Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Յորո'ւմ հասակի իցէ արդեօք վախճանեալ սուրբն Ներսէս Լամբրոնացի, եւ կամ թէ քանի ' ամաց էր նա ՚ի վախճանիլն` պէսպէս բանք են: ՚Ի Յայսմաւուրս` ՚ի յուլիսի 17. ասի թէ մեռաւ ՚ի հասակի ԼԲ. ամաց. եւ ՚ի գիրս Գանձարան ծանուցմանց. երես 259, դնի` թէ մեռաւ ԼԳ. ամաց. եւ յայլ գիրս այլազգ: Բայց ՚ի զուր ասի այդ. զի անտարակոյս է թէ նա ՚ի մեռանիլն էր ԽԵ. ամաց. վասն զի նա ծնաւ ՚ի թուին Հայոց ՈԲ. եւ մեռաւ ՚ի թուին Հայոց ՈԽԷ. եւ զի միջոց այսոցիկ թուականացս է ԽԵ. ամ, ուրեմն եւ ամք կենաց նորա եղեն ԽԵ. կամ առ առաւելն ԽԶ. որպէս դնի եւ ՚ի պատմութեան Կիւլիկեցւոց: Եւ թէ յիրաւի նա ՚ի թուին ՈԲ. ծնաւ, ցուցանի աստի. զի նա ինքն Լամբրոնացին ասէ ՚ի յիշատակարանի ճառիցն ժառանգաւորաց, թէ ՚ի թուին Հայոց ՈԻԶ. ԻԴ. ամաց էր ինքն. ուրեմն ծնել էր ՚ի ՈԲ. թուին: Յայս հայի եւ բան Սամուէլի աբեղայի Սկեւռացւոյ, որ ՚ի կենդանութեան Լամբրոնացւոյն գրեաց զվարս նորա ՚ի յիշատակարանի մեկնութեան Սաղմոսին. ըստ որոյ համարի ծնունդ նորին ՚ի թուին Հայոց ՈԲ. կամ ՈԱ. քանզի ասէ անդանօր, թէ Ներսէս Լամբրոնացի *«սկիզբն արար գրել զքննութիւն երգոց Սաղմոսին ՚ի շրջանս աւուրց ամաց իւրոց, ԻԶ. թուոյ. եւ թուականիս Հայոց, ՈԻԷ »: Եւ ՚ի վերջոյ ասէ. *«՚Ի թուականիս Հայոց ՈԼԹ. գրեցաւ աստուածախումբ մատենիս օրինակն ձեռամբ Սամուէլի նուաստ եւ յետին գրչիս` հրամանաւ սրբասնեալ վարդապետի եւ արհեպիսկոպոսի մերոյ տեառն Ներսեսի… Զսորայս (պատմութիւն վարուց ասէ ) մինչեւ ցայսր, որ է կենաց իւրոց ժամանակ ԼԸ. ամ, ցուցաք համառօտ. եւ մաղթեմք Քրիստոսի տալ զսոյն մեզ եւ յերկարութեամբ աւուրց, եւ այլն »: Արդ` եթէ յայնժամ ՚ի ՈԼԹ. թուին Լամբրոնացին էր ԼԸ. ամաց, եւ ՚ի ՈԻԷ. թուին էր` ԻԶ. ամաց, ուրեմն ծնեալ էր ՚ի թուին Հայոց ՈԲ. կամ ՈԱ: ՚Ի վերայ այսր ամենայնի` եթէ ճիշդ առցուք զբան նորին Լամբրոնացւոյ, թէ ՚ի թուին ՈԻԶ. լեալ իցէ նա ինքն ԻԴ. ամաց, որպէս եւ կրկին յիշէ զայն Ներսէս քեռորդի նորին, մա'րթ է ասել` թէ ծնեալ իցէ ՚ի սկիզբն ՈԴ. ամին. զի այսպիսի փաղառութեամբ ամաց ուղիղ եւս ամբողջանայ այն հաշիւ:
       Իսկ թէ մեռաւ ՚ի թուին Հայոց ՈԽԷ, յայտնի աւանդէ քեռորդի նորա Ներսէս` յասելն. *«եղեւ վերափոխումն սորա ՚ի վեց հարիւր քառասուն եւ եօթն թուաբերութեան տումարի Հայոց »: Որպէս եւ այլուր ՚ի ՈԾԴ. թուականին Հայոց դնէ, թէ եօթն ամօք յառաջ մեռեալ էր նա. որով եւ մահ նորա լինի ՚ի թուին ՈԽԷ: Իսկ Յայսմաւուրքն վրիպակաւ տառի` միով ամաւ պակաս դնէ, այսինքն ՈԽԶ: Եւ այս եւս դարձեալ ցուցանի անտի, զի ինքն Լամբրոնացին ՚ի յիշատակարանի Յայտնութեան դնէ` թէ ՚ի թուին Հայոց ՈԽԷ. ներկայ էր օծութեան Լեւոնի. յորում ամի եւ մեռաւ իսկ. ուրեմն ոչ յառաջ, այլ` ՚ի ՈԽԷ. թուին վախճանեցաւ նա:
       Յայսցանէ յայտ է, թէ ոչ կարեն ընծայիլ Լամբրոնացւոյն ամք ԼԲ. կամ ԼԳ. այլ` ԽԵ. կամ ԽԶ: Թո'ղ զայն` զի որպէս տեսեր արդ, ասէ Սամուէլ Սկեւռացի` թէ այժմ, ԼԸ. ամաց է Լամբրոնացին. եւ զի ինքն Սամուէլ էր ծերացեալ ալեօք` ըստ վկայելոյ իւրոյ. եւ կասկածէր յառաջագոյն վախճանիլ քան զԼամբրոնացին, յաւելու գրել անդ եւ այսպիսի ինչ. մօտ եմ ես ասէ ՚ի վախճան կենաց. *«իսկ եթէ (յետ վախճանի իմոյ ) այլ ինչ ՚ի շնորհացն Աստուծոյ պտղաբերէ ծառս մեր (Ներսէս Լամբրոնացի ) տնկեալ ՚ի գնացս ջուրց Սուրբ Գրոց, մանկագունից աշակերտաց սորին տացէ Աստուած զօրութիւն գրչաւ ՚ի տառ գրոց ժողովել, եւ զընթացս յառաջատութեամբ վարուց սորին եւ զկէտ` զկնի եկելոցդ պատմել»:
       Իսկ թէ զիա'րդ լեալ իցէ մահ Լամբրոնացւոյն, գրի Յայսմաւուրս ՚ի յուլիսի 17. երես 869. այսպէս. *«Մինչդեռ (՚ի քաղաքն Տարսոն յեկեղեցւոջ Սրբոյն Սոփիայ ) ՚ի քարոզութիւն էր, կալաւ զնա ուժգին ցաւ ապստամբ ՚ի բժշկական դեղոց, եւ վախճանեցաւ »: Իսկ Գրիգոր Սկեւռացի` որ արար գովեստ ՚ի վերայ նորա, ականատես նմին գոլով` գրէ այսպէս: Յառաջագոյն ասէ` մահուն իւրոյ *«իրագէտ եղեալ` անբերելի լնոյր խնդութեամբ. եւ զգեստաւորեալ խորհրդական զգեստու` զփրկագործն մատուցանէր պատարագ. եւ հաղորդեալ կենարար եւ մեղսաքաւիչ խորհրդոյն, յորմէ ոչ երբէք ՚ի բաց եկաց, մեծաւ հաւատով եւ բազում յուսով` հանդերձ սիրով եւ արտասուօք , յետ այնորիկ ապա յախտ ինչ անկանէր հարկաւոր կրից աղցաւոր բնութեանս. յառաջ կոչէր զեղբարսն. զնախաքարոզսն սակաւուք երկրորդ էր. զխրատականս եւ զյորդորականս սիրելի որդւոցն աւանդէր … եւ ինքն ՚ի վեր զակն կարկառեալ` յորմէ ոչ երբէք էր խոնարհեալ , ըստ ասելոյն` աչք իմ յամենայն ժամ առ Տէր, յոգւոց հանեալ արտասուալից խնդութեամբ` ՚ի ձեռս Քոյ ասէր Յիսուս աւանդեմ զհոգի իմ. ընկա'լ զհոգի Քոյոյս Ներսեսի. եւ այլն:
       Այլ ՚ի գիրսն Գանձարան ծանուցմանց. երես 259. յաւելուածով իմն այսպիսի ինչ. *«Լեւոն որդի Օշնի թագաւորեաց ամս երեք. ՚ի սորա աւուրս եղեւ ժողովն Սսայ. որ յատենաբանելն ՚ի ժողովոջ սրբոյն Ներսեսի Լամբրոնացւոյ, սաստիկ թանճ խոստուկի ըմբռնեալ, մեռաւ ՚ի տիս երիտասարդութեան ԼԴ. ամաց. զի այնպէս խնդրեալ էր յԱստուծոյ (նա ինքն Լամբրոնացին ), թէ յորում պահու գտանիցիմ ՚ի փրկաւէտ եւ ՚ի հաճելի գործ ինչ քեզ ծառայութեան, ընկալցիս զհոգի իմ. եւ եղեւ այնպէս »: Այլ այս պատմութիւն այլայլեալ է գուցէ ՚ի տպագրութենէ. զի Լեւոն որդի Օշնի հարիւր ամօք եւ աւելի եւս յետոյ էր քան զԼամբրոնացին. որպէս յայտնի աւանդի ՚ի պատմութիւնս Հայոց: Եւ դարձեալ այն ժողով Սսայ, զորմէ գրի աստ, ոչ եղեւ յաւուրս Լեւոնի որդւոյ Օշնի, այլ Լեւոնի` եղբօրորդւոյ Օշնի եւ Հեթմոյ: Այլ գիտել արժան է, զի այն համառօտ պատմութիւն եւ ժամանակագրութիւն` որ եդեալ է ՚ի վախճան նախայիշատակեալ գրոց, նոյնպէս եւ որ աւանդի ՚ի գիրս Ջահկեցւոյն. գլուխ Ի. բազմօք զարտուղի ՚ի հարազատ պատմութեանց ազգիս Հայոց. զորոց փոյթ ինչ ոչ կալաք ՚ի քննութիւն մատուցանել մի ըստ միոջէ:
       Իսկ վասն գրուածոց Լամբրոնացւոյն գիտելի է. զի բաց ՚ի բազմաց` նմա ընծայի եւ գիրքն կոչեցեալ Հարանց վարք: Եւ թէպէտ ՚ի վերջաբանութեան այնր` տպագրօղն եդեալ է, թէ զայն հաւաքեաց Գրիգոր Վկայասէր, բայց Գրիգոր Սկեւռացի` որ կենցաղակիցն էր Ներսեսի Լամբրոնացւոյ, դնէ թէ նա հաւաքեաց եւ արար զայն գիրք. եւ մեք ըստ նորա եդաք. զի վկայութիւն նորուն առաւել է քան զայլոց:
       Գիտել պարտ է աստանօր եւ զայս, զի որպէս եւ եդաք ՚ի պատմութեան` Ներսէս Լամբրոնացի միով ամաւ յառաջ քան զմահ իւր գնացեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` խօսեցաւ ընդ յոյնս ՚ի վերայ կրօնից եւ ծիսից Հայոց. եւ ոչ կարացեալ շահիլ զմիտս նոցա` դարձաւ տրտմութեամբ: Զայս պատմէ ոչ միայն Գրիգոր Սկեւռացի, այլեւ նա ինքն Լամբրոնացին ՚ի յիշատակարանի գրոց ինչ. ուր ասէ այսպէս. *«Ներսէս նուաստ ստացօղ մատենիս` գրչութեամբ (հոգեւոր ) որդւոյ իմոյ Գրիգորիսի ածի զսուրբ տառս ընդ իս ՚ի Կոստանդինուպօլիս ՚ի թուիս Հայոց ՈԽԶ. եւ աստ նամակօքս արարեալ խօսակցութիւն` գտաք զսոսա անծանօթ ՚ի սոցանէ … որք ոչ ախորժեն ծառայել Աստուծոյ նորոգութեամբ Հոգւոյն, այլ` հնութեամբ գրոյն. եւ ստրջացեալ ՚ի հոգեւոր կամս մեր ` դարձաք յիմաստախոհ յուսոյ սոցա ամօթով: Նամակքն այս են. գիրքն Երեմիայ. եւ Գերմանոսի եւ Փոտայ թուղթքն` որ ՚ի Հայք վասն հաւատոյ. եւ Աթանասի եւ Մանեայ (կամ Մեննայ)»:
       Այլ թէ զի'նչ ինչ խօսեցաւ ընդ յոյնս, ոչ ունիմք աւանդեալ ՚ի նմանէ եւ կամ յայլմէ ումեքէ հաւատարիմ մարդոյ. իսկ մի ոմն ՚ի հակառակասիրաց յօրինեալ յիւրմէ մտացածին ինչ վիճաբանութիւն երկայն` գրեալ է զկնի նախակարգեալ յիշատակարանին, սկսանելով այսպէս. *«Իբրեւ յառաջեաց սուրբն Ներսէս առաջի թագաւորին Յունաց, եւ այլն »: Եւ ապա դնէ լեալ դէմ ընդդէմ հարցմունս եւ պատասխանիս առաջի բազմութեան իմաստնոցն Յունաց. (՞՞՞էջ 410) *«Ասէ պատրիարգն… Ասէ սուրբն Ներսէս. եւ այլն »: Այլ որք ընթեռնուն զայնոսիկ, ինքնին յայտնի տեսանեն, թէ ՚ի տգիտէ ումեմնէ են յօդեալ. բայց զարմանալի իմն է, զի ոմանք ՚ի յետնոց զայս վիճաբանութիւն իբր հարազատ բան Լամբրոնացւոյ ՚ի վկայութիւն կոչեն. որպէս է տեսանել եւ ՚ի գիրսն պարտավճար. երես 195. այլ մեզ չէ ' արժան այսպիսի սնոտի իրաց զհետ կրթիլ:
       Աստանօր ՚ի դէպ է յիշել եւ զայս. զի Մխիթար Ապարանցի ՚ի կարգէ ունիթօռաց` որ երեւեցաւ ՚ի վախճան ԺԴ. դարուն եւ ՚ի սկիզբն ԺԵ. երորդին` իբր երկերիւր ամօք յետոյ քան զԼամբրոնացին, այլեւայլս համարի զՆերսէս Լամբրոնացի եւ զՆերսէս զեպիսկոպոսն Տարսոնի, զոր եւ Ներսէս Շնորհաց անուանէ. եւ զգործս Ներսեսի Կլայեցւոյ` որ ասի Շնորհալի, բազում մասամբք նմա ընծայէ. եւ զգործս նորա` սմա տայ. քանզի ՚ի ճառն ԺԹ. ՚ի բերելն զերեւելի վարդապետս Հայոց ՚ի վկայութիւն վասն երկու բնութիւն ասելոյ, զկնի յիշելոյ զԳրիգոր Նարեկացի եւ զԵղիշէ, դնէ այսպէս. *Տէր Ներսէս կաթուղիկոսն (Կլայեցի ), որ արար միաբանութիւն ընդ սուրբ եկեղեցւոյ, եւ հաստատեաց բազում վկայութեամբ, ասէ ՚ի մեկնութին Մատթէոսի եւ այլն … եւ այսպէս իմանալի է զամենայն վարդապետութիւն նորա »: Զկնի սորա գրէ. *«Գրիգորիս կաթուղիկոս (Տղայ ) արար միաբանութիւն սուրբ եկեղեցւոյ եւ ժողովք վասն այնմ »: Եւ յետ սորա դնէ. *«Տէր Ներսէս Շնորհաց, ՚ի յասացուածս` որ ՚ի Տարսոն վասն միաբանութեան ժողովոյն, եւ ՚ի ճառս թղթոցն բազում վկայութեամբ հաստատէ գոլ զՔրիստոս մի Անձն եւ երկու բնութիւն. քանզի ասէ անդ. նոյն է Աստուած եւ Մարդ ասել զՔրիստոս եւ երկու բնութիւն .... այլեւ զայլս բերէ վկայ ասելով. ապա թէ ոչ` ո՞ւր դիցուք զբանս Յովհաննու իմաստասիրին եւ այլն .... Եւ ՚ի վերջք Թղթոց ճառին յիշէ եւ Վասն միաբանութեան զԳրիգոր Վկայասէրն եւ զայլսն: Եւ ՚ի մեկնութիւն պատարագին նոյնպէս գոյ բազում վկայութիւն .... եւ ՚ի մեկնութիւն Տեսլեան… Նոյնպէս եւ ՚ի յայլ ասացուածս եւ ՚ի յերգս եւ ՚ի տաղս եւ ՚ի չափաւոր քերթուածս բանից յոլով վկայէ այսպիսի »: Եւ զկնի սորա դասէ զՆերսէս Լամբրոնացի, եւ ասէ. *«Տէր Ներսէս Լամբռօնեցի, ՚ի մեկնութիւն Սաղմոսին եւ յայլ ասացուածս բազումս վկայէ. սա էր ամենեւին կաթոլիկէ հաւատով` որպէս եւ մեք. եւ արար բազում ասացուածս եւ թարգմանութիւնս` համախոհ մտօք ընդ սուրբ եկեղեցւոյ »: Սոյնպէս եւ ՚ի ճառն Դ. յետ ասելոյ` թէ յաջորդն Ներսեսի Կլայեցւոյ Գրիգոր Տղայ արար ժողով վասն միաբանութեան, յարէ. *«Եւ եպիսկոպոսն Տարսոն քաղաքի Ներսէս Շնորհաց` ասաց անդ գեղեցկապէս ատենախօսութիւն եւ հրաշալի գիրք վասն միաբանութեան»:
       Յայսոսիկ բանս սորա թէպէտ եւ յայտնի տեսանի շփոթութիւն մեծ յանուանս, բայց առ ունիթօռս այնպէս էր համարեալ: Եւ սակայն յայտ է ամենեցուն, թէ այն` որ կոչի Ներսէս Շնորհալի կամ Ներսէս Շնորհաց` է նա ինքն տէր Ներսէս Կլայեցի կաթուղիկոս Հայոց, որ արար զՄեկնութիւն Մատթէոսի, եւ զբազում երգս եւ տաղս, եւ այլ անթիւ գրուածս, եւ գրեաց թուղթ առ Մանուէլ կայսր, եւ այլն: Իսկ Ներսէս եպիսկոպոսն Տարսոնի` որ արար զատենաբանութիւն, եւ զմեկնութիւն պատարագի եւ Յայտնութեան, եւ այլն, ոչ կոչի յումեքէ Ներսէս Շնորհաց. բայց թէ եւ կոչեսցի, յայտ է ամենայն իրօք` թէ այլ էր սա ՚ի Ներսիսէ Շնորհալւոյ: Եւ ընդ հակառակն` ո'չ է որիշ Ներսիսէ եպիսկոպոսէն Տարսոնի Ներսէս Լամբրոնացի կամ Լամբռօնեցի, որում տայ զմեկնութիւն Սաղմոսի, եւ այլն. զի նա ինքն Ներսէս` որ էր ծննդեամբ ՚ի Լամբրոն քաղաքէ` եղեւ եպիսկոպոս Տարսոնի. եւ արար զմեկնութիւն Սաղմոսի, պատարագի, եւ այլն: Եւ այս ամենայն ո'չ կարօտի քննութեան. զի վարք նորա ՚ի բազում ականատեսից է գրեալ. յորս աւանդին ամենայն գործք նորին. նոյնպէս եւ գրուածք նորուն ինքնին վկայեն` թէ ո'վ ոք է հեղինակ նոցին. եւ այս շատ լիցի վասն այսր: