Վասն
չորեցունց
այսոցիկ
յետին
թագաւորաց`
որք
էին
յազգականութենէ
լատինացւոց,
եւ
գրեթէ
գլխովին
լատին`
եւ
մայրենեօք
հայ,
յազգի
մերում
հաստատուն
ինչ
պատմութիւն
ոչ
գտանի,
այլ
միայն
վեր
՚ի
վերոյ
անորոշ
յիշատակութիւն,
իսկ
՚ի
գիրս
լատինացւոց
տեսանեմք
բազում
ուրեք
յիշատակեալ
զսոսա`
պատճառաւ
թղթակցութեանց,
զոր
ունէին
ընդ
նոսա.
բայց
քանզի
նոքին
եւս
խառն
են,
մեք
ըստ
կարի
՚ի
մի
համաձայնել
ջանացաք
զամենայն`
յարմարեալ
ըստ
կարգի
պատմութեան
Հայոց.
գտաք
եւ
ինչ
ինչ
՚ի
ժամանակակից
մատենագիրս
Յունաց`
որք
խօսին
զԳուիտոնէ.
եւ
՚ի
նոցունց
եւս
առեալ
յարմարեցաք
որչափ
հնար
էր:
Այլ
գիտելի
է,
զի
՚ի
վախճան
գրոց
Ներսէսի
Պալիենց
դնի`
թէ
զկնի
Լեւոնի
որդւոյ
Օշնի,
նստաւ
թագաւոր
Հայոց
*«Կոստանդին
ազգական
Լեւոնի
ամս
Է
»
եւ
յետ
սորա
դնի.
*«Ճուան
հօրքուերորդի
Լեւոնի,
ամ
մի
(եւ
ապա
)
Կիտ
եղբայր
Ճուանին`
ամս
Բ
»:
Աստի
առեալ
են
եւ
ոմանք
՚ի
յետնոց.
որք
եւ
զկնի
Կիտայ
դնեն
անմիջապէս
զԼեւոն
վերջին.
ըստ
որոց
դնէ
եւ
համդեցին
Մինաս:
Բայց
այս
է
յայտնի
վրիպակ,
եւ
ոչ
թուի
լինել
բան
Ներսէսի`
որ
էր
ժամանակակից,
այլ`
յայլոց
եդեալ
զկնի
մահու
նորա.
վասն
զի
Կոստանդին`
որ
դնի
նախ
քան
զՃուան,
ո'չ
էր
այլ
ոք
թագաւոր,
այլ`
նոյն
իսկ
Ճուանն
որ
կոչեցաւ
՚ի
Հայոց
Կոստանդին,
որպէս
աւանդի
՚ի
պատմութեան
միում
Կիւլիկեցւոց.
եւ
յետ
մեռանելոյ
սորա
զկնի
տարւոյ
միոյ`
նստաւ
Կիտ
ամս
Բ .
եւ
սմա
յաջորդեաց
այլ
ոք
Կոստանդին
անուն
որդի
Բաղտնոյ:
Եւ
այս
յայտ
է
նախ`
՚ի
թղթոց
քահանայապետաց,
յորս
յայտնի
տեսանի
անմիջապէս
զկնի
մահուն
Լեւոնի
Չորրորդի
եւ
Ճիւանայ
թղթակցութիւն
լեալ
առ
Գուիտոն
Կիտ`
այն
է
յամի
Տեառն
1343
եւ
1344.
եւ
յետ
նորա
առ
Կոստանդին
՚ի
հետագայ
ամս`
բազում
անգամ
հետզհետէ
որոշեալ
ամօք
քահանայապետաց.
որովք
եւ
ստուգի
ժամանակ
սոցա:
Երկրորդ`
՚ի
բանից
նախասացեալ
Ներսէսի
Պալիենց.
որ
դնէ`
թէ
Գլեմէնդոս
կամ
Կղեմէս
Վեցերորդ
նստաւ
յամի
Տեառն
1342.
եւ
ապա
ասէ.
Ընդ
սորին
տեառն
Գլեմէնդոսիս
քահանայապետութեան
երրորդ
ամին
եղեւ
սպանեալ
սրով
յիւրայնոցն
թագաւորն
Հայոց
Կիտօն
».
այն
է
յամի
Տեառն
1344:
Երրորդ`
՚ի
հայերէն
յիշատակարանէ
գրոցն
Մաշտոցաց,
որ
օրինակեալ
է
՚ի
թուին
Հայոց
ՉՂԴ.
այն
է
յամի
Տեառն
1345.
զի
ասի
անդ`
թէ
այժմ
է
թագաւոր
Հայոց
Կոստանդին.
այն
է
առաջին
ամ
թագաւորութեան
սորա:
Չորրորդ
՚ի
վկայութենէ
Մարտիրոս
վարդապետին`
որ
մօտ
էր
ժամանակաւ.
զի
եւ
սա
նախ
դնէ
զՃիւան
եւ
զԿիտ,
եւ
ապա
զԿոստանդին.
սոյնպէս
է
տեսանել
եւ
՚ի
պատմութիւնս
ինչ
Կիւլիկեցւոց:
Որովք
յայտնի
տեսանի`
թէ
ա'յլ
էր
այս
Կոստանդին
յաջորդ
Կիտայ,
եւ
ա'յլ`
նախընթացն
Կիտայ
եղբայր
նորա
Ճիւան
Կոստանդին.
եւ
քանզի
ժողովն
Մխիթարայ
կաթուղիկոսի
յոմանց
դնի
յամի
Տեառն
1342.
որ
է
ժամանակ
Կոստանդեայ
Ճիւանի,
եւ
յոմանց
դնի
յամի
Տեառն
1345.
որ
է
ժամանակ
միւս
Կոստանդնի,
յիրաւի
է
տարակուսիլ`
թէ
ո՞ր
՚ի
սոցանէ
իցէ
նա
`
որ
յիշի
՚ի
ժողովի
անդ,
յասելն,
թէ
այս
ժողով
եղեւ
հրամանաւ
Կոստանդեայ
արքայի:
Այլ
մեք
եդաք
յաւուրս
Կոստանդեայ
Ճիւանի
յամի
Տեառն
1342.
զի
յայնմ
ամի
վախճանեցաւ
Բենեդիկտոս
պապ`
որ
յորդորեաց
զհայս
առնել
զայն
ժողով,
որոյ
՚ի
գումարիլն
նորոգ
նստեալ
էր
Կղեմէս,
առ
որ
առաքեցաւ
պատասխանի
ժողովոյն
Հայոց:
Բայց
զիա'րդ
եւ
իցէ`
յայսպիսի
շփոթութիւնս
անուանց
հայեցեալ`
դնի
՚ի
պատմութեան
իմիք
Կիւլիկեցւոց,
թէ
նաեւ
յաջորդն
Կիտայ
ո'չ
էր
մի
ոք
Կոստանդին ,
այլ`
երկուք
ոմանք
նովին
անուամբ,
եւ
սակայն
յայտ
է
թէ
շփոթեալ
է
հեղինակն
զանուն
Կոստանդիայ
թագուհւոյն,
որ
էր
կին
Լեւոնի
Հինգերորդի,
եւ
համարեալ
է
զայն
լինել
այլ
ոմն
թագաւոր
Կոստանդին,
որ
է
սխալ:
Ուրանօր
հարեւանցիկ
գիտել
արժան
է
եւ
զայս,
զի
դնի
՚ի
բանս
Ներսեսի
Պալիենց,
թէ
էր
եւ
այլ
ոմն
եղբայր
Կիտայ
Պէյմունդ
անուն
կոմս
եւ
իշխան
Կոռիկոսայ,
եւ
թէ`
նա
եւս
սպանաւ
ընդ
նմա.
իսկ
այլք
միայն
վասն
Ճիւանաց
ասեն
զայս,
թէ
էր
եղբայր
Կիտայ,
եւ
սպանաւ
յառաջ
քան
զնա:
Իսկ
վասն
Լեւոնի
վերջնոյ
գիտելի
է,
զի
եդեալ
է
յումեմնէ
՚ի
վախճան
գրոց
Ներսեսի
Պալիենց,
թէ
նա
թագաւորեաց
ամիսս
ԺԱ.
յորմէ
առեալ
դնէ
եւ
Համդեցին,
եւ
այլք
նոյնպէս.
բայց
այս
է
յայտնի
վրիպակ
գրչաց.
զի
փոխանակ
դնելոյ`
ամս
ԺԱ.
եդեալ
է
ամիսս:
Եւ
ընդ
այս
չի'ք
բնաւ
տարակոյս.
զի
սկիզբն
թագաւորելոյ
Լեւոնի
եղեւ
յամի
Տեառն
1365.
կամ
՚ի
վախճան
1364.
ամին.
յորում
ժամանակի
եհաս
՚ի
Հայս
թուղթ
Ուրբանոսի
պապին
վասն
ընտրութեան
նորա.
եւ
ապա
եղեն
պէսպէս
պատերազմունք
յաւուրս
թագաւորութեան
նորին.
որպէս
յայտ
է
՚ի
կարգէ
թղթոց
քահանայապետաց.
եւ
զկնի
ժամանակաց
յամի
Տեառն.
1375.
եղեւ
ըմբռնումն
Լեւոնի
յայլազգեաց.
այն
է
ԺԱ.
երորդ
ամ
թագաւորութեան
նորա:
Գրի
ուրեք
եւս,
թէ
եօթն
ամիս
միայն
թագաւորեալ
իցէ
Լեւոն.
այլ
այս
եւս
յայտնապէս
սխալ
է.
գուցէ
կամէր
դնել
Ժ.
ամ.
եւ
եօթն
ամիս:
Բայց
՚ի
դէպ
է
աստ
եւ
զայս
յուշ
առնել.
զի
թէ
ոք
հայեսցի
յայնս`
զորս
եդաք
՚ի
պատմութեան`
քաղեալ
՚ի
բանից
թղթոց
քահանայապետաց
եւ
՚ի
հատուկտիր
պատմութեանց,
թէ
Լեւոն
նախ
վտանգեցաւ
՚ի
մարտի
յառաջնում
ամի
թագաւորութեան
իւրոյ.
եւ
դարձեալ
յեօթներորդ
ամին
առաւել
եւս
վտանգեալ`
խոյս
ետ,
եւ
ել
համբաւ`
թէ
մեռաւ.
եւ
թէ`
կամէին
պսակել
զՄարիամ
թագուհին
ընդ
այլում,
եւ
այլն.
եւ
զայս
ամենայն
բաղդատեսցէ
ընդ
աւանդեալսն
յայլեւայլ
պատմագիրս,
տեսանէ
շփոթութիւն
մեծ.
մինչեւ
կարէ
իսկ
տարակուսիլ,
թէ
գուցէ
յիրաւի
մեռեալ
էր
նա
ինքն
Լեւոն,
եւ
թագուհին
պսակեալ
իցէ
յետոյ
ընդ
այլում
Լեւոնի,
եւ
այն
լեալ
իցէ
վերջին
Լեւոն.
այլ
քանզի
զայս
կարծիս
ստեն
վկայութիւնք
եթէ`
Հայոց
եւ
եթէ
լատին
պատմագրաց,
որք
առհասարակ
իբրեւ
զմի
եւ
զնոյն
Լեւոնէ
խօսին,
ընդվայր
է
զհետ
լինել
այսպիսի
կեղակարծ
բանից:
