Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Վասն Լեւոնի Չորրորդի գրէ Կլեմէս ՚ի բազում տեղիս, թէ էր որդի Հեթմոյ Երկրորդի. եւ զՀեթում կոչէ հայր Լեւոնի. բայց որպէս եդաք ՚ի վերոյ` Հեթում չունէր զորդի, եւ չէր ամուսնացեալ. իսկ Լեւոն էր որդի Թորոսի եղբօր Հեթմոյ: Զայս ոչ միայն պատմիչք Հայոց գրեն, առ որս չիք ինչ զայսմանէ տարակոյս, այլեւ պատմիչք լատինացւոց, նաեւ նա ինքն Անտոնինոս զոր յիշեցաք ՚ի վերոյ. քանզի գրէ ՚ի մասն Գ. պրակ 24. գլուխ 9. յօդ. 13. այսպէս. *«թագաւորն Հայոց (Հեթում` որ կոչեցաւ ) Յովհաննէս, թողեալ զթագաւորութիւն ՚ի ձեռս Լեւոնի եղբօրորդւոյ իւրոյ` եմուտ ՚ի կրօն, եւ այլն »: Եւ ՚ի թուղթս քահանայապետացն Հռովմայ` Լեւոն արքայ ամենայն ուրեք կոչի որդի Թորոսի , եւ եղբօրորդի Հեթմոյ: Սոյնպէս եւ Հեթում պատմիչ ՚ի գրելն զԼեւոնէ` որդի Թորոսի կոչէ զնա, եւ դնէ ուրեք, թէ այժմ թագաւորութիւն Հայոց կայ ՚ի խաղաղութեան *«ընդ առաջնորդութեամբ նորոյ արքային Լեւոնի որդւոյ Թորոսի »: Այլ Կլեմէս եդեալ միանգամ ՚ի միտս, թէ Լեւոն իցէ որդի Հեթմոյ արքայի` ոչ միայն յամենայն տեղիս այնպէս դնէ, այլեւ զայս բան Հեթմոյ պատմչի ՚ի նոյն միտս փոխելով բերէ յառաջ հատոր Ա. երես 434. թագաւորութիւնն Հայոց այժմ կայ ասէ *«՚ի ներքոյ առաջնորդութեան նոր թագաւորին Լեւոնի որդւոյ արքային Հեթմոյ ». ուր որպէս տեսեր` հարազատ պատմիչն ոչ դնէ` Հեթմոյ, այլ` Թորոսի կամ ըստ լատինական եւ իտալական օրինակաց, Թէոդորոսի: Իսկ թէ ընդէ'ր որդի Հեթմոյ դնէ Կլեմէս, թերեւս այս է պատճառն. զի ՚ի գիրս Հայոց` ուրեք ուրեք թագաւորահայր կոչի Հեթում. եւ վասն այսորիկ համարեալ է նա, թէ Հեթում իցէ հայր Լեւոնի, եւ Լեւոն իցէ որդի նորա: Եւ սակայն նաեւ Օշին պայլ` թագաւորահայր կոչիւր Լեւոնի Հինգերորդի որդւոյ Օշնի արքայի. արդ որպէս անտեղի է յայնմանէ համարիլ թէ ուրեմն հայր էր նա Լեւոնի որդւոյ Օշնի, եւ Լեւոն որդի նորա. սոյնպէս անտեղի է եւ զՀեթում թագաւորահայր` համարիլ ծնօղ Լեւոնի Չորրորդի:
       Այլ վասն ժամանակին` յորում սպանաւ այս Լեւոն հանդերձ Հեթմով ՚ի Պիլարղունայ, գրէ Ներսէս Պալիենց, թէ եղեւ ՚ի թուին Հայոց ՉԾԶ. ՚ի 17 օրն նոյեմբերի. այլ քանզի ՚ի գործս ժողովոյն Սսոյ եւ Ատանոյ դնի` թէ ՚ի մեռանիլ սոցա յաջորդեաց ՚ի թագաւորութեան Օշին եղբայր Հեթմոյ ՚ի թուին Հայոց ՉԾԷ. ՚ի սոյն հայեցեալ մեր` զմի թուական եւեթ եդաք ՚ի լուսանցս. այսինքն ՉԾԷ. վասն ժամանակի մահուն Հեթմոյ եւ Լեւոնի` եւ թագաւորելոյ Օշնի: Յաւելու նա ինքն Պալիենց, թէ *«եղբայրն թագաւորին Հեթմոյ Ալինախ անուն գնաց ՚ի խանն ՚ի գանգատ. եւ ետ սպանանել զնոյն Պիլարղուն դատաստանաւ »: Զայս ոչ յիշէն այլ պատմիչք` որք գրեն զգնալ Ալինախայ առ խանն, բայց թերեւս եւ այս հաւաստի իցէ:
       Վասն Օշնի արքայի չունիմք ինչ առանձինն ասել. այլ վասն Ամաւրիկոսի իշխանին Տիւրոսի` որ եղեւ այր Զաբլունայ քեռն Օշնի, գրէ Ներսէս Պալիենց այսպիսի ինչ: Յամի Տեառն ասէ իբր 1308. յաւուրս Օշնի արքայի. *«ծնաւ որոմն չար ՚ի մէջ եղբարց թագաւորին Կիպրոսի. քանզի պարոն Ամառի (որ եւ ասի Սիրամառի, եւ ըստ լատինացւոց Ամաւրիկոս ) տէրն Սուրայ եւ Տիւրոսի եւ Սայտէ Սիդոնայ` յարեաւ ՚ի վերայ եղբօրն իւրոյ թագաւորին Կիպրոսի հեռէ (այսինքն Հենրիկոսի ). եւ առեալ զտէրութիւն թագաւորին` պարոն լինէր եւ տէր կղզւոյն եւ կոչէր Կառավար, պահելով յապարանսն արքունի զեղբայրն իւր զթագաւորն յարգելանի. որ եւ բազում իշխանս եւ ազնուականս ընկեց եւ աքսորեաց. զայս արարեալ զամս երկուս. եւ յետ այսորիկ զնոյն թագաւորն զեղբայրն իւր առաքեաց կալանաւոր ՚ի Հայք առ թագաւորն Հայոց, որ էր աներ նորա (այսինքն առ Օշին աներորդի ): Իբրեւ զայս առնէր ՚ի յունվար ամսոյ. ՚ի նոյն ամի յամսեանն մայիսոյ` յուրբաթոջն որ նախ քան զՊենտեկոստէն ոմն ՚ի ձիաւորացն իւրոց ՚ի սենեակն իւր թաքուցեալ լինէր, եւ զմէջաւուրբքն յառնէր ՚ի վերայ նորա, եւ յօդ յօդ կոտորեաց զնա:
       Եւ իսկոյն ամենայն իշխանքն երկրին` զորս աքսորեալն էր, ժողովեցան եւ զկնի քառասուն աւուր առեալ (զԶաբլուն ) զկինն տեառն Սուրոյ ` որ էր քոյր թագաւորին Հայոց, եւ զորդիսն նորա յղեցին ՚ի Հայք. եւ դարձուցին զթագաւորն իւրեանց: Իսկ թագաւորն հեռէ իբրեւ դարձաւ յԱթոռն, կալաւ զնա փոքր եղբայրն իւրեանց` (Հուգոն ), որ գօնտստապլ էր Կիպրոսի, եւ զփեսայն իւր զբրինձն Գալլիոյ ընդ այլ բազում պարոնաց եդ ՚ի խորագոյն եւ խաւարային բանտի. որ անդ մեռան ամենեքեան. այս ամենայն ՚ի չորս կամ հինգ տարի վճարէր »: Զայսոսիկ փոքր մի այլազգ պատմեն լատինք. եւ զի ոչ հայի այնչափ առ մեզ, զանց արարաք դնել ՚ի կարգի պատմութեան:
       Այլ որպէս յայտ է` ՚ի պատճառս այսպիսի իրաց անկաւ թշնամութիւն ՚ի մէջ Օշնի արքային Հայոց եւ ՚ի մէջ թագաւորին Կիպրոսի. որ տեւեաց բազում ժամանակս. ըստ որում յիշեցաք ՚ի պատմութեան: Իսկ զկնի մահուն Օշնի արքայի նաեւ կին Ամաւրիկոսի Զաբլուն վասն այլոյ պատճառի ըմբռնեցաւ յՕշին Պայլէն եւ մեռաւ ՚ի բանտի. եւ յետոյ հազիւ ուրեմն եղեւ խաղաղութիւն ընդ կիպրացիս. որպէս յիշատակեալ եմք ՚ի պատմագրութենէ Կիւլիկեցւոց եւ ՚ի Հռենալդոսէ: