Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Յետ բառնալոյ իշխանութեան եւ թագաւորութեան Հայոց ՚ի Կիւլիկիոյ մինչդեռ տակաւին ՚ի կապանս էր Լեւոն արքայ ՚ի ժամանակս կաթուղիկոսութեան Թէոդորոսի, զօրացեալ էր խանն Էօղպէք Թաթարաց աշխարհ աւէր բռնաւորն Լանկթամուր կամ Լէնկտէմիւր եւ կամ ըստ այլոց Թէմիւր լէնկ: Սա էր որդի Սանգաղայ առն մեծի` յաշխարհէն Էօղպէք Թաթարաց ՚ի Սմրղանտ քաղաքէ. որ եւ ՚ի տղայական հասակի գտաւ արի, եւ գործս իւր զգաստ. եւ ՚ի ժամանել ՚ի չափ հասակի երիտասարդութեան` եցոյց մեծամեծ գործս քաջութեան, եւ եղեւ սիրելի խանին Էօղպէքից. եւ ապա կարգեցաւ ՚ի նմանէ սպարապետ զօրաց եւ իբրեւ մեռաւ խանն` էառ Լանկթամուր զկին նորա Խանում խաթուն կոչեցեալ. եւ թագաւորեաց ՚ի վերայ Էօղպէքից ՚ի Սմրղանտ քաղաք յամի Տեառն իբր 1366. եւ զօրացեալ յոյժ ՚ի թագաւորութեան իւրում` տիրեաց բազում աշխարհաց սկիւթացւոց:
       Դիմեաց ապա ՚ի վերայ աշխարհին Խորասանայ, եւ էառ զբազում տեղիս, ընդ որս եւ զԲահլ քաղաք: Իսկ իշխանն Խորասանայ եւ Պարսից` յազգականութենէ Ղարբանտայ մեծի իշխանի` Շահմասուր անուն , որ տիրէր անդ ոստիկանութեամբ ՚ի կողմանէ սուլտանին Բաբելոնի. ընդդէմ կացեալ Լանկթամուրայ` պատերազմեցաւ ընդ նմա ամս քանի մի. եւ ոչ ետ նմա թոյլ մտանել յաշխարհն Ասպահանայ եւ Շիրազայ. բայց հուսկ յետոյ նեղեալ յոյժ յարշաւանաց նորա` առաքեաց առ նա դեսպան` ՚ի Բահլ քաղաք` խօսիլ ՚ի խաղաղութիւն, եւ խոստացաւ լինել նմա հարկատու: Իսկ Լանկթամուր նախ քան զմտանել դեսպանին ձեւացոյց զինքն կեղծեօք հիւանդ մերձ ՚ի մահ. զայն իբրեւ ետես դեսպանն, դարձ արարեալ փութանակի առ Շահմասուր` ետ նմա աւետիս զհիւանդութենէ Լանկթամուրայ: Բայց Լանկթամուր անդէն վաղվաղակի ՚ի մեկնիլ դեսպանին` յանակնկալ պահու յարձակեալ յաշխարհն Շահմասուրայ` արար բազում հարուածս. եւ էառ զամենայն նորա, եւ զԱսպահան եւ զՇիրազ եւ զայլ բազում տեղիս:
       Այլ մինչդեռ Լանկթամուր ընդ Շահմասուրայ պատերազմէր` թաթար խանն Հիւսիսոյ Թոխթամիչ անուն, որ էր ՚ի կարգէ յաջորդութեան Բաթուայ, եւ նստէր ՚ի Ղրիմ ՚ի տեղին կոչեցեալ Պահճէսարայ` առաքեաց դեսպան վասն բարեկամութեան առ Ահմէտ իշխանն Դավրեժու որդի Աւիսայ կամ Շէխվէյիսայ: Այս այն Ահմէտ է` որ կալաւ զԼեւոն թագաւոր մեր յամի` 1375. ՊԻԴ. եւ էած առ եղբայր իւր Հիւսէյին խան` սուլտանն Բաբելոնի եւ Եգիպտոսի. եւ ինքն եկն իբր ոստիկանութեամբ ՚ի Դավրէժ. զի սահմանք Դավրեժու եւ Պարսից դեռ ընդ իշխանութեամբ սուլտանին էին: ՚Ի գալ ապա դեսպանին Թօխթամիշայ ՚ի Դավրէժ, սա ինքն Ահմէտ մեծաւ անարգութեամբ յամօթ արարեալ զնա` դարձոյց յետս: Ընդ որ սրտմտեալ Թօխթամիշ խանին` ետ զօրս ՚ի ձեռս քաջ զօրավարին իւրոյ` որ կոչիւր Ճանիպէկ. եւ առաքեաց ՚ի վերայ նորա ընդ ճանապարհ անցիցն Դարբանտայ. եւ նորա եկեալ պաշարեաց զԴավրէժ եւ էառ զայն: Իսկ Ահմէտ իշխանն փախուցեալ անկաւ յՈստան քաղաք, եւ անտի ՚ի Բաղտատ առ եղբայր իւր: Եւ զի մեռաւ ՚ի նմին ամի եղբայր նորա Հիւսէյին, սա ինքն Ահմէտ նստաւ ՚ի տեղի նորա. կոչեցեալ Ապուլահէթ Հաճի Դէրիֆէ. եւ յերկրորդում ամի անդ իւրում արձակեաց զԼեւոն արքայ. զորմէ գրեալ եմք ՚ի նախընթաց գիրսդ գլուխ ԽԳ. երես 363:
       Իսկ զօրք հիւսիսական թաթարաց դարձ արարեալ ՚ի Դավրիժոյ` յարձակեցան յաշխարհն Սիւնեաց, եւ ՚ի կողմն Նախջուանայ. եւ աւերեցին զերկոտասան գաւառս, եւ գերեցին զանհամար ոգիս ՚ի Հայոց: Այլ զի ձմեռն էր սաստիկ, ՚ի յաճախել ՚ի վերայ նոցա ձեան յաւուր Յայտնութեան Տեառն` աճապարեցին փախչիլ, զի մի ' խափանեսցի ճանապարհք. եւ ՚ի խուճապել իւրեանց` թողին ՚ի բաց զբազումս ՚ի գերեաց անտի եւ ՚ի յաւարէն. եւ մեկնեալ գնացին ՚ի սահմանս Շամախու եւ անցին ընդ դուռն Ճորայ. ընդ որ եկեալն էին:
       Իսկ Լանկթամուր յետ տիրելոյ աշխարհին Պարսից` եւ այլոց գաւառաց` եկն յԱտրպատական աշխարհ եւ էառ զԴավրէժ: Եւ անդ գումարեալ զայլ եւս բազմութիւն զօրաց. զոր ոմանք թուեն եօթն հարիւր հազար, եւ ոմանք աւելի, վառեցաւ եւ կազմեցաւ մեծաւ պատրաստութեամբ, եւ իբր փոթորիկ մրրկեալ դիմեաց սաստկութեամբ ՚ի յԱսորեստան. եւ վանեալ անտի զԱհմէտ սուլտանն ՚ի յԵգիպտոս` էառ զԲաղտատ եւ զամենայն սահմանս նորա . եւ եդեալ անդ վերակացուս` դարձաւ ՚ի Վասպուրական աշխարհ. զայս առումն Բաղտատայ դնեն ոմանք յամի Տեառն 1387. եւ ոմանք 1392:
       Իսկ բնակիչք գաւառին Բզնունեաց, Ռըշտունեաց, եւ այլն, նախքան զժամանել Լանկթամուրայ փախուցեալ ամրացան յանմատոյց տեղիս. նոյնպէս եւ բնակիչք գաւառին Քաջբերունեաց, Խորխոռունեաց, եւ Աղիովտայ, եւս եւ գաւառին Հարքայ եւ Ապահունեաց` յառաջագոյն խոյս տուեալ յերեսաց նորա` փախեան ՚ի գաւառն Պալունեաց յերկիրն Տարսոնոյ. զի տիրէր անդ իշխան ոմն յազգէ Մարաց` Ղարա Մահմատ անուն` այր հզօր. որ եւ բարւոք պաշտպանէր զազգն. եւ էր ինքն ընդ իշխանութեամբ Յուսփայ կամ Ղարաեուսուֆայ ամիրային Մարաց, որ նստէր յերկրին Սասնոյ:
       բ. Այլ Լանկթամուր փութանակի անցեալ յաշխարհն Սիւնեաց` պաշարեաց նախ զամրոցն Երնջակայ, եւ էառ զայն մարտիւ, եւ ՚ի սուր եհան զամենայն բնակիչս նորա. եւ ապա դիմեալ ՚ի վերայ այլոց քաղաքաց` զնոյն արար եւ ՚ի նոսա յերեսին աշխարհս, ՚ի Սիւնիս, ՚ի յԱրարատ, եւ յԱրցախ. եւ զօրք նորա սփռեալ յամենայն խորշս աշխարհին զամիսս երիս` քանդեցին եւ աւերեցին զբազում տեղիս, եւ արարին հարուածս մեծամեծս եւ աղետալիս. որոց ականատես գոլով մի ոմն ՚ի վարդապետաց` որ յայնմ ժամանակի նստեալ կայր յամրոցն Շահապօնս կոչեցեալ` գրէ զայսպիսի ինչ: Աւերեցան ասէ աշխարհք մեր, եւ կոխան եղեն ազգք Հայոց. *«Ոմանք ՚ի գերութիւն վարեալք` արք եւ կանայք. եւ կէսք առաթուր դիաթաւալ սրախողխող գալարեալ. առ հասարակ քահանայք եւ աշխարհականք գէշ անկեալ դիակամբ անթաղ ընկեցեալք . եւ այլք ՚ի բազմազան տանջարանս մաշեալք: Ոմանք հրով կիսայրեացք տոչորեալք. եւ այլք ՚ի սովոյ գազանաբէկ վտանգեալք. կէսք խստամբեր կրիւք չարչարեալք, եւ այլք երկիւղիւ պաշարեալք. եւ մեր նստելով իբր ՚ի մետաղս կամաւոր դիպահոջ` Շահապօնս կոչեցեալ ամրոցի. ոչինչ ընդհատ բերելով ՚ի մեզ զօրինակ մեծի սաստկասարսուռն ատենի »: Եւ այս եղեւ ՚ի թուին Հայոց ՊԼԶ. յորում ամի ասէ պատահեցաւ եւ Ծռազատիկ:
       Յարձակեցան զօրքն Լանկթամուրայ ըստ մասին եւ ՚ի գաւառն Ճակատք. եւ առին զքաղաքն Մարի կոչեցեալ. եւ յաւար ետուն զամենայն շրջակայ գիւղօրէսն, եւ վարեցին ՚ի գերութիւն զամենայն զոր գտին: Իսկ իշխանաւոր ոմն ՚ի Հայոց Մարտիրոս անուն Կողբացի` այր կորովի եւ բարեպաշտ, յառաջագոյն աճապարեալ, եւ առեալ ընդ իւր երիտասարդս քաջաբազուկս` ել ՚ի լեառն Բարթող` որ կոչիւր յայլազգեաց Թակալթու, ամրանալ անդ յապահովն: Դիմեցին զհետ նորա բազմութիւնք ասպատակացն. բայց արին Մարտիրոս քաջութեամբ պատերազմեալ վանեաց զնոսա, եւ ոչ եթող ելանել ՚ի լեառն. որով եւ ապրեցոյց զորս ընդ իւր էին: Եւ յետ ժամանակաց սա ինքն արժանի եղեւ ըստ անուան իւրոյ առնուլ զպսակ մարտիրոսութեան. քանզի կալեալ զնա իշխան ոմն Սահաթ անուն` ստիպեաց յուրացութիւն հաւատոյ. եւ իբրեւ ոչ էառ նա յանձն` ջրահեղձոյց արար զնա ՚ի գետն Երասխ:
       Պաշարեցին զօրքն Լանկթամուրայ եւ զԲջնի, եւ առեալ զայն` կալան զբնակիչսն, եւ ստիպեցին զնոսա յուրացութիւն. եւ յընդդէմ դառնալ նոցա` զոմանս սրախողխող արարին, եւ զոմանս յերկիր բեւեռեցին ցցովք. զոմանս կախեցին գլխ ՚ի վայր, եւ զոմանս կապեցին ընդ փայտս եւ ընդ ծառս. սպանին չարաչար եւ զեպիսկոպոս քաղաքին` զոր Վանակ կոչէին: Պատմի թէ ՚ի նմին ժամանակի երկու կրօնաւորք ՚ի Հայոց ՚ի Կաղզուանայ վանուց` յուխտէ Վարդիկ հօրն, տեսեալ զայսպիսի աղէտս աշխարհին, եւ երկուցեալ` թէ գուցէ Գետարգել նշանն անկցի ՚ի ձեռս թշնամեաց, առին զայն ՚ի վանաց անտի, եւ տարեալ գաղեցին ՚ի ծածուկ տեղւոջ ուրեք. եւ ՚ի դառնալ նոցա յետս` ՚ի վերայ հասեալ հինիցն ` սպանին զնոսա. եւ յայնմհետէ անյայտ եղեւ այն նշան ըստ գրելոյ Թովմայի Մեծոբեցւոյ:
       Յետ բազում աւերութեանց` դիմեաց Լանկթամուր յաշխարհն Վրաց, եւ էառ զՏփխիս քաղաք, եւ սրախողխող կորոյս զմասն աշխարհին, եւ գերեաց անհամար ոգիս: Իսկ Բագարատ թագաւոր Վրաց զահի հարեալ յերեսաց նորա` անկաւ փախստեայ յանմատոյց տեղիս. բայց տեսեալ թէ քանդի աշխարհ իւր, պատրաստեաց ընծայ բազում` եւ ելեալ գնաց առ բռնաւորն. եւ նա յետ ուրացուցանելոյ զԲագարատ ՚ի հաւատոցն Քրիստոսի` տարաւ ընդ իւր յԱրցախ աշխարհ: Այլ պատրեաց զնա Բագարատ. տո'ւր ինձ ասէ զօր բազում, եւ ես գնացեալ դարձուցից զութն ազգս վրացւոց զամենայն ՚ի կրօնս ձեր: Եւ ՚ի հաւանիլ բռնաւորին` առեալ Բագարատայ զբազմութիւն զօրաց նորա` եհաս ՚ի դուռն Վրաց. եւ ՚ի ծածուկ յղեաց պատգամ առ որդիս իւր` որոց անուանք էին Գորգի, Կոստանդին եւ Դաւիթ, գալ ինքեան յօգնութիւն. եւ ինքն եմոյծ զզօրսն Լանկթամուրայ յանձուկ եւ ՚ի դժուարին տեղիս: Իսկ որդիք նորա կալեալ զկիրճս ճանապարհի նոցա` կոտորեցին ՚ի նոցանէ աւելի քան զերկոտասան հազարս. եւ առեալ զաւար նոցա եւ յափշտակեալ զհայր իւրեանց` դարձան յետս:
       Զայս իմացեալ Լանկթամուրայ` բարկացաւ յոյժ յոյժ. բայց կասկածեալ թէ գուցէ եւ ինքն յանձուկ ուրեք պաշարեսցի ` դարձաւ վերստին յԱրարատեան աշխարհ. եւ էանց ՚ի Տուրուբերան ՚ի կողմանս Տարոնոյ: Զայն տեսեալ Ղարա Մահմատայ իշխանի տեղւոյն` աճապարեալ փախեաւ ՚ի Ճապղջուր. եւ ՚ի պնտիլ զկնի նորա զօրացն Լանկթամուրայ, դարձաւ ընդդէմ նոցա Ղարա Մահմատ, եւ վանեաց զնոսա. եւ միջակտուր արար զզօրավար նոցա զԼօղմաղան. այլ ոչ կարացեալ իսպառ զդէմ ունիլ` խոյս ետ ՚ի Մուշ:
       ՚Ի մեկնիլ անտի Լանկթամուրայ` հասեալ անդր զօրաց Յուսփայ ամիրային Սասնոյ` ստիպէին զհայս հեռանալ ՚ի սահմանացն յայնոցիկ , եւ ելանել ՚ի Սասուն. զի ապրեսցին յերեսաց բռնաւորին: Բայց այս զօրք Յուսփայ` որք իբր ՚ի պաշտպանութիւն եկեալ էին` փոխանակ պաշտպանելոյ ձեռն արկին կողոպտել զհայս. եւ յանձն արարին ՚ի ձեռս շէխ Շարաֆայ իշխանին Խութայ` հանել զնոսա ՚ի լերինս Սասնոյ: Իսկ հայք ոչ կամելով մեկնիլ ՚ի Տարոնոյ` ընդդէմ զինեցան իշխանին. բայց նա բռնութեամբ եւ գանիւք ետ վարել զնոսա անդր: Եւ յորժամ սկսան ելանել ՚ի լերինսն` Գուժկան եհաս առ նոսա, թէ Լանկթամուր եկեալ է Հիզան, եւ պնտեալ է զհետ ձեր. թէպէտեւ չէր եկեալ ինքն Լանկթամուր, այլ միայն զօրք նորա:
       Զայս լուեալ զահի հարան ամենեքին, եւ սկսան յերկինս աղաղակել. իսկ զօրքն Յուսփայ անցեալ ընդ զանխուլ ճանապարհ ` յանկարծակի եւ յանակնկալ պահու անկան ՚ի վերայ զօրացն Լանկթամուրայ. եւ հարին ՚ի նոցանէ երկու հազար ոգիս: Եւ ՚ի փախչիլ մնացելոցն` պնդեցան Սասունք զկնի նոցա, եւ նոքա ահաբեկեալ եւ շուարեալ գահավէժ լինէին ընդ վախս լերանց. բայց բազումք եւս ՚ի նոցանէ ասպատակութեամբ դիմեալ ՚ի հեռաւոր գիւղս եւ յաւանս` զանհնարին չարիս գործեցին:
       Յայնմ վայրի կին մի ՚ի Մուշ գաւառէ` ածեալ սուր ընդ մէջ, եւ առեալ զորդի իւր զութամեայ գեղեցիկ, փախստեայ անկաւ յերեսաց ասպատակաց ՚ի տեղի ինչ առ զերծուցանելոյ զանձն եւ զորդի իւր: Եւ իբրեւ ետես` եթէ զհետ պնդեալ են թշնամիք, եւ մերձ են հասանել եւ արկանել ՚ի նա ձեռն, անհնարին տագնապաւ պաշարեալ եւ զելս փախստեան չգտեալ` դարձաւ եւ եհար զոմանս ՚ի նոցանէ: Այլ ՚ի բազմանալ նոցա ՚ի վերայ իւր` վարանեալ վտանգեցաւ յոյժ. եւ գիտելով` թէ յանկանիլ իւր ՚ի ձեռս նոցա` մտանի ՚ի գարշանս. եւ որդի իւր ՚ի կրօնս նոցին, անդէն առաջի նոցա սպան զորդին սրովն` զոր ունէր ՚ի ձեռին. եւ ճեպով սաստկութեան ելեալ ՚ի բարձրաւանդակ ինչ տեղի` խաչակնքեաց զերեսս իւր, եւ ընկէց զինքն ՚ի վայր, եւ եհան զոգի: Զայս տեսեալ թշնամեացն` զամօթի հարան, եւ դարձան յետս:
       գ. Եկն դարձեալ Լանկթամուր ՚ի կողմանս Տարոնոյ ՚ի Մուշ. եւ կոչեաց առ ինքն բարեկամութեամբ զիշխան տեղւոյն զՂարա Մահմատ. եւ նա քանզի գիտաց` թէ չէ ' հնար պահել զաշխարհ իւր ՚ի բռնութենէ նորա , եկն առաջի նորա մեծամեծ պատարագօք, եւ յանձն արար նմա զինքն եւ զերկիր իւր: Ասէ ցնա յայնժամ Լանկթամուր. եթէ առաջնորդեսցես ինձ ՚ի տեղիս` ուր նստի Յուսուփ յերկիրն Սասնոյ, կարգեցից զքեզ իշխան փոխանակ նորա. իսկ նա ասէ. չէ ' հնար մեզ պնդիլ զհետ նորա. զի ամրացեալ է նա ՚ի լեառն Մարաթու. գուցէ դարանեալ զհետ մեր` չարիս գործեսցէ ընդ մեզ: Հաւանեալ ընդ այս Լանկթամուրայ` ել անտի գնալ ՚ի Բաղէշ. եւ ամիրայն Բաղիշու եկեալ ընդ առաջ նորա պատարագօք ետ նմա զքաղաք իւր. եւ Լանկթամուր կացոյց զնա վերստին իշխան քաղաքին. եւ ինքն չոգաւ յԱրծկէ եւ յայլ քաղաքս Բզնունեաց եւ Ռշտունեաց: Եւ զի ամիրայք եւ այլ իշխանք տեղեացն առ հասարակ անձնատուր եղեն նմա, արար ազատութիւն աշխարհաց նոցա:
       Քանզի այս Լանկթամուր թէպէտ եւ բռնաւոր ոմն էր, բայց որք անձնատուր լինէին նմա, ոչ ինչ առնէր նոցա չար. այլ միայն ընդ հարկաւ կացուցանէր զնոսա, եւ առնոյր զօրս ՚ի նոցանէ որչափ պիտոյն էր: Ասի եւս զսմանէ, թէ ո'ւր եւ գնայր, ՚ի պաշարելն զքաղաքս` վրանս հարկանէր երրեակ գունով, սպիտակ, կարմիր եւ սեաւ. յորժամ ՚ի սկզբան յանդիման լինէր քաղաքի թշնամեացն. կանգնէր վրան սպիտակ . որով նշանակէր` թէ շնորհս առնէ նոցա. որք կամովին անձնատուր լինին նմա. եւ յետոյ կարմիր, որով սպառնայր հուր եւ սուր. եւ եթէ ոչ հնազանդէին` կանգնէր վրան սեաւ. որով ցուցանէր` թէ ոչ եւս ունի գթալ ՚ի նոսա, թէեւ անձնատուր լինիցին, այլ` ՚ի կորուստ մատնել զամենայն անխնայ, եւ սուգ զգեցուցանել ՚ի վերայ ամենայն հասակի:
       Իսկ զորս միանգամ գերէր` տայր վարել զնոսա ՚ի Պարսկաստան, ՚ի Խորասան, եւ ՚ի Թուրքաստան: Եւ յորժամ ՚ի Հայաստան էր` զորս միանգամ գերեաց յաշխարհէ անտի` յղեաց զամենեսին ՚ի Սմրղանտ. ընդ որս կայր եւ աբեղայ մի Կարապետ անուն ՚ի գեղջէն Ջուղայու, որ նորոգ դառձեալ էր յԵրուսաղէմայ. եւ զի էր նա այր զուարթամիտ եւ բարեխորհուրդ, բազում բանիւք մխիթարէր զգերեկիցս իւր. եւ ՚ի հասանելն ՚ի Սուլտանիէ` ձեռնադրեցաւ եպիսկոպոս ՚ի յԱսորւոց. եւ ՚ի ճանապարհին վախճանեցաւ:
       Իսկ Լանկթամուր յետ երկուց ամաց եկեալ վերստին յԱտրպատական` դիմեաց անտի ՚ի Տոսբ գաւառ ՚ի վերայ քաղաքին Վանայ. եւ սպասէր զի իշխան քաղաքին Փիրիպէկ անուն եկեսցէ առ ինքն. այլ նա ոչ կամեցաւ գալ. բայց տեսեալ յետոյ թէ ոչ կարէ զդէմ ունիլ նմա` ստիպեցաւ եւ եկն առ նա ընծայիւք, այլ անագան, քանզի էանց պայմանեալ ժամն, սմին իրի կալեալ կապեաց զնա Լանկթամուր ՚ի շղթայս, եւ եկեալ պաշարեաց զքաղաքն: Զայն իբրեւ տեսին քաղաքացիքն` ընդդէմ դարձան նմա. եւ զաւուրս քառասուն պատերազմեալ` տապաստ արկին առ պարսպօք զբազումս ՚ի զօրաց նորա: Եւ քանզի պակասեաց նոցա հաց եւ ջուր` բռնադատեցան ՚ի սովոյ, եւ ետուն զքաղաքն. եւ ՚ի հորդել զօրացն ՚ի ներքս եւ ՚ի խուճապիլ քաղաքացեացն` հրաման ետ Լանկթամուր` զմանկամարդս եւ զմանկունս ապրեցուցանել եւ վարել ՚ի գերութիւն. իսկ զմնացեալսն առ հասարակ գահավէժ առնել ՚ի պարսպէ քաղաքին. ընդ որս եւ զՓիրիպէկ իշխանն. որոյ ՚ի հոսիլն` զարս հինգ զհզօրագոյնս ընդ իւր յափշտակեալ եւ քարշեալ ընկէց ՚ի վայր: Զայն տեսեալ Լանկթամուրայ , հրամայեաց յայնմհետէ հինգ հինգ ՚ի միասին կապել, եւ ՚ի բարձրութենէ անտի պարսպին փայտիւ մղելով ՚ի վայր հոսել: *«Եւ այնքան բարձրացաւ (ասէ Մեծոբեցին ) դէզ մեռելոցն առ պարսպաւ, մինչ զի որք ՚ի վերջոյ անկանէին` ոչ մեռանէին. զոր եւ տեսաք ասէ աչօք, եւ լուաք ականջօք յարքեպիսկոպոսէն Զաքէոսէ եւ ՚ի Պօղոս վարդապետէ, որք յայնժամ գերի վարեալ ազատեցան»:
       Զայս արար Լանկթամուր եւ յԱրճէշ քաղաք, եւ յայլ բազում տեղիս ՚ի Հայաստան: Եւ *«ո՞վ կարէ պատմել (ասէ Մեծոբեցին ) զթիւ գերեացն եւ զսպանութիւն անմեղացն. այլ Աստուած միայն` որ ստեղծ զամենայն եւ թուէ զամենեսեան. զի լցաւ աշխարհն ամենայն դիակամբք հաւատացելոց եւ անհաւատից, քահանայից եւ ականաց … լցաւ երկիր եւ աշխարհ լալով եւ եղուկ կարդալով : Աւա'ղ եւ եղո'ւկ ամենայն ազգիս Հայոց` զի աւերեցաւ ամենայն երկիրս: Քանզի յԱրճիշոյ մինչեւ ՚ի տունն Վրաց, եւ մինչ ՚ի Կուր գետ Աղուանից` շաղախեցաւ արեամբ անմեղաց երկիր ամենայն, տագնապեալ արհաւրօք եւ չարչարանօք, սպանմամբ եւ գերութեամբ »: Եւ այս գրեթէ տեւեաց ամս հինգ. զի յետ միանգամ բռնանալոյ Լանկթամուրայ ՚ի վերայ աշխարհին` ամ յամէ գային զօրք նորա, եւ երբեմն նա ինքն Լանկթամուր եւս ընդ նոսա, եւ հարկանէին զաշխարհն ընդ ամենայն տեղիս` մինչեւ իսպառ նուազելոյ. որք եւ ՚ի բազում տեղիս նահատակեցին զյոլովս ՚ի քրիստոնէից վասն հաւատոյ:
       ՚Ի հարուածոց աստի պակասեցան բերք երկրի` եւ եկն ՚ի վերայ սով սարսափելի. մինչեւ ըստ ասելոյ Մեծոբեցւոյն, որ եւ անձամբ կրեաց զայն սով , կերան մարդիկ ոչ միայն զշուն եւ զկատու, այլեւ *«զուստերս եւ զդստերս խորովէին ասէ եւ բաժանէին. այր զկին` եւ կին զայր իւր, եւ այլք զմիմեանս սպանանէին եւ ուտէին, եւ ոչ յագենային. այլ եւ ինքեանք մեռանէին: Եւ ոչ կարեմ ասէ պատմել զդառնութիւնս մեր` զոր տեսաք աչօք, եւ զոր լուաք ականջօք. զի ջնջեցաւ մարդկութիւնս մանաւանդ Հայկազեան գաւառիս. եւ կատարեցաւ տեսիլ եւ հրաման սրբոյն Ներսեսի` որ ասէ, յազգէ նետողաց ջնջեսցի տունն Արամայ»:
       Այլ քանզի Լանկթամուր ՚ի մտի եդեալ էր տիրել բովանդակ Ասիոյ` դիմեաց վերստին ՚ի կողմանս Ասորեստանեայց. եւ անցեալ ՚ի Միջագետս` էառ նախ զԱմիթ քաղաք, այն է Տիարպէքիր, եւ զամենայն սահմանս նորա. յորս անխնայ սպան զմեծամեծս, եւ վարեաց ՚ի գերութիւն զհասարակ ժողովուրդս զայր եւ զկին. այլեւ ՚ի շրջակայ գիւղօրէիցն գերեաց զերեք հազար տուն քրիստոնէից ՚ի Հայոց եւ յԱսորւոց. եւ զչորս մեծամեծ գիւղս արեւորդեաց ջնջեաց իսպառ: Էառ եւ զՄերտին եւ զայլ քաղաքս Միջագետաց. եւ խաղաց դէպուղիղ ՚ի հիւսիսակողմն կոյս մինչեւ ՚ի սահմանս Եկեղեաց գաւառի, եւ էառ զքաղաքն Երիզայ` այն է Եզնկա, եւ զեկեղեցիս նորա կործանեաց, ընդ որս եւ զկաթուղիկէ սրբոյն Սարգսի: Ապա հրաման եհան հիմնայատակ առնել զամենայն եկեղեցիս ընդ ամենայն տեղիս. այլ ոչ իսպառ տեւեաց այս հրաման նորա. քանզի իւրովի իսկ դադարեցոյց յետոյ: Եւ մինչդեռ յԵզնկա էր Լանկթամուր, գնաց առ նա Գէորգ վարդապետ Եզնկացի վասն աղաչելոյ զնա` խնայել յեկեղեցիս. եւ ՚ի յանդիման լինել առաջի նորա` յահէ տեսութեան կերպարանաց նորին սկսաւ դողալ. եւ յառաւել սարսափմանէն պատառեցան շրթունք իւր, յորմէ եւ հոսեաց արիւն յորդ. զոր տեսեալ բռնաւորին` ձեռամբացի եցոյց ելանել յերեսաց իւրոց:
       Խաղաց ապա Լանկթամուր յերկիրն Բասենոյ, եւ առեալ զբերդն Աւնիկ` դիմեաց ՚ի Շիրակ եւ ՚ի Վանանդ. եւ աւերեաց զշէնս եւ զաւանս: Էառ եւ զԿարս, եւ սրախողխող կորոյս զբնակիչս նորա, եւ զայլսն վարեաց ՚ի գերութիւն. ուր արար եւ զայսպիսի ինչ. զատոյց երեք հարիւր անձինս յայլազգեաց, եւ երեք հարիւր ՚ի Հայոց. եւ ասէ ցնոսա. կամէ ՚ի վիճակաւ սպանանել զմի յերկուց խմբիցդ. բայց այժմ բարւոք եւս թուեցաւ ինձ` զքրիստոնեայս եւեթ սպանանել` եւ զայլազգիսդ արձակել : Զայն լուեալ Հայոց` ասեն. լա'ւ եւս է մեզ քրիստոնէութեամբ մեռանել քան ընդ այլազգիսդ ապրիլ: Այլ երկու ՚ի նոցանէ` որք էին եղբարք Մկրտիչ եպիսկոպոսի առաջնորդին կարուց, մեկնեալ ՚ի Հայոց` խառնեցան ընդ երեք հարիւր այլազգիսն : Իբրեւ ետես զայն Լանկթամուր` հրամայեաց կոտորել զխումբ այլազգեացն: Աղաղակեցին երկոքին նոքա եղբարք եպիսկոպոսին եւ ասեն. մեք քրիստոնեայ եմք եւ Քրիստոսի ծառայ. իսկ Լանկթամուր ասէ. եթէ դուք քրիստոնեայք էք` զի՞ կայք ՚ի խմբի աստ այլազգեաց. այլ դուք չարք էք եւ սուտք, վասն որոյ պարտ է կորուսանել զձեզ, եւ հրամայեաց զերկոսին զնոսա միայն սպանանել, եւ զայլսն թողուլ ՚ի բաց:
       դ. ՚Ի մեկնիլ Լանկթամուրայ յաշխարհէն Հայոց անկաւ խռովութիւն յամիրայս` որք էին ՚ի Վասպուրական աշխարհ. եւ յարուցեալ այր` ՚ի վերայ ընկերի իւրոյ` վերստին վրդովեցին զխաղաղութիւն երկրին. եկն յայնժամ Յուսուփ ամիրայն Մարաց ՚ի սահմանս Քաջբերունւոյ ՚ի վերայ ամիրային Արճիշոյ` որ կոչիւր Սահանդ, եւ էառ զԱրճէշ քաղաք ՚ի ձեռաց նորա. եկն անդր եւ Ամիրէզդին ամիրայն Ոստանայ, եւ պատերազմեալ ընդ Յուսփայ` վանեաց զնա եւ վանեցաւ ՚ի նմանէ. եւ հազիւ եղեւ հաշտիլ նոցա ընդ միմեանս: Յայնժամ եհաս անդր եւ Աթալմիշ ամիրայն Բասենոյ սակաւաձեռն գնդաւ իբրեւ թէ յօգնութիւն Ամիրէզդինայ. եւ նստաւ ՚ի գիւղն Աղու. եւ իմացեալ թէ լեալ է հաշտութիւն ՚ի միջի, յանկարծակի գերեաց ողջոյն զգիւղն` եւ ելեալ գնաց անտի: Պնդեցան զկնի նորա քանի մի երիտասարդք Հայոց` որոց գլխաւորի անուն էր Յովհաննէս` հրամանաւ Յուսփայ, եւ թափեցին զգերիսն. եւ կողոպտեալ զգերիչսն` դարձան յետս:
       Մինչդեռ յայսպիսի աղմուկս էին նոքա` գուժկան եհաս, թէ գայ վերստին Լանկթամուր լի ցասմամբ եւ անհամար բազմութեամբ: Եւ զի յառաջին հարուածոց զփորձ առեալ էին` թէ չէ նոցա հնար իւիք զդէմ ունիլ նորա, խուճապեալ առ հասարակ գիւղականք եւ քաղաքացիք` ելին յանմատոյց լերինս եւ ամրացան ՚ի նոսա. եւ Յուսուփ ամիրայն եւս փախեաւ անտի: Եւ զի բազմութիւն յոյժ արանց եւ կանանց ապաստանեալ էին ՚ի ձորս լերանցն Երիշատու գեղջ, ՚ի հասանել Լանկթամուրայ ՚ի Վասպուրական` հնգետասան հազարք ՚ի զօրաց նորա եկեալ պաշարեցին շուրջանակի զլեառն. եւ որսացան զամենայն ապաւինեալսն ՚ի խորշս եւ ՚ի ձորս իբրեւ զվայրի էրէս. զոմանս ՚ի նոցանէ սպանին, եւ զոմանս գերեցին. եւ սակաւք եղեն որք ազատեցան. ընդ որս եւ Թումա վարդապետ Մեծոբեցի` որ պատմէ զայս. եւ ապա հրոյ ճարակ տուեալ զգիւղս եւ զաւանս այնոցիկ կողմանց` մեկնեցան անտի:
       Իսկ Լանկթամուր կոխելով զաշխարհն Հայոց` վանեաց ՚ի Սասնոյ զՅուսուփ ամիրայն. եւ անցեալ գնաց այլուր, եւ արար` զոր կամէր: Եւ իբրեւ դարձաւ ՚ի տեղի իւր` առաքեաց ՚ի հայս զմի յազգականաց իւրոց շէխ Ահմատ անուն, վերակացու լինել աշխարհին եւ խնամել գթով, զի մի ' իսպառ աւերեսցի եւ ամայասցի ՚ի բնակչաց: Եւ քանզի այս շէխ Ահմատ լաւաբարոյ ոմն էր եւ բարեգորով` սէր բազում եցոյց առ հայս եւ առ այլ քրիստոնեայս. եւ յորդորեաց զամենեսին ՚ի գործ եւ ՚ի շինութիւն աշխարհին. եւ նուաճեաց զբռնաւորութիւն ամիրայից բազմաց` որք տիրէին յայլեւայլ գաւառս: Իբրեւ լուան զայս որք ցրուեալքն էին, ժողովեցան վերստին ՚ի գիւղս եւ յաւանս իւրեանց եւ սկսան գործել, նոյնպէս եւ վանականք` որք փախուցեալ էին` դարձան անդրէն ՚ի վանս իւրեանց. եւ եղեւ անդորրութիւն աշխարհին առ ժամանակ մի:
       Այլ իշխան ոմն յայլազգեաց անտի մէլիք Օմար կոչեցեալ ՚ի գրգռութենէ քրիստոնէից ոմանց ետ ըմբռնել զԹէոդորոս կաթուղիկոս. եւ սպան զնա` յետ նորա ՚ի հայրապետութեան յԱթոռն Սսոյ ամս ԺԸ ընդ նմին սպան եւ զվեշտասան տանուտեարս ՚ի Հայոց` ըստ գրելոյ Մեծոբեցւոյն. եւ ինքն սպանաւ յամիրայէն Եգիպտացւոց: Յետ Թէոդորոսի նստաւ կաթուղիկոս տէր Կարապետ Առաջին` յամի 1396. ՊԽԵ. մականուանեալն Բոկիկ, ամս Բ: Եւ զկնի նորա տէր Դաւիթ Չորրորդ` ամս Դ. որում յաջորդեաց տէր Կարապետ Երկրորդ` յամի 1402. ՊԾԱ:
       Իսկ Լանկթամուր տարածեալ յոյժ զիշխանութիւն իւր յԱսիական կողմանս` խաղաց ՚ի հնդիկս. եւ տիրեաց այնոցիկ կողմանց եւս. եւ առեալ զարքայանիստ քաղաքն Դլի կամ Տէլլի` եդ անդ թագաւոր զմի յորդւոց իւրոց Ովրանկզիպ անուն. որոյ եւ յաջորդութիւն իջանէ մինչեւ ցայսօր. եւ ինքն դարձաւ ՚ի Սմրղանտ: Եւ ապա անտի վերստին անթիւ բազմութեամբ. եւ եկն յԱտրպատական աշխարհ: Եւ անցեալ անվնաս ընդ Հայաստան` գնաց ՚ի վերայ վրաց, առ որս ունէր ոխ մեծ ՚ի սրտի. եւ մատնութեամբ ոմանց եմուտ յանառիկ երկիր նոցա: Իբրեւ ետես զայն արքայն Վրաց Գորգի որդի Բագարատայ, չգտեալ զայլ հնարս ազատութեան` էառ ընդ իւր հարիւր այր, եւ ճեղքեալ զզօրսն Լանկթամուրայ` փախեաւ եւ գնաց յանմատոյց տեղի ուրեք: Իսկ զօրքն Լանկթամուրայ աւերեցին զաշխարհն սրով եւ հրով. եւ վարեցին ՚ի գերութիւն զբազումս, զորս եւ բերին ՚ի հայս բոկոտն եւ գլխ ՚ի բաց. որոց զբազումս սպանին ՚ի ճանապարհի. քանզի որք միանգամ ոչ կարէին ընթանալ, քարամբք ջախջախէին զգլուխս. նոցա, զի մի ' մնասցեն կենդանի. եւ զմնացեալսն տարան ՚ի Խորասան:
       Եւ ինքն Լանկթամուր եկեալ միւսանգամ ՚ի Դավրէժ` եդ անդ զորդի իւր զՄիրան շահ կուսակալ մեծ Ատրպատականի եւ Ասորեստանի, Հայաստանու եւ Վրաստանու: Եւ ապա խաղաց ՚ի վերայ Հոնաց եւ հիւսիսային թաթարաց մինչեւ ՚ի Ղրիմ. ուր նստէր Թոխթամիշ խան ՚ի քաղաքն Սարայ` այն է Պահճէսարայն. եւ տիրեալ բովանդակ երկրին` թագաւորեցոյց անդ զմի յորդւոց իւոց, կամ զոմն յազգականաց` Իդիկա անուն. եւ դարձ արարեալ անտի զվերին կողմամբ Կասպիական ծովուն` չոքաւ յաթոռ իւր. եւ յետ տիրելոյ գրեթէ համօրէն արեւելեան կողմանց Ասիոյ` դարձաւ վերստին յԱտրպատական եւ խաղաց անտի ՚ի Միջագէտս. եւ անցեալ յԱսորիս` էառ զԲերիա եւ զԴամասկոս. եւ զայլ քաղաքս. եւ զերկիրն Պաղեստինոյ մինչեւ ՚ի սահմանս Երուսաղէմի. եւ արար հարուածս անհնարինս զամ մի, զորս չէ հնար մարդոյ լեզուաւ պատմել եւ կամ ընդ գրով արկանել: Ուր պատմի եւ այսպիսի ինչ, այսինքն թէ յետ առնլոյ նորա զԴամասկոս` հրամայեաց զօրաց իւրոց ամենայնի, զի այր իւրաքանչիւր առցէ մի մի գլուխ մարդոյ` շինել նոքոք զեօթն աշտարակաձեւ բրգունս: Զայս ասեն արար յառաջն եւ ՚ի կողմանս Բաղտատայ: Զայսցանէ երկար գրէ Մեծոբեցին. եւ յաւելու ասել, թէ յայնմ աղետալի կոտորածին Դամասկոսի` անդ գտաւ եւ Մխիթար Վանեցի. եւ մազապուրծ զերծեալ անտի` եթող զաշխարհ. եւ եկեալ ասէ ՚ի վանս մեր` բնակեցաւ առ մեզ ամս երիս, եւ մեռաւ:
       ե. Յետ այսորիկ դիմեաց Լանկթամուր ՚ի վերայ հզոր թագաւորութեան Օսմանցւոց. եւ էառ զբազում մեծամեծ քաղաքս. եւ եկեալ պաշարեաց զՍեբաստիա, յորում ըստ աւանդելոյ Քալկոնտիւղայ պատմագիրի` կային աւելի քան զերկոտասան բիւր մարդիկ. եւ իբրեւ ընդդէմ դարձան նմա քաղաքացիքն. դաւաճանութեամբ խօսեցաւ խաղաղութիւն ընդ նոսա. եւ երդուաւ չմտանել զնոսա` եթէ տայցեն զքաղաքն. որ հարցէ ասէ զձեզ սրով, սուր նորա ՚ի սիրտ նորա մտցէ: Եւ իբրեւ էառ զքաղաքն, զամենայն երիտասարդս վարեաց ՚ի գերութիւն. իսկ զմեծատունսն ետ նախ տանջել եւ առնուլ զամենայն գանձս նոցա. եւ ապա պրկեալ զգլուխս նոցա ընդ ոտս նոցին` ետ հոլովել եւ արկանել ՚ի մեծամեծ փոսս` զորս ետ փորել անդէն. այլ զկանայսն ետ կապել զվարսից յագիս ձիոց. եւ ՚ի դաշտի արշաւեցուցանել, իսկ զմանկունս քաղաքին զամենայն ետ ժողովել ՚ի դաշտավայրի կապեալ ձեռօք եւ ոտիւք. եւ կոխան երիվարաց առնել իբրեւ զորայս ընդ կամնասայլիւք. որոյ վասն եւ տեղին կոչեցաւ եւ կոչի Սեւ հողեր: Այլ զզօրս քաղաքին, որք էին իբրեւ չորս հազարք, կենդանւոյն թաղեաց յերկիր. զի երդուայ ասէ` չսպանանել զձեզ սրով: Եգիտ ՚ի քաղաքի անդ եւ զբազում բորոտս. եւ զնոսա ետ խեղդել. զի թէ ասէ յառողջ մարդիկ չխնայեցի դուք զի՞ պիտոյ էք ինձ, բայց թէ ՚ի տարափոխել զախտ ձեր յայլս. դուք թշուառութեամբ մնայք կենդանի, եւ զայլս թշուառացուցանէք: Կործանեաց ապա եւ զեկեղեցիս քաղաքին. եւ հիմնայատակ արար զհոյակապ մեծ տաճար սրբոց քառասնիցն, որ շինեալ էր քառասուն գմբեթիւք, ուր եւ թաղեալ էին մարմինք նոցա:
       Եւ զկնի այսչափ հարուածոց զորս արար ՚ի Սեբաստիա եւ յայլ տեղիս, խաղաց ՚ի ներքս յԱնատոլիա. եւ կալաւ զպայազիտ. յաւառի էառ զբազում տեղիս, եւ գերեաց զանհամար ոգիս, զորս ոմանք թուեն աւելի քան զվաթսուն հազար տունս. որոց բազումք էին յազգէ Հայոց, եւ բազումք յառաջին թաթարաց. եւ յղեաց զամենեսին ՚ի Խորասան. զորս եւ կոչէին Ղարա թաթար: Եւ ապա դարձ արարեալ Լանկթամուրայ յաշխարհ Էօղպէք Թաթարաց ՚ի Սմրղանտ. մեռաւ անդ յամի Տեառն 1406, եւ ՚ի թուականութեան Հայոց ՊԾԵ: Եւ յաջորդեաց զիշխանութիւն նորա յարեւելս որդի նորին Շահռուհ. եւ եդ զաթոռ իւր ՚ի Խորասան ՚ի քաղաքն Հրէ:
       Գործք այսր Լանկթամուրայ բազում եղեն յոյժ ընդ ամենայն աշխարհ. այլ մեք զայնց միայն խօսեցաք. զորս արար նա ՚ի հայս. ըստ աւանդելոյ Թովմայ վարդապետի Մեծոբեցւոյ` որ ականատես գտաւ եղելոցն. եւ ըստ այլեւայլ վկայաբանութեանց` զորս գրեցին յայնմ ժամանակի վարդապետք Հայոց. առեալ ինչ ինչ ՚ի ստուգութիւն ասացելոցս եւ ՚ի պատմութենէ այլոց ազգաց. զի գրեթէ ամենայն ազգք գրեցին զգործոց նորա . ոմանք ըստ ճշմարտութեան եղելոցն, եւ ոմանք ըստ սուտ համբաւոյ. ոմանք պարսաւանօք` եւ ոմանք գովութեամբք, յորս խառնեցին եւ այլք պէսպէս առասպելս: Իսկ զծագմանէ նորա այլեւ այլս խօսեցան. ոմանք` թէ էր աւազակ, ոմանք ` թէ հասարակ ոք ՚ի թաթարաց. եւ այլն. ոմանք` թէ էր ՚ի կողմանցն Կորդուաց, եւ ոմանք` թէ ՚ի Մարաց. ոմանք ՚ի Խորասանայ. եւ ոմանք ՚ի Խորազմիոյ. եւ բազումք եւս ՚ի Սմրղանտայ, եւ այլն: Եւ զի կոչի սա Լանկ` որ թարգմանի կաղ, յոմանց ասացաւ` թէ կաղ էր. եւ յոմանց` թէ այն էր անուն եւեթ. բայց վասն առաջնոյն վկայեն եւ հին պատմիչք:
       Այլ աստանօր զայս մի ինչ եւս նշանակել արժան է, զի գրի ուրեք, թէ սոյն այս Լանկթամուր որչափ ինչ մատեանս եգիտ յաշխարհէն Հայոց եւ Պարսից` տարաւ ՚ի Սմրղանտ եւ եդ յաշտարակ մի մեծ. եւ կարգեաց պատիժ պատուհասի. զի մի ' ոք հանցէ անտի գիր ինչ. իսկ թէ ոք կամիցի ընթեռնուլ զնոսա, մտցէ ՚ի ներքս, եւ ՚ի սուղ ժամանակի ընթերցեալ` ելցէ արտաքս. Այլ թէ ո՞րպիսի իցէ լեալ այս, եւ թէ արդեօք կա՞ն ցարդ այն մատեանք, ոչ ինչ ունիմք գրել:
       Ասի եւս յոմանց, թէ սոյն սա ածեալ իցէ յաշխարհէն Աղուանից` որ առ Կուր գետով զբազումս ՚ի Հայոց. կամ ըստ այլոց զամենայն հայս Աղուանից` ՚ի Ղանտահար. որոց բնակութիւն առեալ անդէն` փոփոխեալ իցեն զկրօնս իւրեանց. յորմէ եւ աշխարհն իսկ Ղանտահարայ` եւ կամ մասն ինչ նորա` կոչեցեալ իցէ յանուն նոցա Աղուանք: Այլ երեւի թէ այս բան չունի զհաստատութիւն: Իսկ զոր բերեն առ ՚ի ցոյց հայութեան նոցա` թէ առնեն նոքա զձեւ խաչի ՚ի վերայ հացի, այդ ըստ պատահման թուի լինել: