Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Կիւլիկիա աշխարհ ՚ի խաղաղութեան էր ՚ի ժամանակի աստ յայսմիկ. եւ ազգ մեր ՚ի յանդորրու վայելէին ՚ի նմա ընդ խնամով բարեպաշտօն արքայիս մերոյ Հեթմոյ, որ բարեկամութիւն ունելով ընդ թաթարս` կայր իբր յանհոգս: Այլ որչափ սոքա ՚ի հանգստի էին, նոյնչափ խաչակիր զօրք Լատինացւոց եւ իշխանք նոցա` որք էին յայն սահմանսն եւ ՚ի կողմանս Պաղեստինոյ, տագնապէին ՚ի տառապանս եւ ՚ի տուգանս օտար ազգաց, ՚ի հագարացւոց, յեգիպտացւոց, եւ ՚ի յասիացւոց, եւ մանաւանդ ՚ի զօրաց ամիրայից. զի կասկած առեալ նոցա` թէ զօրք լատինացւոց ձեռնտու են թաթարաց, իբրեւ լուան` թէ մեռաւ Հուլաւ, յարձակեցան ՚ի սահմանս նոցա, եւ հարին զնոսա մեծամեծ հարուածովք: Զայս լուեալ սրբազան պապն Կղեմէս Չորրորդ ` գրեաց յամի Տեառն 1265. ՚ի յուլիսի 26. թուղթ առ Հեթում թագաւոր Հայոց, եւ յորդորեաց զնա` լինել պաշտպան ազգին լատինացւոց եղելոց յԱրեւելս. որպէս է տեսանել առ Հռենալդոսի. հատոր Բ: Այլ Հեթում արքայ փոխանակ զայլս պաշտպանելոյ` յայլոց վտանգեցաւ. որպէս տեսցի յառաջիկայդ:
       Թագաւորէր ՚ի սմին ժամանակի յԵգիպտոս Փնտուխտար ամիրայ. սա էր ազգական Խութաղայ առաջին ամիրային, եւ յաւուրս թագաւորութեան նորա գնացեալ էր ՚ի Բաղտատ հանդերձ մանկամբ միով, որ էր իւր մերձաւոր` Սղուր կամ Սղըր անուն: Եւ եղեւ յորժամ էառ Հուլաւ զԲաղտատ, փախեաւ անտի Փնտուխտար, եւ Սղուր ընդ նմա. եւ ՚ի պնդիլ թաթարաց զհետ նոցա տեսեալ Սղուրայ զվտանգն` ասէ ցՓնտուխտար. ե'լ դու յերիվար իմ, եւ զքոյդ տո'ւր ինձ, եւ փախի'ր. զի երիվարս իմ արագ է քան զքոյդ. եւ եթէ լիցի ինձ յետս մնալ եւ մատնիլ ՚ի ձեռս թաթարաց` մի ' ինչ հոգար. զի նոքա հայեցեալ ՚ի հասակ մանկութեան իմոյ` ոչ սպանանեն զիս, այլ` տանին գերի. իսկ եթէ զքեզ ունիցին, չարաչար սպանանեն. այլ դու յապրիլ քում մի ' մոռասցիս զիս զերծուցանել ՚ի գերութենէս: Անսացեալ նմա Փնտուխտար` հեծաւ յերիվար նորա, եւ սլացեալ փախեաւ, իսկ Սղուրն յետս մնացեալ` անկաւ ՚ի ձեռս թաթարաց, եւ ածաւ առ Հուլաւ. եւ կայր առ նմա ՚ի գերութեան, բայց ՚ի յանդորրու իբրեւ զմի յազատաց:
       Իբրեւ մեռաւ Խութաղ ամիրայն Եգիպտոսի, նստաւ ՚ի տեղի նորա սա ինքն Փնտուխտար , որ եւ Ալֆիֆընտըխտար ասի. եւ գիտացեալ սորա` թէ Հեթում արքայ Հայոց բարեկամութեամբ է ընդ թաթարս, եւ կայ ՚ի հանդարտութեան. եւ թէ` առեալ է ձեռամբ թաթարաց քանի մի քաղաքս, որք յառաջ ժամանակաւ էին ընդ իշխանութեամբ ամիրային Եգիպտոսի, առաքեաց պատգամաւորս առ Հեթում, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ զքաղաքսն զայնոսիկ: Իսկ Հեթում արար պատասխանի, թէ այն քաղաքք յառաջն մեր էին, եւ ապա յանիրաւի յափշտակեալ եղեն յայլոց. եւ յորժամ առին թաթարք զայնս , վերստին տիրացաք նոցին. այսպիսի բանիւք` միանգամայն եւ փոքր մի արհամարհանօք խօսելով` դարձոյց յետս ունայն զպատգամաւորսն: Եւ որպէս ասէ Վարդան, ակն ածէր Հեթում եւ ՚ի Թաթարաց. զի իբր ՚ի պարգեւս առեալ էր ՚ի նոցանէ զայնոսիկ քաղաքս, եւ ոչ իշխէր առանց կամաց նոցա տալ զայնս թշնամեաց նոցին:
       Զայսպիսի պատասխանի առեալ ամիրային, եւ գիտացեալ թէ յանհոգս է Հեթում` ընդ նմին եւ իշխանք նորա, գումարեաց զօր բազում ՚ի ձեռս Սիմըլմոթ կամ Մսլիմոթ զօրավարին իւրոյ, եւ առաքեաց զնա ՚ի վերայ Հեթմոյ: Անցեալ նորա զօրօք ընդ աշխարհն Պաղեստինոյ, եւ առեալ զԱնտիոք մեծ` խաղաց ՚ի Կիւլիկիա. եւ յանպատրաստի գտեալ զաշխարհն` եմուտ ՚ի ներքս մօտ յաւուրս աշնայնոյ, եւ քանդեաց զբազում տեղիս:
       Զայն տեսեալ Հեթմոյ` բաժանեաց զզօրս իւր յերկուս գունդս. եւ ետ ՚ի ձեռս որդւոց իւրոց Լեւոնի եւ Թորոսի, եւ արձակեաց զնոսա ընդդէմ թշնամեաց. եւ ինքն փութացեալ չոքաւ առ թաթարս առնուլ օգնութիւն ՚ի նոցանէ: Եւ մինչչեւ ժամանեալ էր նորա այսրէն, յարձակեալ թշնամեացն ՚ի վերայ Հայոց` հարին զնոսա ՚ի հարուածս սաստիկս, եւ զմնացորդսն արարին փախստական: Իսկ Լեւոն եւ Թորոս արքայորդիք սակաւ զօրօքն` որք մնացին առ նոսա, կրկին շահատակեալ ընդդէմ թշնամեաց` անակնունելի արիութեամբ հարին ՚ի նոցանէ գրեթէ աւելի քան զտասն հազար այր: Եւ յառաւել մղիլ Թորոսի ՚ի մարտ` վէրս ընկալեալ` անկաւ անդ. իսկ Լեւոն եղբայր նորա մատնութեամբ իշխանաց ոմանց ՚ի Հայոց` պաշարեալ ՚ի բազմութենէ թշնամեաց` ձերբակալ եղեւ ՚ի նոցանէ, եւ արկաւ ՚ի շղթայս. եւ էր ինքն ՚ի հասակի իբր երեսուն ամաց:
       Ապա համարձակ ասպատակ սփռեալ թշնամեաց ընդ ամենայն տեղիս Կիւլիկիոյ` ՚ի սուր սուսերի մաշեցին զբազումս ՚ի Հայոց, եւ ետուն ճարակ հրոյ ոչ սակաւ տեղիս մինչեւ ցԱտանա քաղաք: Բայց այսու ամենայնիւ ոչ կարացին տիրել ամուր քաղաքաց եւ բերդից. զի Լեւոն արքայորդին, որ ՚ի կալանս էր, հնարս գտեալ` առաքեաց առ նոսա պատգամ ՚ի ծածուկ` մի ' վհատիլ եւ մի ' ինչ հոգալ զիւրմէ, այլ` քաջութեամբ պատերազմիլ, մինչեւ հասցէ ասէ մեզ այցելութիւն օգնականութեան Տեառն: Այլ սակայն արքայանիստ քաղաքն Սիս ՚ի պաշարման անդ տկարացեալ` մատնեցաւ ՚ի ձեռս թշնամեաց. որք յաւարի առին զամենայն մեծութիւն նորա, եւ զամենայն գանձ արքունի. եւ ՚ի գերութիւն վարեցին զբազումս. եւ այրեցին զտաճարն մեծ, զոր շինեալ էր Հեթմոյ: Եւ ապա յարձակեալ յայլեւայլ տեղիս գաւառին` կրկին ասպատակեցին, եւ առին բազում գերիս. զորս ոմանք քառասուն հազար թուեն. եւ ժողովեալ զամենայն աւար` գնացին յԵգիպտոս առ ամիրայն իւրեանց Փնտուխտար:
       Իսկ Հեթում արքայ զօրօք Թաթարաց եկեալ յաշխարհ իւր` իբրեւ ետես զեղեալսն, տրտմեցաւ յոյժ. եւ սուգ մեծ էառ ՚ի վերայ որդւոց իւրոց եւ բազմութեան գերելոց. այլ ոչինչ յուսահատեցաւ յօգնութիւն գտանելոյ յԱստուծոյ. եւ ապա տուեալ վարձս զօրուն Թաթարաց` արձակեաց զնոսա յետս. զի ծանր դժուարին էր պահել զնոսա: Եւ ինքն` որ զրկեցաւ ՚ի մխիթարութենէ` սկսաւ մխիթարել զայլս, եւ քաջալերել զնոսա. եւ ակնկալեալ սպասէր այցելութեան Տեառն. քանզի մարդկային օգնութեամբ ոչ յուսայր գտանել` զոր կորոյսն: Գրեաց ապա զայս ամենայն անցս առ պապն Կղեմէս Չորրորդ. եւ առաքեալ առ նա հրեշտակս հանդերձ պատարագօք` խնդրեաց ՚ի նմանէ զաղօթս եւ զօրհնութիւն նորա: Եւ Կղեմէս պապ առաքեաց առ նա թուղթ մխիթարութեան. գրեաց եւ առ լատինս` զի ըստ իւրեանց կարի ձեռնտու լիցին Հեթմոյ. որպէս է տեսանել ՚ի թուղթս նորա` առ Հռենալդոսի:
       բ. Այլ իբրեւ տարան զԼեւոն արքայորդի յԵգիպտոս, եւ կացուցին յանդիման ամիրային մեծի, խօսեցեալ ընդ նմա ամիրայն` եւ հաճեալ յոյժ ընդ վայելչութիւն անձինն եւ ընդ բանս նորա, կապեցաւ ոգի իւր ընդ նմա, եւ սիրեաց զնա. խոստացաւ նմա դարձուցանել յերկիր իշխանութեան իւրոյ. բայց զոր խոստացաւն` ոչ արար. զի խորհրդականք նորա ոչ ետուն նմա թոյլ զայս առնել: Եւ սակայն աղաչեալ զնա Լեւոնի` խնդրեաց հրաման գնալ յուխտ յԵրուսաղէմ հանդերձ շղթայիւքն. եւ ՚ի հաճիլ նորա ` չոքաւ անդր ՚ի միասին ընդ զինուորս ամիրային. եւ երկրպագեալ սուրբ տեղեացն` դարձաւ յԵգիպտոս, եւ եդաւ յարգելանս բանտի հրամանաւ ամիրային. ուր եւ եկաց անդ ամ մի. եւ պարապէր անդադար աղօթից եւ ընթերցմանց, եւ նոքօք մխիթարէր զինքն եւ զայլս:
       Իսկ հայր նորա բարեպաշտ արքայն Հեթում ոչինչ իւիք կարէր սփոփել զանձն իւր, այլ կայր անդադար ՚ի սուգ. եւ երբեմն երբեմն գնացեալ ՚ի վանս ականց` (որ թուի լինել սուրբ Ուխտն Ակներոյ, ուր եւ կրօնաւորեալ էր Մաղաքիա աբեղայ` որ պատմէ զայս ), խօսակից լինէր ընդ միանձունս, եւ սակաւիկ մի մխիթարէր զսիրտ իւր. այլ իբրեւ դառնայր անտի, դարձեալ ըմբռնէր ՚ի սուգ մեծ, եւ լայր հանապազ ՚ի տուէ եւ ՚ի գիշերի. բայց ՚ի ծածուկ, զի մի ' լքուսցէ զսիրտս ժողովրդեան, եւ զի մի ' իշխանք իւր` որք ուրախ էին ընդ ըմբռնիլ Լեւոնի, առաւել դառնասցին ՚ի վերայ նորա: Եւ սակայն կամելով զնոսա եւս ՚ի գութ շարժել ՚ի վերայ Լեւոնի` արար զայսպիսի ինչ. ՚ի հասանել աւուր Ջրօրհնեացն` հրամայեաց կոչել զամենայն իշխանս. եւ յետ օրհնութեան ջրոյն` եհարց թագաւորն. ա՞ստ են ասէ ամենայն իշխանք. եւ նոքա ասեն, աստ են. կրկնեաց եւ ասէ, միթէ ա՞ստ իցեն. եւ յասել նոցա` այո ', ասէ ցնոսա. ո՞ւր է ապա Լեւոն, եւ ո՞ւր Թորոս` արքայորդիք. ո՞ւր են փառք նոցա, եւ ո՞ւր ճոխութիւն նոցին. անուն ձեր յիշի որդեա'կք իմ, եւ դուք չերեւիք ՚ի միջի. մինդ ՚ի սուր` եւ միւսդ ՚ի գերութիւն: Զայս ասացեալ սկսաւ լալ եւ կոծել. սկսան լալ եւ իշխանք նորա առ հասարակ. եւ եղեւ օրն այն օր սգոյ. ուր եւ յետ բազումս ողբալոյ` փոքր մի մխիթարեալ զմիմեանս` մեկնեցան անտի:
       Եհաս ՚ի նմին ամի վախճան կենաց Կոստանդեայ կաթուղիկոսի ՚ի խոր ծերութեան նորա յելս Քառասնորդական պահոց յաւուր յարութեան Ղազարու. կացեալ ՚ի հայրապետութեան ՚ի Հռոմկլայ ամս ԽԷ. եւ մնաց Աթոռն դատարկ ամիսս ինչ վասն մեծի սգոյ թագաւորին. բայց յետոյ ստիպեալ յեպիսկոպոսաց եւ ՚ի վարդապետաց եւ յիշխանաց` արար թագաւորն ժողով մեծ ՚ի Տարսոն. ուր ընտրեցաւ արժանին կաթուղիկոսութեան տէր Յակոբ Առաջին ՚ի Տարսոնայ, կամ ըստ այլոց ՚ի Սսայ, որ եւ նախ նստաւ ՚ի Հռոմկլայ, եւ անուանեցաւ Կլայեցի. կոչեցաւ եւ գիտնական վասն բազում իմաստութեան իւրոյ: Սա գրեաց բազում ինչ լի հանճարով. յօրինեաց եւ զչարականն երգեցէ'ք` ՚ի ծնունդ Տիրամօրն. գուցէ եւ զայլս: Սոյն սա ՚ի նստիլ իւրում կաթուղիկոս` զմտաւ ածեալ զպարտս իւրոյ պաշտաման, կամեցաւ հանրական թուղթ գրել առ ամենայն ազգս Հայոց ըստ իւրաքանչիւր կարգի եւ հասակի ՚ի զգաստութիւն եւ յուղղութիւն հասարակաց: Այլ գտեալ զհոգելից Ընդհանրական թուղթ սրբոյն Ներսէսի Շնորհալւոյ, առաւել մեծ համարելով զայն քան զոր խորհէրն ինքնին գրել, ընդօրինակեալ զնոյն առաքեաց յայլեւայլ տեղիս, աղաչելով զամենեսին` մանաւանդ զառաջնորդս` ընթեռնուլ զնոյն յաճախ, եւ պահել զբանսն. որպէս է տեսանել ՚ի թղթի նորին, զոր գրեաց վասն այսր:
       գ. Իսկ Հեթում արքայ յետ ձեռնադրութեանն Յակոբայ կաթուղիկոսի խորհուրդ արարեալ ընդ իշխանս իւր` առաքեաց դեսպանս առ ամիրայն Եգիպտոսի հանդերձ մեծամեծ պատարագօք. եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ խոնարհութեամբ զորդի իւր զԼեւոն. եւ ամիրայն սիրով ընկալեալ զպատգամս նորա եւ զդեսպանսն` յղեաց առ նա պատասխանի, դու ասէ բարեկամ ես Թաթարաց, արդ` է իմ ազգական մի առ նոսա Սղուր անուն. եթէ զայն խնդրեսցէս ՚ի նոցանէ, եւ դարձուսցես առ իս, ես եւս դարձուցից զորդի քոյ առ քեզ: Զայս լուեալ Հեթմոյ` ուրախ եղեւ յոյժ. եւ վաղվաղակի առաքեալ ընծայ բազում ՚ի ձեռն եղբօրորդւոյ իւրոյ առ որդին Հուլաւու Ապաղա խանն Թաթարաց` որ նստէր ՚ի Դավրէժ, յայտ արար նմա զամենայն եղեալսն իբրեւ իւրում բարեկամի. եւ խնդրեալ էառ ՚ի նմանէ զՍղուր իշխանն, զոր Հեթում պատմիչ Անգողըսար կոչէ. եւ առաքեաց առ ամիրայն: Եւ նա կոչեալ զԼեւոն առաջի իւր` էառ երդումն ՚ի նմանէ, եւ յետկար սիրոյ առ միամիտ մնալոյ ՚ի բարեկամութեան. եւ արձակեաց զնա առ հայր իւր ՚ի Կիւլիկիա:
       Իբրեւ ազդ եղեւ Հեթմոյ, թէ գայ Լեւոն, փութացաւ եւ ել ընդառաջ նորա թագաւորական շքով, եւ ամենայն բազմութեամբ զօրաց եւ իշխանաց. եւ անկեալ զպարանոցաւն` ելաց մեծակական ձայնիւ ՚ի խնդութենէ սրտի իւրոյ. եւ առեալ եբեր զնա ՚ի Տարսոն. եւ ամենայն բազմութիւնք ժողովրդեան հանդերձ կաթուղիկոսիւն սկսան ցնծութեամբ եւ ուրախութեամբ օրհնել զԱստուած, եւ գոհանալ զնմանէ վասն հայելոյ նորա ողորմութեամբ ՚ի տառապանս նոցա : Եւ այս եղեւ յամի Տեառն 1269. եւ ՚ի թուին Հայոց ՇԺԸ:
       Յայնմ վայրի Հեթում թագաւոր յառաջ կոչեալ զկաթուղիկոսն հանդերձ իշխանօք Հայոց` նստոյց զԼեւոն յԱթոռ թագաւորութեան իւրոյ ՚ի Տարսոն, տուեալ նմա զամենայն տէրութիւն իւր. եւ թէպէտ նա ոչ կամեցաւ առնուլ յանձն, բայց ՚ի թախանձել հօր նորա` ընկալաւ միայն զիշխանութիւն պարոն անուամբ, եւ ոչ զպատիւ` թագաւորութեանն: Տեսեալ ապա Հեթմոյ զԼեւոն զորդի իւր փոխանակ իւր նստեալ յԱթոռ տէրութեան իւրոյ` անդորրացաւ ՚ի հոգի իւր , եւ հրաժարեալ յամենայն զբաղանաց աշխարհիս` եղեւ կրօնաւոր եւ կոչեցաւ Մակար. ըստ որում գրեն Վահրամ եւ Մաղաքիա եւ Հեթում ականատես պատմիչք, եւ կեցեալ ամիսս ինչ` փոխեցաւ առ Աստուած ՚ի յաջորդ ամի. եւ թաղեցաւ ՚ի վանսն Դրազարկ, կացեալ ՚ի թագաւորութեան ամս ԽԵ:
       դ. Իսկ Լեւոն որդի նորա այնչափ սուգ էառ ՚ի վերայ մահու հօր իւրոյ Հեթմոյ, մինչեւ հիւանդանալ նմա եւ լինել մերձ ՚ի մահ. եւ տեւեաց այս սուգ նորա հանդերձ հիւանդութեամբն անմիսս երեք: Զոր լուեալ ամիրային Եգիպտոսի եւ այլոց շրջակայ իշխանաց առաքեցին առ նա սփոփիչս, եւ յորդորեցին զնա առնուլ զպատիւ թագաւորութեան Հայոց փոխանակ հօր իւրոյ: Սոյնպէս եւ իշխանն թաթարաց Ապաղա խան յղեաց առ նա մխիթարիչս, եւս եւ պատգամս սիրոյ թագաւորել եւ ՚ի յանդորրու կալ:
       Զայսչափ սփոփանս եւ յորդորանս ընկալեալ Լեւոնի` մխիթարեցաւ սակաւ մի, եւ յանձն էառ ունիլ զպատիւ թագաւորութեան. նմին իրի ժողովեալ զեպիսկոպոսունս հանդերձ կաթուղիկոսիւ եւ զիշխանս Հայոց ՚ի Տարսոն քաղաք` օծաւ թագաւոր . եւ եդեալ անդ զԱթոռ իշխանութեան իւրոյ` սկսաւ խնամել զազգն: Վայելչացոյց եւ զպալատ իւր. եւ բազմացոյց զկարգ դասու պաշտօնէից իւրոց. եւ աճեցոյց զռոճիկս արքունի զօրաց իւրոց. կարգեաց եւ տուրս աղքատաց առ հասարակ:
       Ձեռն էարկ ապա եւ նորոգեաց զամենայն տեղիս, որք յարշաւանաց թշնամեացն աւերեալ էին, մանաւանդ զարքայանիստ քաղաքն Սիս. ետ նորոգել զբազում հնացեալ շինուածս, եւ խրամակարկատ առնել զպարիսպս քաղաքաց: Կանգնեաց եւ զհիւրանոցս եւ զհիւանդանոցս: Արար նորոգութիւն եւ ՚ի վանորայս ոչ միայն ՚ի Կիւլիկիա, այլեւ յԱրեւելս. եւ կարգեաց ՚ի նոսա դպրոցս` մանաւանդ ՚ի սուրբ Ուխտն Մեծ քար կոչեցեալ: Շինեաց եւ յԵրուսաղէմ ՚ի թուին Հայոց ՉԼԵ. զպարիսպ վանից Հրեշտակապետացն. ըստ որում գրէ Հաննէ վարդապետ. երես 270 : Ետ սա նորոգ գրել գրեթէ զամենայն գիրս արարեալս եւ թարգմանեալս ՚ի նախնեաց մերոց եւ յայլոց. եւ առաքեաց զօրինակս նոցա ՚ի զանազան վանորայս. ընդ որս եւ զօրինակ սաղմոսամեկնչի Լամբրոնացւոյն` զոր յղեաց պարգեւ ՚ի վանս Հաղբատու ընդ այլ թագաւորական ընծայս: Եւ փոյթ նորա յամենայնի առաւելապէս այս էր, զի բարիս ցուցցէ բարեաց եւ չարաց: Արար եւ զայս ինչ սովորութիւն, զի ուր եւ պատահէր, զամենեսին` որք անդ գտանէին, արքունուստ կերակրէր:
       Այս Լեւոն արքայ հեզ էր բնութեամբ, եւ առաւելեալ երկայնմտութեամբ, պարկեշտ, ժուժկալ, քաղցրահայեաց, զուարթադէմ եւ փառացի. իսկ ողորմածութեամբն առաւել գտաւ քան զամենայն նախնիս իւր. եւ ոչ ոք գտաւ յաւուրս նորա որ ոչ սփոփեսցի ՚ի նմանէ ՚ի կարօտութենէ իւրում. եւ ամենեքին լիացեալ էին բարեօք ըստ իւրաքանչիւր վիճակի, եւ կային զուարճացեալ ՚ի խնամս նորա: Հանգոյն գտաւ Լեւոնի արքայի եւ բարեպաշտուհի կողակից նորա` թագուհին Աննա, որ հասարակօրէն Կեռան կամ Կիռ Աննա ասիւր: Գրի զնմանէ ՚ի յիշատակարանի միում արարեալ յաւուրս նորա այսպիսի ինչ. *«Այս թագուհի մայրաբար խնամօք զբոլոր եկեղեցւոյ որդիս յանձանձէր. եւ զմայրական այցառնութիւն ամենայն աղքատաց յառատաձիր տուրս զուարթամիտ ողորմութեամբ լնոյր. իբրու զնորատունկ ձիթենի ծաղկեալ լուսաւոր գործովք եւ բարեբոյս ծննդովք, կատարեալ ՚ի սակաւուն` զերկայն ժամանակաց վաստակ եւ զարդիւնս ելից »: Ծնան ՚ի սմանէ ուստերք եօթն. Հեթում, Թորոս, Սմբատ, Կոստանդին, Ներսէս, Օշին, եւ Ալինախ, եւ դստերք չորք. Զաբլուն կամ Զապիլ, Դշխոյ, Մարիամ` որ եւ Ռիթա, եւ Թէփանէ կամ Թէոփանոնա:
       ՚Ի ժամանակի աստ յայսմիկ ՚ի թագաւորել Լեւոնի նստէր յԱնտիոք պատրիարգ Յունաց Եւտիմէոս անուն: Սա սկսաւ նեղել զհայս եղեալս ՚ի քաղաքի անդ, եւ սպառնայր չարիս հասուցանել նոցա. զի չէր հաւնեալ ընդ ծէսս կրօնից նոցա, եւ կամէր` զի կաթուղիկոսն Հայոց հնազանդեսցի ինքեան: Զայն իմացեալ Լեւոնի արքայի` յղեաց առ նա պատգամ սպառնալեաց` մի մխել ձեռն յագարակ օտարի. եւ յոչ անսալ նորա խորհեցաւ Լեւոն զբռամբ ածել զնա. եւ ըստ պատմելոյ Գէորգեայ Պախումերայ` յոյն պատմչի` ետ ըմբռնել զնա, եւ աքսորեաց ՚ի կղզի մի անմարդաբնակ. բայց նորա զերծեալ անտի ձեռնտուութեամբ Յունաց` գնաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ անկաւ առ կայսրն Միքայէլ Բաղէոլոգ , պատմելով նմա` զոր արարն Լեւոն. եւ յաւել ասել, թէ ինքն զերծեալ իցէ հրաշիւք սրբոյն Նիկողայոսի Սքանչելագործի. այլ կայսրն ոչ եդ ունկն բանից նորա: Զայս դնէ Պախումերոս լինել ՚ի ԺԷ ամի Միքայէլի կայսեր: Եւ յաւելու եւս գրեալ յաւուրս Անդրոնիկէայ կայսեր` որ եղեւ յաջորդ Միքայէլի, թէ Արսենիոս պատրիարգն Անտիոքայ միաբանեցաւ ընդ հայս յեկեղեցական իրս. ընդ որ գժդմնեալ Յունաց` կալան զնա, եւ աքսորեցին:
       ՚Ի սմին ժամանակի ՚ի գումարիլ ընդհանուր ժողովոյն Լուգտոնիոյ յամի Տեառն 1274. սրբազան պապն Գրիգոր Տասներորդ գրեաց թուղթ առ Լեւոն արքայ եւ առ կաթուղիկոսն Հայոց, եւ հրաւիրեաց զնոսա գալ ՚ի ժողովն. եւ աղաչեաց եւս զնոսա առաքել առ ինքն զպատմութիւն ժողովոյն Նիկիոյ եւ այլոց ժողովոց զգրեալսն հայերէն` հանդերձ հմուտ թարգմանչօք. որպէս է տեսանիլ ՚ի հաւաքմունս ժողովոց. հատոր ԻԴ. երես 59: Գրեաց եւ առ լատին եպիսկոպոսն Երուսաղէմի հոգ տանիլ այսմ. բայց թէ զի'նչ յետոյ պատահեալ իցէ, ոչ գիտեմք:
       ե. Վախճանեցաւ ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ ՚ի թուին Հայոց ՉԻ. աշակերտն վանականի Կիրակոս վարդապետ Գանձակեցի, որ բնակէր ՚ի վանս Գետկայ. սա արար զպատմութիւն Հայոց` սկսեալ ՚ի սրբոյ Լուսաւորչէն մինչեւ ցաւուրս իւր պարզ ոճով. ուր թէպէտ եւ ՚ի սկզբան համառօտիւ անցանէ, այլ զիւրոյ ժամանակին զգործս ընդարձակ գրէ, մանաւանդ ՚ի վերայ հարուածոց Թաթարաց: ՚Ի նմին ամի վախճանեցաւ ըստ գրելոց Մաղաքեայ եւ աշակերտակիցն Կիրակոսի` մեծն Վարդան վարդապետ. զորմէ խօսեցաք ՚ի գլուխ ԼԱ. երես 240 :
       Եւ եղեն Վարդանայ աշակերտք բազում` կրթեալք յիմաստս Աստուածային Գրոց եւ արտաքին վարժութեանց եւ յուղղափառ վարդապետութեան. յորոց միջի ծաղկեցաւ յոյժ գրով եւ բանիւ Յովհաննէս վարդապետ` Պլուզ կոչեցեալ, այսինքն է Կապուտակն, յԵզնկայ քաղաքէ Եկեղեաց գաւառի. այն ինքն է Յովհան Եզնկացի, որ եւ ասի Երզնկացի կամ Եզնկայեցի: Սա սնեալ էր ՚ի մանկութենէ ՚ի բարի վարս ՚ի վանս սրբոյն Գրիգորի` որ ՚ի Սեպուհ լերին. եւ զի հետամուտ էր իմաստութեան ոգւով չափ, լուեալ զհամբաւ մեծին Վարդանայ` չոքաւ առ նա ՚ի ձորն Կայենոյ մօտ ՚ի Հաղբատ. եւ ուսեալ ՚ի նմանէ բազում ինչ` գտաւ յամենայնի յառաջադէմ եւ յաջողակ յոյժ: Եւ յետ կատարելոյ զվարդապետական ուսմունս` գնաց զկնի ժամանակաց ՚ի գաւառն Արտազու ՚ի վիճակ հանգստեան Սրբոյն Թադէի. եւ նստաւ ՚ի վանս Սուրբ Աստուածածնի` Ծործորու ասացեալ. յորմէ եւ ինքն Ծործորեցի անուանեցաւ, ըստ պատմելոյ իւրոյ ՚ի յիշատակարանի. եւ եղեւ անդ բազմաց յորդոր յուսումն գիտութեանց. եւ եգիտ պատիւ մեծ յառաջնորդէ տեղւոյն ՚ի Զաքարեայ, որ յաջորդեալ էր յեպիսկոպոսութեան Արտազու զկնի Յովսէփայ վարդապետի աշակերտակցի մեծին Վարդանայ:
       Ցանկացաւ երբեմն սա ինքն Յովհաննէս վարդապետ գնալ յուխտ ՚ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, ՚ի թուին Հայոց ՉԼ. եւ ՚ի դառնալ իւրում անտի` որպէս ինքն գրէ, հանդիպեցաւ ՚ի Կիւլիկիա յայցելութիւն բարեպաշտ արքային Լեւոնի որդւոյ Հեթմոյ. գնաց ապա եւ ՚ի Հռոմկլայ, եւ եկաց առ ժամանակի մի առ Յակոբայ կաթուղիկոսի Կլայեցւոյ. որոյ զփորձ առեալ զքաջ հմտութեանն Յովհաննու, հրամայեաց նմա ուսուցանել աշակերտաց իւրոց զարուեստ քերականական եւ տրամաբանական. եւ ապա ստիպեաց զնա` առնել եւ զմեկնութիւն նորին. եւ նա թէպէտ եւ բուռն եհար զգործոյն, բայց վասն անխոնջ պարապելոյ յընթերցումն Աստուածաշունչ Գրոց` վերստին եթող զայն:
       Լուաւ եւ այլ ոմն Յովհաննէս անուն վարդապետ` միաբան Սուրբ Կարապետին` որ ՚ի Տարոն` զհամբաւ ուշիմ ճարտարութեան նորա. եւ զի ինքն եւս էր փափաքող յոյժ իմաստասիրութեան, թախանձելի թղթով եւ աղերսական բանիւ յորդորէր զնա` առնել զայն մեկնութիւն. նոյնպէս ստիպէին զնա եւ այլք: Այլ նորա մեկնեալ յաշխարհէն Կիւլիկիոյ` գնաց յառաջին վանս իւր ՚ի լեառն Սեպուհոյ եւ անդ մեկնաբանէր ոմանց զբանս Աստուածաշունչ Գրոց. եւ քանզի նոքա փափաքէին նաեւ ուսման արտաքին գիտութեանց, աղաչէին զնա առնել զմեկնութիւն քերականին հանդերձ տրամաբանական ծանօթութեամբք. եւ նա թախանձեալ յայսչափ աղաչանաց` կատարեաց զխնդիր նոցա. որպէս ինքն պատմէ ՚ի յառաջաբանութեան անդ. զի թէպէտեւ ըստ գրելոյ նորա կային յայնժամ ՚ի հայս քերականական գրուածք Դաւթի Անյաղթին, Մովսէսի Քերթողի, Ստեփաննոսի Սիւնեցւոյ, Համամայ վարդապետի, Գրիգորի Մագիստրոսի, եւ այլոց ոմանց. բայց մթին գոլով այնց` սա ձեռն էարկ, եւ մեկնեաց նախ զքերականութիւն Դաւթի Անյաղթին. եւ ապա զայլեւայլ հեղինակաց բանսն ՚ի մի հաւաքեալ` արար զնոր քերականութիւն ինչ եւ ծաղկեցոյց զնոյն:
       Դէպ եղեւ նմա գնալ` ըստ պատմելոյ իւրոյ` ՚ի Տփխիս մայրաքաղաք Վրաց ՚ի թուին Հայոց ՉԼԳ. եւ ագաւ անդ ՚ի տան մեծի իշխանին Հայոց` որ կոչիւր պարոն Քարիմատին` որդի դստեր քաջ իշխանին Ջալալայ տեառն Խաչենոյ . եւ ըստ իւրում առատ եւ հոգելից վարդապետութեան քարոզէր անդ յեկեղեցւոջ` զոր շինեալ էր ոմէկ իշխան հայրն Քարիմատինայ: Եւ ՚ի միում նուագի խօսեցաւ ՚ի վերայ սքանչելարուեստ արարչագործութեանց Աստուծոյ, եւ մանաւանդ յաղագս զարդու երկնից` եւ շարժման երկնային մարմնոց. եւ եղեւ այն ախորժելի յոյժ լսողաց բանին. յոր առաւել հարեալ սիրով Վաղթանկ զուարթամիտ պատանի` կրտսեր որդի Ոմէկայ` աղաչեաց բազում թախանձանօք զՅովհաննէս վարդապետ` յօրինել գրով ճառ ընդարձակ ՚ի վերայ այնց իրաց, եւ շնորհել ինքեան. ՚ի նոյն ստիպեաց զնա եւ Յովհաննէս եպիսկոպոս Հայոց` առաջնորդ տեղւոյն: Եւ նա շարադրեաց գիրք մի իմաստուն բանիւք. յորում խօսի ՚ի վերայ թուոյ երկնից եւ շարժման լուսաւորաց, եւ կարգի տարերաց, եւ եղանակաց տարւոյ, եւ ՚ի վերայ այլոց բնական իրաց: Զայսր գրոց սորա զօրինակն ունիմք առ մեզ` գրեալ յԱրտազ գաւառի ՚ի վանս Թադէի ՚ի թուին Հայոց ՉՁԴ. իբր զկնի եօթն կամ տասն ամաց մահու նորա:
       Յօրինեաց սա ինքն Յովհան Եզնկացի եւ զայն ճառս ՚ի վերայ երկնային զարդուց եւ այլոց իրաց ոտանաւոր չափմամբ ՚ի խնդրոյ իշխանի ուրումն, որ կոչիւր Ապլոց. ըստ որոյ եւ գլխատառք միոյն յոտանաւորաց անտի յօդէն զայս ինչ. *«Յոհանիսի բան յաղագս երկնի ՚ի խնդրոյ իշխանի Հայոց Ապլոց անուն »: Արար եւ զայլ ոտանաւոր ՚ի վերայ այբուբենից խորհրդաւոր բանիւք, որոյ սկզբնատառք բաղհիւսեն զայս. *«Յովհաննէս վարդապետի Ծործորեցւոյ ոգեալ ՚ի չափ մերոյին տառից ոտանաւոր ». եւ միւս այլ, *«Յոհանիսի բան ». եւ *«Յոհանէսի է բան ». եւ այլն: Եւ ըստ այսմ երեւի թէ սորա է արարեալ եւ զշարականն եօթն Խոտաճարակաց. որոյ գլխատառք յօդեն զայս. *«Յոհանիսի է երգ ». որպէս դնի որոշակի ՚ի ձեռագիր շարակնոցի միում ՚ի խորագրի. եւ սակայն ոմանք ընծայեն զայն Յովհաննու Մամիկոնէի` վասն խնդրելոյ անդ զազատութիւն ՚ի յարձակմանէ Պարսից, որ հայի` ՚ի ժամանակս նորա յաւուրս Հերակլի կայսեր` մօտ ՚ի կատարումն սրբոց Խոտաճարակաց:
       Յօրինեաց Եզնկացին եւ զշարականն. *«լերինք ամենայն ». ասի եւս թէ սորա իցէ արարեալ եւ զսքանչելին զայն շարական` զանձինքն Լուսաւորչին, այն է *«այսօր զուարճացեալ », ըստ կարգի այբուբենից` գերիմաստ հանճարով` վայելչահիւս ոճով եւ սքանչելի կարգաւ, քաղեալ ինչ ինչ ՚ի ներբողական ճառէ` զոր արարեալ էր վարդապետի նորա մեծին Վարդանայ ՚ի վերայ սրբոյ Լուսաւորչին. եւ զայս թուի յօրինեալ ՚ի թուին Հայոց ՉԼԷ. յորում ամի ըստ յիշատակելոյ իւրոյ ասաց սա ինքն Յովհան Եզնկացի զճառ գովեստից Լուսաւորչին ՚ի հանդիսաժողով տօնի Հայոց ՚ի լեառն Սեպուհոյ` յատենի վարդապետաց եւ երիցանց եւ ժողովրդոց. որպէս եւ զմիւս ճառ ՚ի վերայ թոռանց Լուսաւորչին յաւուր տօնախմբութեան նոցա:
       Յաւուրս սորա յայտնեցան նշխարք սրբոյ մեծին Ներսեսի յիւրում հանգստարանի ՚ի Թիլն աւանի, որպէս գրէ Մաղաքիա աբեղայ ժամանակակից եւ ականատես. ընդ ուրախ լեալ Լեւոնի արքայի` շինեաց զեկեղեցի հոյակապ յանուն նորա. եւ յայնժամ երգեաց սա ինքն Յովհան Եզնկացի զշարականն. *«Որ զլոյս անճառ ». ուր եւ յիշատակէ զՅայտնութիւն նշխարաց սրբոյն: Արար եւ զայլ բազում տաղս եւ երգս ՚ի վերայ հանդիսաւոր պաշտամանց. որպէս եւ զտաղսն. զՅամենայն ժամ օրհնեմքն. եւ զԱյսօր ձայնն ` ՚ի խորհուրդ Ջրօրհնեաց: Գրեաց եւ գիրք մի խրատական եւ զգուշացուցիչ` պարզ ոճով առ ՚ի պէտս համօրէն հաւատացելոց. որոյ սկիզբն է. *«Ամենազօր թագաւորին մերոյ Քրիստոսի եւ բարերար փրկչին հաւատարիմ ծառայք », եւ այլն. ուր եւ ասէ , թէ զայսոսիկ հաւաքեցի *«՚ի կանոնական սահմանաց առաքելոց սրբոց եւ հայրապետաց եւ վարդապետաց, եւ սրբոյ հօրն մերոյ Վարդան վարդապետի »: Եւ ՚ի խօսիլ անդ ընդդէմ յիշոցատուաց` ասէ, թէ ընդդէմ զինեցաւ այսմ հոգւով չափ *«եւ սուրբ հայրն մեր մեծ վարդապետն Վարդան »: Սա ինքն Եզնկացի լրացոյց եւ զմեկնութիւն Աւետարանին Մատթէոսի` զսկզբնաւորեալն ՚ի սրբոյն Ներսիսէ Շնորհալւոյն. ըստ որում եւ ինքն յիշէ անդանօր` յամի Տեառն 1316. այն է ՚ի թուին Հայոց ՉԿԵ. յորում տարւոջ եղեւ ժողովն Ատանոյ, ուր եւ ինքն էր առաջիկայ. այլ զայսմանէ ունիմք խօսիլ ՚ի գլուխ ԼԸ:
       ՚Ի ժամանակս սորա` զկնի երից ամաց մահուն Վարդանայ վարդապետի, այսինքն է յամի Տեառն 1274. եւ ՚ի թուին Հայոց ՉԻԳ. վախճանեցաւ յարեւմուտս հրեշտակային վարդապետն եկեղեցւոյ` սուրբն Թովմաս Աքուինացի ՚ի կարգէ քարոզչաց, թողեալ գանձ անգին եւ յիշատակ անմոռաց զարդիւնս շահեկանս ցանկալի իմաստութեան, գերահրաշ երեւեալ ՚ի փիլիսոփայական իմաստս, եւ մի միայն իբրեւ արփի լուսապայծառ յաստուածաբանական գիտութեան. զոր եւ յիշատակէ գովութեամբ նա ինքն Յովհան Եզնկացի նորին ժամանակակից` յասելն զնմանէ, *«առաքինութեամբն կատարեալ, եւ ՚ի ծայրս իմաստասիրութեան ելեալ »: Զմին ՚ի գրոց սորին սրբոյն Թովմայի` այսինքն զայն որ ՚ի վերայ եօթն խորհրդոց` առաքեաց ՚ի հայս ՚ի վերջին աւուրս Եզնկացւոյն պապն Հռովմայ Յովհաննէս քսան եւ երկուերորդ. եւ զի գիտակ էր Եզնկացին լատին լեզուի, նմա յանձն արարին թարգմանել. եւ նա կատարեաց զայն` ըստ գրելոյ իւրոյ ՚ի յիշատակարանի` մինչդեռ էր ՚ի վանս Ծործորու, ՚ի թուին Հայոց ՉՀ. այն է յամի Տեառն 1321. ձեռնտուութեամբ Զաքարեայ Ծործորեցւոյ արքեպիսկոպոսին Արտազու, եւ Բարթուղիմէոսի լատին եպիսկոպոսի. զորմէ ունիմք յիշել ՚ի գլուխ Թ:
       Աշակերտակից համարի Եզնկացւոյն եւ Ներսէս վարդապետ Մշեցի` այս է ՚ի Մուշ աւանէ գաւառին Տարոնոյ` կրօնաւորեալ ՚ի վանս Ղազարու` որ եւ ասի առաքեալք Մշոյ: Սա քաջ վարժեալ էր յուսումն յունական դպրութեան, եւ ՚ի տեղեկութիւն Աստուածային Գրոց. եւ ՚ի լսելն զիմաստութենէ մեծին Վարդանայ` գնաց առ նա, եւ ուսաւ նաեւ ՚ի նմանէ բազում ինչ. եւ կացեալ ՚ի վանս Գլաձորոյ` ՚ի գաւառին Վայոց Ձորոյ` յաշխարհին Սիւնեաց, անդ մեռաւ ՚ի թուին Հայոց ՉԼԳ. յետ երեքտասան ամաց մահու նորին Վարդանայ: Եւ եղեն սորին Ներսեսի երեք գլխաւոր աշակերտք: Առաջինն էր Յովհաննէս վարդապետ Արճիշեցի ՚ի Սասնոյ` այր բարեսէր եւ հոգեշահ, միանգամայն եւ խստակրօն վարուք, մականուամբ Ոսպնկեր կոչեցեալ. զի զամս ԺԷ. հրաժարեալ ՚ի հացէ` միայն զոսպն թրջեալ ուտէր. սա արար զմեկնութիւն պատարագի պարզ բանիւք. ուր եւ ասէ, թէ թէպէտ չէ'ր մեզ անկ ձեռնամուխ լինել ՚ի սոյն, որովհետեւ հարքն մեր` մեծն Խոսրով եւ Ներսէս Լամբրոնացի գրեալ են լիով զմեկնութիւն այսր խորհրդոյ, բայց քանզի ոմանք զերկարութիւն բանից առաջնորց պատճառէին, եւ կէսք զխրթնութիւն, վասն որոյ ասէ հարկ եղեւ ինձ համառօտ եւ մեկին ոճով յօրինել զսոյն:
       Երկրորդն եղեւ Եսայի վարդապետ ՚ի Նիչ գաւառէ Սասնոյ` այր հեզահոգի եւ խոնարհամիտ. որ յետոյ նստաւ ՚ի վանս ինչ ՚ի սահմանս Երեւանայ. սա արար մեկնութիւն ինչ ՚ի վերայ ժամերգութեանց, եւ այլ քանի մի գրուածս. եւ սորա եղեն բազում աշակերտք. յորոց մի է Յովհան Քռնեցի. զորմէ ունիմք յիշել ՚ի գլուխ Խ:
       Երրորդն եղեւ Մխիթար վարդապետ Սասունցի. որ առ ժամանակ մի բնակեցաւ յերկրին Ապահունեաց ՚ի գիւղն կոչեցեալ Կերմանից. եւ ապա գնացեալ առ Ներսէս վարդապետ ՚ի վանս Գլաձորոյ` վարժեցաւ յուսումն աստուածային Գրոց եւ արտաքին իմաստից, եւ ՚ի մեռանիլ Ներսեսի` դարձաւ եւ եկն ՚ի վանս Կերմանից. եւ ապա գնաց ՚ի վանս Մեծոբայ յԱրճէշ գաւառի. եւ շրջեալ յայցելութիւն ՚ի մօտակայ վանս ամօք եւ ամսօք` ուսուցանէր զամենեսին վարդապետական բանիւ, առաւել եւս բարի վարուք օրինակ զանձն ընծայելով: Եւ զի ճարտար էր յարուեստ գրչութեան, գրէր գիրս գեղեցկաշարս. եւ վաճառեալ զայնս` բաշխէր զգինն աղքատաց. եւ այսու օրինակաւ եկաց մինչեւ ՚ի ծերութիւն. եւ վախճանեցաւ ըստ գրելոյ Դանիէլ վարդապետի ժամանակակցի` ՚ի վանս Մեծոբայ ՚ի թուին Հայոց ՉՁԶ. ՚ի ե. աւուր մեհեկի ամսոյն, այն է ՚ի փետրվարի. 11. յաւուր երեքշաբաթի. զսմանէ եւ զգրուածոց սորա ունիմք յիշել եւ ՚ի գլուխ ԽԲ:
       Յաւուրս սոցա երեւի լինել եւ Յովհաննէս վարդապետ Գանձակեցի` տօնասէր. սա արար համառօտ մեկնութիւն ինչ ՚ի վերայ ընթերցուածոց , զոր տպագրեալ են ընդ անուամբ Գրիգորի Արշարունւոյ` ՚ի վախճան գրոցն, որ ասի կոչումն ընծայութեան` հանդերձ յաւելուածով. զորմէ յիշեցաք. գիրք Գ. երես 563. եւ 564: Յօրինեաց սա եւ մատեան մի ընդարձակ ՚ի վերայ ընթերցուածոց եւ խորհրդոյ տէրունական տօնից, եւ գլխաւոր սրբոց, յերիւրեալ ըստ պատշաճի աւուրցն քարոզս եւ վարդապետական խրատս. ուր եւ յոլովակի առաջի դնէ ՚ի խորհուրդ այնց տօնից զհարազատ ճառս կամ զհատուածս բանից նախնի հարց` քաղեալ ՚ի գրոց նոցին, մանաւանդ ՚ի բանից մեկնութեան Իգնատիոսի, Սարգսի, Լամբրոնացւոյն, Վանական վարդապետի, եւ այլն. Վարդան վարդապետի, եւ այս գիրք սուրբ կոչի նաեւ Տօնապատճառ: