Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Պատմութիւն այսր ժողովոյ` որ եղեւ ՚ի սակս միաբանութեան Հայոց ընդ Յունաց, աւանդի ՚ի ճառս թղթոց Շնորհալւոյն եւ Գրիգորի կաթուղիկոսին, եւ ՚ի նոսին իսկ թուղթսն. եւ դնի թէ այս ժողով գումարեցաւ ՚ի Հռոմկլայ` որ ՚ի վերայ Եւփրատ գետոյ` ՚ի հայրապետական Աթոռն, քանզի գրի անդ այսպէս. *«Յայնժամ ապա հրաւէր եհան ժողովոյ ՚ի Մեծ Հայք եւ յԱրեւելս եւ ՚ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, եւ ՚ի սուրբ լեառն որ Սեաւ կոչի, ժողովել յամենայն կողմանց եպիսկոպոսաց ՚ի հայրապետական Աթոռն վասն այսր խնդրոյ. որպէս զի տեսցեն զառաքեալ բանսն խոստովանութեան եկեղեցւոյն հոռոմոց: Եւ ժողովեցան յամենայն գաւառաց եպիսկոպոսք ՚ի սուրբ պասքայն ՚ի հայրապետական Աթոռն ՚ի Հռոմկլայ` որ է առ ափն Եւփրատայ: Եւ կատարեալ զփրկագործ աւուրս չարչարանաց Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի ՚ի միասին, յետ այսորիկ պարապեցին ՚ի քննութիւն գրեցելոց թղթոցս ՚ի թագաւորէն Հոռոմոց եւ յեկեղեցւոյն. եւ այլն »: Արդ` թէպէտ յայս բան յայտնի աւանդի` թէ այն ժողով` որ եղեւ վասն միաբանութեան Հայոց ընդ Հոռոմոց` յաւուրս Գրիգորի կաթուղիկոսի եւ Ներսեսի Լամբրոնացւոյն գումարեալ իցէ ՚ի Հռոմկլայ բայց այսու ամենայնիւ թուեցաւ ոմանց ՚ի յետնոց ասել` թէ այս ժողովիցէ լեալ ՚ի Տարսոն. զոր եւ առաւել հանդիսացայց Կլեմէս Գալանոս: Իսկ պատճառ այսպէս ասելոյ սորա եւ այլոց` ոչ այլ ինչ թուի լինել, բայց եթէ այս, զի ՚ի վերնագրի ատենաբանութեան` զոր արար Լամբրոնացին ՚ի ժողովի անդ, դնի լինել ՚ի Տարսոն. բանք վերնագրին են այս. *«Յաստուածախումբ եւ ՚ի տիեզերական ժողովն Տարսոնի, որ եղեւ ՚ի շրջանի ընթացից ամանակի. ՈԻԶ. թուականի Հայոց, հրամանաւ համահրեշտակ կաթուղիկոսին Հայոց Գրիգորի եղբօրորդւոյ սրբոյն Ներսեսի Կլայեցւոյ, եւ քրիստոսապսակ արքային Հայոց Լեւոնի` սակս միութեան եկեղեցւոյ. ատենական խօսք մեծին եւ սրբոյն Ներսեսի ` այնմ աստուածապահ քաղաքի Աթոռակալի աստուածախօս վարդապետի »: Այլ այս վերնագիր ոչ երեւի ստուգութեամբ գրեալ ՚ի հաւատարիմ անձնէ. ո'չ ըստ առթի ատենաբանութեան, ո'չ ըստ ժամանակին, եւ ո'չ ըստ անձանց:
       Ո'չ ըստ առթի ատենաբանութեան. քանզի յայտ է թէ այն ատենաբանութիւն ո'չ այլուր ասացաւ` բայց եթէ յայնմ ժողովի, որ գումարեցաւ յետ մահուան Շնորհալւոյն հրամանաւ Գրիգորի կաթուղիկոսի Տղայի. ըստ որում յիշէ անդ յընթացս բանից եւ նա ինքն Լամբրոնացին. իսկ արդ` այդ ժողով ո'չ ՚ի Տարսոն, այլ` ՚ի Հռոմկլայ եղեւ, որպէս եւ յայտնի աւանդի ՚ի պատմութեան նորին` զոր եդաք. ուրեմն եւ այն ատենաբանութիւն ՚ի Հռոմկլայ ասացաւ. եւ ոչ թէ ՚ի Տարսոն:
       Ո'չ ըստ ժամանակին. զի այն ժողով ո'չ գումարեցաւ ՚ի թուին Հայոց ՈԻԶ. այլ` ՈԻԸ. վասն զի յայտնի աւանդի ՚ի պատմութեան անդ, թէ ՚ի ժամանակս Զատկի գումարեցաւ. եւ թէ զկնի ժողովոյն յետ ոչ բազում ամսոց Մանուէլ կայսր մեռաւ. արդ` Մանուէլ կայսր ո'չ մեռաւ ՚ի ՈԻԶ. թուին. այլ` ՚ի ՈԻԹ. որպէս եւ ՚ի պատմութեան անդ դնի համաձայն բանից երեւելի ժամանակագրաց. ուրեմն եւ ժողովն մօտ ՚ի նոյն ժամանակս եղեւ. այսինքն ՚ի նախընթաց ամի ՈԻԸ. ուստի եւ յերկուս հին ձեռագիրս ատենաբանութեան ո'չ գտանի այդ. ՈԻԶ . թուական:
       Ոչ ըստ անձանց. զի այն ժողով ոչ գումարեցաւ յիշխանութեան Լեւոնի թագաւորի, այլ` եղբօր նորա Ռուբենի. քանզի Լեւոն օծաւ թագաւոր ՚ի Գրիգորէ Ապիրատէ ՚ի թուին Հայոց ՈԽԷ . իննեւտասն ամօք զկնի ժողովոյն: Եւ զայս գրէ նա ինքն Լամբրոնացին եւս եւ Յակոբ աշակերտ Ստեփաննոսի գիտնականի, որք էին ներկայ ՚ի թագաւորութեանն Լեւոնի. թողում ՚ի մէջ բերել զպատմագիրս Հայոց: Իսկ թէ ՚ի ժամանակս ժողովոյն Ռուբէն էր ` որ իշխէր` բաց յայլոց պատմագրաց ցուցանի եւ վկայութեամբ Մխիթարայ Գոշի ժամանակակցի. զի սա ՚ի Դատաստանագիրսն ցուցանէ, թէ յայնմ ժամանակի Ռուբէն էր` որ իշխէր, եւ ոչ թէ Լեւոն, քանզի ասէ, թէ ՚ի ԺԱ . ամի իշխանութեանն Ռուբենի թուականն էր ՈԼԳ: Ուրեմն ցայնժամ դեռ ոչ իշխէր Լեւոն, այլ` Ռուբէն. ապա եւ այն ժողով ՚ի ժամանակս Ռուբենի իշխանին գումարեցաւ. եւ ոչ թէ յաւուրս եղբօր նորա Լեւոնի թագաւորի:
       Եւ դարձեալ` եթէ յաւուրս Լեւոնի արքայի եւ ՚ի յառաջիկայութեան նորա ասացեալ էր Լամբրոնացին զայն իւր ատենաբանութիւն, նշանաւ իւիք ցուցանէր զնա. մանաւանդ ՚ի բերել անդ իւրում զբան մարգարէին, որ առ Յեսու եւ առ Զօրաբաբէլ. այլ նա զբառդ Յեսու հպեցուցանէ ՚ի Գրիգոր կաթուղիկոս. իսկ զբառդ Զօրաբաբէլ ՚ի Մանուէլ կայսր, յասելն. *«Զօրացի'ր դու Զօրաբաբէլ ասէ տէր, եւ զօրացի'ր Յեսու ' Յովսեդեկեայ քահանայ մեծ, եւ զօրասցի ամենայն ժողովուրդ երկրիդ. եւ գործեցէ'ք, զի ես ընդ ձեզ եմ ... Լուա՞յք եղբարք զնախաճառ մատակարարութիւն մարգարէիս. առ ձե'զ է ասացեալս` ո՞վ ցեղապետք նորս Իսրայէլի. քե'զ տայ զքաջալերութիւնս ո՞վ (Յեսու Յովսեդեկեան Գրիգոր քահանայ մեծ ) Յիսուսի փոխան ՚ի մէջ մեր` նորա պատուովն բազմեալ. եւ նորոյ Զօրաբաբէլի (կայսեր Մանուէլի ), որ յարեւմտից յարեւելս ձգեաց զընդարձակութիւն ձեռինն առ ՚ի շինուած տաճարիս. եւ դուք համապատիւ եղբարք` հաւատացէ'ք մարգարէիս, թէ ոչ յանձանց, այլ` յԱստուծոյ աստանօր գումարեալ ածայք. ապա մի ' ոք վարկցի զայս Սիւնահոդոս մեծ` մարդկային խորհրդոյ, եւ այլն »: Որով բանիւ յայտնի երեւի` թէ ոչ էր անդ քրիստոսապսակ արքայն Լեւոն:
       Իսկ եթէ բառդ Զօրաբաբէլ մերձեցուսցի ոչ առ կայսրն, այլ` առ հայ իշխան ոք, պարտ է ասել` թէ այն էր Ռուբէն եղբայր Լեւոնի. եւ այս չէ ' ինչ ընդդէմ. զի ՚ի ժողովս` զոր առնէին հայք, հասարակօրէն իշխանք եւս լինէին ՚ի նմա ներկայ. բայց յայս ժողով թէեւ ներկայ լինէր Լեւոն, բան Լամբրոնացւոյն առ նա ոչ հայէր, զի ոչ էր նա յայնժամ իշխան Կիւլիկիոյ, այլ` եղբայր նորա Ռուբէն: Ուստի եւ անունդ Լեւոն արքայ տարապարտ է եդեալ ՚ի վերնագրի ատենաբանութեանն:
       Նոյնպէս եւ բառդ Տարսոն յաւելորդս է եդեալ անդ, եւ կամ յետեւառաջութեամբ. իբրզի` փոխանակ ՚ի ստորեւ դնելոյ այսպէս, *«սրբոյն Ներսեսի աստուածապահ քաղաքին Տարսոնի Աթոռակալի, եւ այլն ». եդեալ է ՚ի սկզբանն: Եւ կամ թէ զվերնագիր միւս եւս ատենաբանութեան, զոր արար Լամբրոնացին ՚ի թագաւորօծութեան Լեւոնի ՚ի Տարսոն քաղաքի, ուր եղեւ եւս ժողով մեծ վասն այնր, խառնեալ է գրօղն ընդ վերնագրի այսր ատենաբանութեան: Կամ ըստ ասելոյ ոմանց, ՚ի պատիւ Լամբրոնացւոյն` որ էր արքեպիսկոպոս Տարսոնի` եւ իբրեւ բերան հարց այնր ժողովոյ, ժողովն եւս կոչեցաւ այնպէս: Եւ կամ յանուն մայրաքաղաքին Կիւլիկեցւոց Տարսոնի` ժողով Տարսոնի ասացաւ: Եւ կամ թերեւս սկզբնաւորութիւն ժողովոյն Հռոմկլայու լեալ իցէ ՚ի Տարսոն. իբր զի գուցէ անդ եղեւ փոքրիկ ժողովն այն, զոր արար Գրիգոր կաթուղիկոս ՚ի սկզբան ժողովոյն վասն ընդհանուր ժողով գումարելոյ. եւ վասն այսորիկ ՚ի վերնագրի եդեալ իցէ ժողով Տարսոնի. բայց այս ոչ ունի տեղի:
       Եւ դարձեալ` յայտ է ՚ի պատմութեանց Հայոց, եւ ՚ի յիշատակարանէ Սամուէլի աբեղային` որ գրեաց զվարս Լամբրոնացւոյն, զի յայն աւուրսն Տարսոն քաղաք ոչ էր ՚ի ձեռս Հայոց, այլ` Յունաց. եւ թէպէտ կային անդ բազում ժողովուրդք Հայոց եւ եկեղեցիք, ընդ որս եւ եպիսկոպոս, այն է` Ներսէս Լամբրոնացին, բայց իշխանութիւն քաղաքին էր ՚ի ձեռս Յունաց. եւ յետ մահու Մանուէլի կայսեր էառ Ռուբէն զՏարսոն ՚ի ձեռաց նոցա: Արդ` անտեղի երեւի թէ հայք վասն կամելոյ միաբանութիւն առնել ընդ Հոռոմս` թողեալ զԱթոռն հայրապետական` գումարեալ իցեն ժողով յայնպիսի քաղաքի , որ էր ընդ իշխանութեամբ Հոռոմոց:
       Ասիցես. ժողովն` որ գումարեցաւ ՚ի Հռոմկլայ` եղեւ միայն վասն դաւանելոյ ՚ի Քրիստոս երկու բնութիւն, եւ ո'չ վասն ծիսից. իսկ յատենաբանութեան Լամբրոնացւոյն ո'չ միայն վասն երկու բնութեան, այլեւ վասն ծիսից բանք լինին. ուրեմն այդ ատենաբանութիւն ո'չ է ասացեալ ՚ի ժողովն Հռոմկլայու, այլ` յայլում ժողովի, որ իցէ գումարեալ ՚ի Տարսոն: Պատասխանեմ. արդարեւ Լամբրոնացին յատենաբանութեան անդ գրեաց եւ զծիսից, զի ՚ի գումարիլ ժողովոյն` խօսեսցի եւս զայնցանէ. ըստ որում եւ պահանջէին յոյնք զառաջինն. բայց յորժամ այն պահանջողութիւն Յունաց դադարեցաւ, ոչ եղեւ նմա հարկ խօսիլ զամենայն` զոր գրեալ էր, այլ` զայն ինչ միայն, զոր պիտոյ էր խօսիլ. իսկ գրեալքն` որպէս եւ էին` այնպէս մնացին. եւ եթէ ասացեալ եւս իցեն, այդ ոչինչ ընդդիմանայ մեզ: Սոյնպէս պարտ է ասել եւ զբանից պատասխանւոյն, զոր պատրաստեալ էր Գրիգոր կաթուղիկոս ձեռնտուութեամբ Լամբրոնացւոյն` առ իւրաքանչիւր խնդիրսն Յունաց. քանզի սոքա եւս ոչ ելին յայն ժողով. ուստի եւ ոչ իսկ գրեալ կան ՚ի գործս ժողովոյն, այլ ` արտաքոյ:
       Գիտեմ, զի ՚ի համառօտ պատմութեան միում, որոյ հեղինակն է անծանօթ ոք, զոր եւ բերէ Կլեմէս Ա. 22. երես 324. գրի, թէ սոյն այս ժողով միաբանութեան` իցէ գումարեալ ՚ի Տարսոն. բայց այդ ոչինչ զօրէ. զի այն պատմութիւն եւս զբառդ տարսոն առեալ է անտարակոյս ՚ի վերնագրէ ատենաբանութեան Լամբրոնացւոյն: Եւ բանք պատմութեան են այս. Գրիգոր Տղայ *«արար ժողով բազում եպիսկոպոսաց ՚ի Տարսոնի Կիւլիկեցւոց առաջնորդութեամբ Ներսեսի նոյն քաղաքին եպիսկոպոսի եւ մեծ վարդապետի վասն սիրոյ եւ միաբանութեան առ թագաւորն Յունաց Մանուէլ. եւ մինչ յայս խորհուրդ էին, լուան զմահ բարեպաշտ թագաւորին Մանուէլի . եւ յոյժ վշտացան. զի նա էր կամեցօղ սիրոյ եւ միաբանութեան. եւ զի անկատար մնաց այսպիսի աստուածային պատուիրանս »: Այս ահա այն է, որ ՚ի բուն պատմութեան ժողովոյն գրի. իսկ արդ` անդ ո'չ ՚ի Տարսոն , այլ միա'յն ՚ի Հռոմկլայ դնի ՚ի հայրապետական Աթոռն, ապա աստէն բառս տարսոն յաւելուածով է եդեալ, եւ կամ վրիպակաւ:
       Սոյնպէս է տեսանել եւ ՚ի բանս Մխիթարայ Ապարանցւոյ ՚ի կարգէ ունիթօռաց, որ գրէ այսպէս. Եղեւ ժողով ՚ի Տարսոն ՈԻԶ. թուին Հայոց` տէր Գրիգորիսիւ, եւ մեծաւ հանդիսութեամբ վասն միաբանութեան ընդ սուրբ եկեղեցւոյ. որպէս ցուցանէ սակաւ մի տէր Ներսէս ՚ի յասացուածս իւր վասն նոյն ժողովոյն, եւ ՚ի ճառս թղթոցն »: Ուր ահա յայտնի ցուցանէ Մխիթար, թէ այս ժողով այն է` որ պատմի ՚ի ճառս թղթոց Շնորհալւոյն եւ Գրիգորի կաթուղիկոսի. իսկ արդ` անդ պատմի, թէ այս ժողով եղեւ ՚ի Հռոմկլայ, եւ ո'չ թէ ՚ի Տարսոն, ապա վրիպակաւ դնի ` թէ ՚ի Տարսոն իցէ եղեալ այն: Իսկ թէ զիա'րդ այսու ամենայնիւ սա ինքն Մխիթար Տարսոն դնէ, մա'րթ է ասել` թէ գուցէ յաւուրս նորա` այսինքն ՚ի թուին Հայոց ՊԾԹ. յորում գրեաց Մխիթար զայս բան, յօրինակի միում այնր ճառի թղթոց վրիպակաւ եդեալ իցէ բառս Տարսոն` փոխանակ Հռոմկլայու, առեալ ՚ի սխալագիր վերնագրէ ատենաբանութեանն. եւ կամ թէ պակասեալ իցէ յայնմ օրինակէ բառս Հռոմկլայ, եւ սա մակաբերութեամբ համարեալ է` թէ պարտ է լինիլ Տարսոն` հայելով ՚ի նոյն վրիպակ վերնագիր:
       Այլ աստ գիտելի է, զի ՚ի պատմագիրս Յունաց վասն բանի այսր ժողովոյ, եւ վասն կամելոյ Յունաց առնել միաբանութիւն ընդ Հայոց, եւ կամ վասն երթեւեկութեան թղթոց, ոչ յիշատակի ինչ: Եւ սակայն գրէ Նիկետաս. Ը. 5. թէ Մանուէլ կայսր մօտ ՚ի վախճան կենաց իւրոց աստուածաբանական խնդիրս յուզէր. եւ թերեւս մին յայնցանէ այս իցէ: Եւ թէպէտ նա ինքն Նիկետաս` որպէս եւ այլք ոմանք ՚ի մատենագրաց` թշնամութեամբ խօսելով աւանդեն թէ յառաւելն քննել սորա զհաւատոյս` երեւեցոյց զինքն հաւան լինել բազում մոլորութեանց, բայց բանք կայսերն զներհակն ցուցանեն, որպէս յայտ է ՚ի թղթոց նորա. եւ ըստ որում յայտ առնեն ոմանք յանաչառ քննողաց լատինացւոց, բազումք բազում ինչ զրպարտութեամբ գրեցին ՚ի վերայ սորին կայսեր. զորմէ չէ տեղւոյս քննել:
       ՚Ի վերայ այլոց ժողովոց` որք եղեն ՚ի ժամանակս իշխանութեան Ռուբինեանց` չունիմք ինչ մասնաւոր ծանուցանել. զի զոր ինչ արժան է խօսիլ զնոցանէ, եդեալ եմք ՚ի պատմութեան ըստ աւանդելոյ հաւատարիմ պատմագրաց մերոց: Պատմէ համառօտիւ եւ Ստեփաննոս Ուռպելեանն զժողովոց Հայոց, բայց անհամաձայն այլոց մատենագրաց` կարգելով զայնս ըստ հաճոյից իւրոց. զի զոմանս` որք էին երեւելի` ՚ի բաց թողու. իսկ զայլս ջանայ վերածել ընդդէմ քաղկեդոնականաց. յորս յաւելու եւ ժողովակ մի անծանօթ, որ եղեւ ասէ ՚ի գետակն մերձ Սեւան կղզւոյն ՚ի ժամանակս իշխանութեան Զաքարեայ սպասալարի եւ Իւանեայ Աթաբէկի. ուր ասէ եպիսկոպոսք եւ վարդապետք *«չարաչար նզովիւք բարձին եւ հեռացուցին զամենայն համախոհսն Վրաց եւ Հոռոմոց »: Այլ մեք զանց արարաք յիշել զայս ժողովակ իբր անստոյգ ինչ. զի Կիրակոս եւ Վարդան ժամանակակիցք զայլ ժողովս պատմեն լեալ ՚ի նմին ժամանակի ՚ի Լոռի եւ յԱնի. ըստ որոց եդաք եւ մեք. իսկ զայսմ ժողովոյ բնաւ ինչ որ յիշեն: