Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Բազմապատիկ աղէտք հարուածոց` որք գործեցան ՚ի Հայաստան ՚ի ժամանակս Լանկթամուրայ, արդա'րեւ դառն եղեն, բայց զայս մի ինչ ընծայեցին ՚ի մխիթարութիւն, զի յայնպիսի աւուրս սրածութեանց եւ գերութեանց` բազումք ՚ի յարանց եւ ՚ի կանանց մատնեցին զանձինս ՚ի մահ խմբովին վասն սիրոյն Քրիստոսի, եւ վասն ոչ ուրանալոյ զսուրբ հաւատս. որպէս ՚ի դէպ է ՚ի միտ առնուլ ՚ի նախագրելոցդ. ուր ՚ի հասարակի եղեն բանք զնոցանէ. ըստ որոյ գրի եւ ՚ի յիշատակարանի միում գրեալ ՚ի նոյն ժամանակս թէ *«այնչափ էին նահատակեալքն, մինչեւ նմա միայն է գիտել զթիւ բազմութեան նոցա` որ պսակեցան զնոսա». Սոյնպէս բազում եղեն` որք առանձինն նահատակութեամբ կատարեցան յայնոսիկ աւուրս` յառաջ եւ զկնի. բայց յանուանէ ոչ գրեցան ՚ի պատմութիւնս. իսկ որք գրեցանն յականատես վկայից, կամեցաք համառօտիւ դասաւորել զնոսա աստ ՚ի մի:
       Արդ` ՚ի ժամանակի անդ` յորժամ էառ Լանկթամուր զԲաղտատ եւ եկն ՚ի Հայաստան, Պուրհանատին անուն ոմն` որ եւ ասի Բուրհան Ղազի` համարձակութիւն առեալ` ապստամբեցաւ յամիրայէն Սեբաստիոյ, եւ սպան զնա. եւ ինքն նստաւ ՚ի տեղի նորա. եւ ժողովեալ զօրս` ասպատակէր ՚ի բազում տեղիս: Այլ քանզի առ ամենեսին գտաւ անողորմ, զորք նորա` որք էին ՚ի քաղաքի անդ Սեբաստիոյ` խորհեցան վտարանջել ՚ի նմանէ, եւ կամ ՚ի ծածուկ դաւել զնա եւ բառնալ ՚ի կենաց: Եւ էր յայնժամ եպիսկոպոս քաղաքին Ստեփաննոս անուն` առաջնորդ սուրբ նշանի վանացն` այր սրբակրօն, եւ առաջի մեծամեծաց յարգոյ. որոյ եւ մարմնոյն կազմուած արտաքոյ հասարակ կարգի ահեղատեսիլ էր եւ զօրաւոր:
       Իբրեւ ազդ եղեւ Պուրհանատին ամիրային խորհուրդն ապստամութեան զօրաց իւրոց, ոմանք ՚ի թշնամեաց մատուցեալ առ նա` ասեն, թէ գրգռիչ ապստամբութեանն է Ստեփաննոս եպիսկոպոս քաղաքին: Զայս լուեալ ամիրային` դիմեաց ՚ի վերայ Սեբաստիոյ, եւ նուաճեաց զապստամբսն. կալաւ եւ զեպիսկոպոսն եւ զերկուս յաբեղայից նորա. որոց անուանք էին Սեղբեստրոս եւ Թորոս. զորս եւ կամեցաւ բազում տանջանօք սպանանել: Եւ թէպէտ եպիսկոպոսն յայտնի եցոյց առաջի նորա զանմեղութիւն իւր եւ զհաւատարմութիւն, բայց նա գրգռեալ ՚ի թշնամեաց` ասէ ցնա , այդու գիտացից` թէ անմեղ եւս եւ հաւատարիմ առ իս` եթէ դարձցիս յօրէնս իմ: Ասէ ցնա եպիսկոպոսն. դու զիս կալար իբրեւ ապստամբ. արդ` եթէ ապստամբ եմ, սպա'ն զիս. իսկ եթէ անմեղ, արձակեա ': Այլ ամիրային բարկացեալ ընդ այս պատասխանի նորա` առաւել եւս ստիպէր զնա յուրացութիւն, եւ սպառնայր ածել ՚ի վերայ նորա եւ աբեղայից նորին բազում չարիս:
       Յայնժամ երեքին նոքա սկսան միաբերան խոստովանիլ զԱմենասուրբ զԵրրորդութիւն, եւ զՔրիստոս Աստուած, եւ ապա ասեն. մեք զայլ հաւատ ոչ գիտեմք եւ ոչ ընդունիմք, այլ զայս միայն, եւ ՚ի վերայ այսր հաւատոյ մեռանիլ պարծանս համարիմք, եւ փառաւորեմք զԱրարիչ մեր, զի զայսպիսի աւանդեաց մեզ ուղիղ հաւատս: Ընդ այս ցասուցեալ ամիրային` հրամայեաց հատանել զգլուխս նոցա առաջի իւր: Եւ դահճին բազում անգամ ամենայն զօրութեամբ հարեալ զպարանոց եպիսկոպոսին` ոչ կարաց հատանել. եւ նա օրհնէր անդադար զփրկիչ իւր. եւ ամիրային զայրացեալ ՚ի վերայ դահճին, եւ լուեալ զքաղցրաբարբառ օրհնութիւնս եպիսկոպոսին, աղաղակեաց մեծաձայն, պատառեցէ'ք ասէ զբերան դորա, զի մի ' լուայց զօրհնութիւն բանիցդ: Յայնժամ տարածեալ զնա դահճաց յերկիր` ոմանք պատառեցին զբերանն, եւ ոմանք հատին զնա ընդ մէջ, եւ անդամ անդամ յօշեցին . եւ նա գոհանալով զՏեառնէ` աւանդեաց զհոգին: Անդ գլխատեցին եւ զերկու աբեղայսն. եւ արկին զմարմինս նոցա ընդ գէշս դիականց այլոց չարագործաց նորոգ սպանելոց. բայց հաւատացեալքն գողացեալ թաղեցին զնոսին. եւ այս եղեւ յամի Տեառն 1387. եւ ՚ի թուին Հայոց ՊԼԶ. ՚ի ԺԷ. աւուր մարգաց ամսոյ. այն է ՚ի յունիսի. 23: Իսկ ՚ի միում անծանօթ պատմութեան դնի, թէ այս եղեւ ՚ի թուին ՊԼԴ. եւ թէ այս Պուրհանատին կործանեաց զքառասնից վանքն. այլ յայտ է թէ զայն կործանեաց Լանկթամուր:
       Յետ այսորիկ դեռեւս բարկութեամբ բորբոքեալ ամիրայն` հրամայեաց կողոպտել զեկեղեցիս Հայոց եւ զվանորայս գաւառին Սեբաստիոյ. եւ սպասաւորք նորա բազում աղետալի գործս գործեցին. առին զամենայն` զոր գտին ՚ի սուրբ նշանի վանսն , եւ բնակեցուցին անդ զօտարազգիս. սոյնպէս արարին եւ յայլ քանի մի վանս. մինչեւ հազիւ ուրեմն կարացին մեծամեծք Հայոց միջնորդութեամբ ոմանց դադարեցուցանել զգործ դառնութեանն. բայց ամիրայն եդ հարկս բազում դրամոց ՚ի վերայ եկեղեցականաց. թո'ղ զայլ տուգանսն: Սոյն այս Պուրհանատին կալաւ եւ զվանահայրն զՈբայ զՄիքայէլ վարդապետ, եւ երեսուն եւ վեց աբեղայս ընդ նմա. եւ տառապեցոյց զնոսա յոյժ` ուրանալ զՔրիստոս. եւ յետ բազում ողոքանաց եւ սպառնալեաց` իբրեւ ոչ հաւանեցան նոքա, ետ սպանանել զամենեսին միանգամայն: Այլ փութով խնդրեցաւ վրէժ նորա ՚ի Տեառնէ. քանզի կալաւ զնա սուլտան պայազիտ եւ սպան չարաչար:
       Նահատակեցաւ զկնի սակաւուց եւ ՚ի Բաղէշ քաղաքի այր ոմն ՚ի Հայոց` Աւագ անուն, սա ՚ի մանկութեան գնացեալ ՚ի Սալամաստ ` եղեւ արուեստիւ քսակակար ընդ ձեռամբ առն այլազգւոյ. եւ եկաց առ նմա ՚ի նոյն գործ զբազում ժամանակս, մինչեւ ՚ի կարծիս լինել ոմանց` թէ նա փոփոխեալ իցէ ՚ի հաւատոց: Եւ եղեւ զկնի իբր երեսուն ամաց ՚ի դառնալ նորա ՚ի Բաղէշ, եւ ՚ի վարիլ ընդ քրիստոնեայս իբրեւ զմի ՚ի նոցանէ, տեսեալ զնա ուրումն պարսկի` ասէ ցնա. դու երբեմն ՚ի Սալամաստ ՚ի մեր օրէնս էիր, եւ աստ ՚ի հա՞յ դարձար: Պատասխանի ետ Աւագ. ես քրիստոնեայ էի եւ քրիստոնեայ եմ, եւ ծառայ Քրիստոսի Աստուծոյն իմոյ օրհնելոյ ՚ի բարձունս: Ազդ արար յայնժամ պարսիկն այլոց ազգայնոց իւրոց եղելոց ՚ի քաղաքի անդ. եւ կալեալ զԱւագ տարան առաջի ամիրային, որ կոչիւր ամիր Շարաֆ. եւ հարցուփորձ արարեալ գտին զնա հաստատուն ՚ի հաւատս: Եւ թէպէտ կամեցաւ ամիրայն արձակել զնա վասն անմեղութեանն, այլ ոչ կարաց ՚ի ստիպանաց բազմութեան ամբոխին. եւ ետ տանիլ զնա առ դատաւորն: Հարցանէին ցնա ՚ի ճանապարհի բազում անգամ, ուրանա՞ս զհաւատսդ. եւ բռնադատէին զնա. սպանանեմք ասեն զքեզ այժմ. ուրացի'ր զհաւատսդ. իսկ նա զուարթ դիմօք դաւանէր զՔրիստոս, եւ ծիծաղէր ՚ի վերայ բանից նոցա: Ընդ որ ցասուցեալ նոցա յոյժ, միանգամայն եւ տեսեալ զլուսափայլութիւն երեսաց վկային, հարին անդէն զգլուխ նորա փայտիւ, եւ յանկանիլ նորա յերկիր` այլք եւ սրով եւ քարամբ դիմեցին ՚ի վր, եւ սպանին զնա յամի Տեառն 1390. եւ ՚ի թուին Հայոց ՊԼԹ. ՚ի մեհեկի ԺԷ:
       բ. ՚Ի սմին ժամանակի նստէր յԱղթամար Զաքարիա կաթուղիկոս. եւ էր յայնժամ կարգեալ յԱմիր Էղդինայ ամիրայէն Ոստանայ դանիշման կամ դատաւոր բնակչաց կղզւոյն պարսիկ ոմն Ճաֆար անուն. որոյ նախանձեալ եւ թշնամացեալ ընդ կաթուղիկոսն` խորհէր յորոգայթ արկանել զնա. եւ յայս սակս եբեր առ նա դաւաճանութեամբ մախաղ մի, եւ ասէ. ա'ռ զսա ՚ի քեզ յաւանդ, եւ դի'ր ՚ի պահեստի ՚ի տան քում. եւ տացես ինձ` յորժամ պիտոյ լիցի: Իմացեալ կաթուղիկոսին զխորհուրդ նորա` ասէ ցնա. տուն իմ չէ ' ինչ պատշաճաւոր տեղի պահեստի: Եւ իբրեւ գիտաց Ճաֆար թէ կաթուղիկոսն ծանեաւ զխարդախութիւն իւր, ՚ի սրտմտութիւն շարժեալ` խօսեցաւ առ նա բանս հայհոյութեան. եւ եհան նմա եւս ապտակս: Ասէ ցնա կաթուղիկոսն. անվայե'լ է քեզ զայդպիսի ինչ առնել` առանց գտանելոյ յիս յանցանս. Իսկ իբրեւ կրկնեաց նա զապտակն, տեսեալ բազմաց` որք անդր դիպան, դիմեցին ՚ի վերայ, եւ յափշտակեցին զկաթուղիկոսն ՚ի ձեռաց Ճաֆարայ:
       Զայն իբրեւ ետես Ճաֆար, պատառեաց վաղվաղակի զօձիս իւր, եւ եղնգամբք ցտեալ հերձոտեաց ինքնին զերեսս իւր. եւ ներկեաց արեամբ, եւ քարշեալ փետեաց զմազս քանի մի ՚ի մօրուացն. եւ ելեալ փութանակի յԱղթամարայ` էանց յՈստան քաղաք. եւ գնացեալ առ Էզդին ամիրայն` եցոյց նմա զհարուածեալ դէմս իւր. եւ չարախօս եղեւ զհայրապետէն եւ զբնակչաց կղզւոյն, թէ նոքա արարին զայն: ՚Ի նմին ժամու էանց եւ կաթուղիկոսն Զաքարիա յՈստան, եւ եգիտ զամիրայն ՚ի բաղանիս. եւ ազդ արարեալ` գնաց առ նա. եւ եգիտ անդ ընդ նմա զՃաֆարն, եւ եցոյց ամիրային զանմեղութիւն իւր: Բայց ամիրայն ոչ անսացեալ կաթուղիկոսին` մանաւանդ թէ պարտաւոր ցուցեալ զնա, ասէ ցնա. ոչ գոյ քեզ այլով իւիք ազատութիւն, բայց եթէ ուրանալովդ զհաւատս քո: Ասէ ցնա հայրապետն. ես անմեղ եւ անպարտ եմ. բայց թէեւ պարտաւոր գտանէի, ոչ կարէի ուրանալ զՔրիստոս` որ զիս ոչ ուրացաւ:
       Ընդ այս բան նորա սրտմտեալ ծառայից ամիրային` եւ Ճաֆարայ, միաբան յարձակեցան ՚ի վերայ նորա, եւ հարին ՚ի սնակուշտ նորա սրով ՚ի մէջ բաղանեացն. եւ հանեալ զնա արտաքս ՚ի քարշ` հարին քարամբ զգլուխ նորա. եւ մերկացուցեալ զնա` եդին չուան ՚ի պարանոցն, եւ քարշեցին ընդ փողոցս քաղաքին . եւ բազմութիւն ամբոխին զհետ երթեալ` հարկանէին զնա քարամբք` փայտիւ եւ սրով. մինչեւ ցրուիլ ողջոյն ուղղոյ գլխոյն, եւ խոցոտիլ բոլոր անձին. եւ նա այնպէս ՚ի քարշիլն օրհնելով զԱստուած` աւանդեաց զհոգին. զորոյ զմարմինն տարեալ ընկեցին արտաքոյ քաղաքին. եւ կամէին այրել զայն: Իսկ ամիրայն հրամայեաց քրիստոնէից բառնալ զնա անտի. եւ նոցա առեալ տարան յԱղթամար, եւ թաղեցին զնա անդ իբրեւ զմարմին Մարտիրոսի. եւ եղեւ կատարումն սորա յամի 1396. ՊԽԵ. ՚ի Ի աւուր մարգաց. ՚ի յունիսի 26. զոր եւ յիշէ Թովմա պատմիչ ժամանակակից: Սա ո'չ է այն Զաքարիա կաթուղիկոս, զոր յիշեցաք. գիրք Ե. երես 338. եւ ո'չ այն` որ յետոյ նստաւ յԱղթամար եւ յԷջմիածին. զորմէ ունիմք խօսիլ ՚ի ստորեւ:
       Էր ՚ի սոյն ժամանակի եւ այր մի յաշխարհին Մոկաց` որ կոչիւր Թովմաս, եւ ունէր կին Թամար անուն` որ եւ Գոհար ասիւր վասն գեղեցկութեանն եւ պարկեշտութեան: Զայս կին տեսեալ այլազգի ոմն` կամեցաւ յափշտակել, եւ սպանանել զայր նորա զԹովմաս: Իմացեալ զայս Թամարայ` ազդ արար առն իւրում. եւ խորհեալ նոցա` զի ոչ կարեն այլազգ զերծանիլ ՚ի ձեռաց այլազգւոյն, բայց եթէ փախստեամբ, առին զմանկունս իւրեանց. եւ անկան յամուր կղզին Աղթամարայ: Յանցանել չորից կամ հնգից ամաց` յաւուր միում վասն իրիք հարկի ելին եւ գնացին երկոքին եւս յՈստան քաղաք. եւ անդ ՚ի շրջիլ նոցա` ոմանք ՚ի ծանօթից տարփացօղ այլազգւոյն տեսեալ զկինն` կալան զնա . եւ բարուրս եդեալ` թէ սա երբեմն ՚ի մեր օրէնս էր, տարան առաջի նախասացեալ Էզդին ամիրային` որ եւ ազտին կոչիւր. եւ թէպէտ ամիրայն կամեցաւ անտես առնել զդատաստան նորա, բայց կին նորին Փաշայ Խաթուն կոչեցեալ` ստիպեաց զԹամար ուրանալ զհաւատս: Եւ յետ բազում բանից եւ խոստմանց եւ սպառնալեաց` յոչ հաւանիլ նորա, եդ զնա ՚ի բանտի. ուր եկաց մնաց նա զաւուրս տասն անսուաղ:
       Եւ ապա յետ բազում յորդորանաց եւ տանջանաց տարեալ ՚ի տեղի կատարման` իբրեւ ստիպէին զնա ուրանալ, նա ուրախութեամբ սկսաւ դաւանիլ զՔրիստոս, եւ գոհանալ զնմանէ. եւ մինչդեռ բանք նորա ՚ի բերանի էին, հարին զդէմս նորա քարամբ. եւ ապա յարձակեալ ՚ի վերայ նորա բազմութեան շրջակայիցն` քարկոծեցին եւ ծածկեցին զնա իբրեւ զգոհար ակն ընդ քարամբք` յահեկի ԺԷ. յամի 1398. ՊԽԷ: Եւ ապա հրամանաւ իշխանին առեալ քրիստոնէից զմարմին նորա` թաղեցին պատուով: Ուր ասէ ժամանակակից պատմօղ վարուց երանելւոյն, թէ *«յամփոփելն զնա` տեսին զզգաստութիւն նորա, որ զստորոտս շապկին կարեալ էր հնարիւք, նոյնպէս եւ զփողպատն. զի մի ' երեւեսցի բնաւ տեղի ինչ ՚ի մարմնոյն իւրոյ ՚ի քարշելն եւ ՚ի քարկոծելն »: Այլ եօթն ամօք յառաջ քան զսա նահատակեցաւ ՚ի նոյն փաշայ Խաթունէն եւ միւս այլ կին Եղիսաբէթ անուն: Սա էր յերկրէն Արճիշոյ ՚ի գեղջէն Խառաբաստայ. եւ վասն գեղեցկութեանն վտանգեալ ՚ի հաւատս` ետ զանձն ՚ի կամս տռփանաց Պարսից ՚ի Բերկրի քաղաք. եւ ապա գնաց ՚ի Վան. ուր ՚ի կագել ընդ ումեմն քրիստոնէի` երդուաւ Եղիսաբէթ, եւ ասէ. վկայ սուրբ Աստուածածին` զի այսպէս է: Գտան անդ ոմանք յայլազգեաց, եւ իմացեալ զոր խօսեցաւն, ասեն, զիա՞րդ իշխես դու առնուլ ՚ի բերան զանունդ զայդ: Իսկ նա համարձակեալ առաջի բազմութե` ետ պատասխանի, եւ ասէ. *«յայտնապէս ասեմ, եւ ոչ ամաչեմ. զի ես ծառայ եմ սուրբ Աստուածածնի. եւ հաւատամ ՚ի միածին նորա որդին Քրիստոս Աստուած ՚ի խաչեալն թագաւոր վասն փրկութեան աշխարհի »: Եւ իբրեւ սպառնացան նմա, նա առաւել եւս խոստովան լինէր զքրիստոնէութիւն իւր: Յայնժամ տարան զնա առաջի փաշայ Խաթունին. եւ յետ բազում ողոքանաց եւ սպառնալեաց` ածին զնա ՚ի հրապարակ, եւ քարկոծեցին յաւուրս աղուհացից ՚ի տօնի սրբոց քառասնից ՚ի թուին Հայոց ՊԽ. ՚ի մարտի 4:
       գ. Ընդ այն աւուրս էր ՚ի Գանձակ Աղուանից պատանի մի հայ` Խոսրով անուն` գեղեցիկ յոյժ, սիրեցեալ յայս ծնողաց իւրոց եւ ամենեցուն: Եւ էր նոցա դրացի մի պարսիկ. որոյ դուստրն հարեալ ՚ի սէր Խոսրովու` ջանայր արկանել զնա յորոգայթ, եւ հաւանեցուցանել ՚ի կամս ցանկութեան իւրոյ: Այլ յետոյ ինքն աղջիկն յայլմէ յղացեալ` իբրեւ յայտնի եղեւ հօրն, ասաց` թէ Խոսրով պատանին բռնադատեաց զիս: Ընդ այս սրտմտեալ հօր աղջկանն` կալաւ զԽոսրով, եւ տարաւ առ ամիրայն Գանձակայ. եւ նա սկսաւ յորդորել զմանուկն` դառնալ ՚ի հաւատոց, եւ ամուսնանալ ընդ աղջկանն. եւ իբրեւ ոչ էառ նա յանձն, գան հարեալ զնա` էարկ ՚ի բանտ. ապա խոստացաւ նմա բազում ինչ` զի հաւանեսցի ուրացութեան. այլ նա ոչինչ անսայր բանից ամիրային:
       Եկին առ նա ծնօղք նորա, եւ փոխանակ յորդորելոյ ՚ի հաստատութիւն հաւատոյ` հրապուրէին զնա գոնէ արտաքուստ ուրանալ, եւ ապա գնալ յայլ երկիր, եւ անդ ապաշխարել, եւ մի ' ՚ի մահ մատնել եւ կորուսանել զգեղեցկութիւն դեռաբողբոջ հասակի իւրոյ: Իսկ նա ասէ. ցանկամ կորուսանել զգեղեցկութիւն մարմնոյս վասն Քրիստոսի, զի գտից ՚ի Քրիստոս զհոգեւորն գեղեցկութիւն: Եւ իբրեւ տեսին պարսիկք` թէ նա անշարժ կայ ՚ի հաւատս, յետ բազում խոստմանց եւ սպառնալեաց` հանին զնա արտաքոյ քաղաքին. եւ կապեալ ՚ի ծառ մի ' քարկոծեցին զնա անդ. եւ ապա հատին զծառն, եւ կամէին այրել. բայց քահանայ մի առեալ զայն գնոց արծաթոյ` արար անտի խաչ. եւ զմարմին վկային բարձեալ քրիստոնէից` թաղեցին պատուով. եւ այս եղեւ ՚ի թուին Հայոց ՊԽԸ. ՚ի ԻԷ. մարգաց ամսոյ: Զկնի չորից ամաց նահատակեցան Մելքիսէթ եւ Կարապետ վանեցիք. եւ առիթ նահատակութեան նոցա եղեւ այսպիսի. իբրզի պարսիկք ոմանք` որք բնակէին ՚ի Վան քաղաք, բացին զգերեզման այլազգի աղջկան միոյ` որ էր ՚ի մեծ տոհմէ. եւ իբրեւ ՚ի վեր ել բանն, նոքա արկին զվնասն ՚ի վերայ քրիստոնէից: Եւ ազգականք մեռելոյն կալեալ ութն ոգիս ՚ի Հայոց` խոցեցին զգլխաւոր նոցա սրով ընդ գլուխն եւ ընդ լանջս: Եւ մին ՚ի նոցանէ` որում անուն էր Սիրանաս` երկուցեալ ՚ի տանջանաց, ուրացաւ զհաւատս իւր եւ զերծաւ. եւ առ ՚ի հաճոյ լինելոյ այլազգեաց` մատնեաց զայլս ոմանս` ասելով, թէ ստուգիւ ես եւ երեք ընկերք իմ արարաք զվնասն զայն: Եւ իբրեւ լու եղեւ այս, յերից անտի մինն փախեաւ . իսկ երկրորդն Մելքիսէթ անուն նստէր ՚ի տան իւրում. յորոյ վերայ հասեալ կալան զնա, եւ փոխանակ ՚ի դատ վարելոյ բռնադատէին ուրանալ զհաւատս: Աղաղակեաց Մելքիսէթ եւ ասէ. քա'ւ լիցի ինձ թողուլ զլոյս, եւ գնալ ընդ խաւար . եթէ յանցանք իցեն իմ, դատեցէ'ք ըստ գործոց իմոց. եւ եթէ ոչ ` արձակեցէ'ք:
       Այլ նոքա յետ բազումս ստիպելոյ` սկսան չարչարել զնա. եւ եդին հրացեալ շամփուրս երկաթի ՚ի վերայ մերկ մարմնոյ նորա. եւ որպէս ասի ՚ի պատմութեան վարուց նորին, զայս արարին քսան եւ վեց անգամ. *«եւ նա միոյ միոյ ՚ի դուռն մահու խոնարհէր, եւ ՚ի դաւանելոյ զՔրիստոս Աստուած ոչ դադարէր »: Իբրեւ խանձողեցաւ բովանդակ մարմին Մելքիսեթի, կամէին դնել զնա ՚ի սակառի` եւ հանել արտաքոյ քաղաքին առ ՚ի քարկոծել: Իսկ նորա իմացեալ զայս` արիացաւ եւ իւրովի ընթացաւ տկար անձամբ ՚ի տեղի կատարմանն, ուր եւ քարկոծ արարին զնա, եւ սրով կտրատեցին զմարմին նորա, եւ զյօշուածս անդամոցն այրեցին ՚ի հուր . եւ այս եղեւ ՚ի թուին Հայոց ՊԾԲ. ՚ի Դ. աւուր հրոտից ամսոյ:
       Երրորդ ընկեր սոցա Կարապետ` գնացեալ էր ուրեք ՚ի ճանապարհ. զոր եւ կալեալ յՈստան քաղաքի` ահացուցանէին սպառնալեօք. զի ուրասցի զՔրիստոս. այլ նա քաջութեամբ ընդդէմ զինեալ, եւ համարձակ խոստովանեալ զսուրբ հաւատս` նոյնօրինակ նահատակեցաւ, եւ մարմին նորա այրեցաւ հրով:
       ՚Ի նմին տարւոջ եղեւ նահատակութիւն եւ Յովհաննու ուրումն բարեպաշտ քահանայի. սա էր ՚ի քաղաքէն յԵրապօլեայ` որ եւ ասի Չմշկածագ կամ Չմշկայծակ, մեծատան որդի. եւ կայր անըստ գիւտ եւ անարատ վարուք` յօրինակ բարի տեսողաց. որով եւ լեալ էր սիրելի յաչս ամենեցուն: Բայց ոխացեալ ընդ նա այլոց ոմանց ՚ի քահանայից` խորհէին չարիս հասուցանել նմա. եւ նա նեղեալ ՚ի ձեռաց նոցա` մատեաւ բազում ընծայիւք առ ամիրայն Մելիք Մահմուտ` որ նստէր Յուշպակ բերդին յանդիման քաղաքին Յերապօլեայ. եւ հրաման առեալ ՚ի նմանէ` շինեաց զեկեղեցի մի փայտակերտ արտաքոյ պարսպին ՚ի տեղւոջն` որ կոչիւր Կարմիր Սարուկ:
       Ընդ այս առաւել զչարեալ թշնամեաց նորա` չարախօս եղեն զնմանէ առ ամիրայն, եդեալ ՚ի վերայ նորա մեծամեծ յանցանս: Եւ ամիրայն հրամայեաց կործանել զնօրաշէն եկեղեցի նորա, եւ այրել զաւերածսն. ՚ի վերայ այսր ստիպեաց նաեւ զքահանայն ուրանալ զհաւատս. եւ իբրեւ ոչ էառ նա յանձն, ետ արկանել զնա ՚ի հուրն յայն` որով այրիւր նիւթ աւերածոց եկեղեցւոյ նորա. եւ նա յանկանիլն ՚ի հուր թէպէտեւ իսկոյն մեռաւ, բայց եւ ոչ մազ մի ՚ի գլխոյ նորա այրեցաւ. եւ ապա ծագեաց լոյս սաստիկ յերկնից ՚ի վերայ մարմնոյ նորին: Զայս տեսեալ Հայոց եւ այլոց ազգաց եւս` յայտնի ծանեան զանմեղութիւն նորա. եւ հրաման առեալ թաղեցին զնա յեկեղեցւոջ Սուրբ Աստուածածնի` յառաջնում աւուր հոռի ամսոյն . այն է ՚ի սեպտեմբերի 10. եւ եպիսկոպոս քաղաքին` որ կոչիւր Դաւիթ, գրեաց զայս պատմութիւն նորա. որ եւ աւանդի Յայսմաւուրս. ՚ի մարտի 27. յարեգի ԺԲ:
       դ. Յետ այսորիկ նահատակեցաւ եւ կին ոմն` յիմար կոչեցեալ ՚ի Վան քաղաքի: Յորժամ առաւ Վան ՚ի զօրաց Լանկթամուրայ, սպանաւ ընդ այլ բազմութեան մարդկան եւ այրն յիմարայ. եւ նա մնաց անայցելու եւ անտէր. ապա հանդիպեալ նմա քուրդ ոմն` ասէ ցնա. ե'կ ՚ի տուն իմ , եւ ծառայեա ' ինձ, եւ կերակրեսցիս ընդ ընտանիսն իմ, եւ նա հաւանեալ գնաց ՚ի տուն նորա եւ բնակեցաւ անդ: Եւ ՚ի մեռանիլ կնոջ այլազգւոյն այնորիկ` յիմարն եղեւ նմա կին. յորմէ եւ եղեն որդիք քանի մի. իսկ ազգականք քրդոյն ստիպէին զնա` դարձուցանել զյիմարն ՚ի հաւատոց, այլ նա ասէ. ես ՚ի նա հաւան եմ. նա զիւր հաւատն պաշտէ. եւ ես զիմն. բայց նոքա ոչ անսացեալ նմա` կալան զյիմար , եւ բռնադատէին ուրանալ զհաւատս իւր: Ասէ ցնոսա կինն. ես զՔրիստոս ոչ ուրանամ. զի նա է Աստուած իմ եւ փրկիչ իմ: Բերին ապա զնա ՚ի դուռն եկեղեցւոյն, եւ ասեն. ձգեա ' ՚ի ներքս երեք քարինս. եւ իբրեւ նեղեցին զնա յոյժ, արար ըստ բանից նոցա. եւ ապա թողին զնա ՚ի բաց:
       Այլ յանցանել իբր քսան ամաց` հարեալ յիմարայ հանապազ ՚ի խղճէ իւրմէ` ել եւ գնաց ՚ի Մակու քաղաք, որ էր ընդ վերակացութեամբ քրիստոնեայ իշխանի. զի համարձակ պաշտեսցէ անդ զհաւատս իւր. իսկ բնակիչք Մակուայ ասեն ցնա. ուր կարծիք եղեն ուրացութեան վասն քս, անդ պարտ է քեզ ցուցանել զհաստատութիւն հաւատոցդ. վասն որոյ դարձաւ կինն անդրէն ՚ի Վան քաղաք ՚ի տուն այլազգի առնն, եւ աներկիւղ պաշտէր անդ զքրիստոնէութիւն. եւ ստէպ գնայր յեկեղեցին: Յաւուր միում հանդիպեալ նմա այլազգեաց ՚ի ճանապարհի` ասեն ցնա. ուստի՞ գաս. եւ նա ասէ. յեկեղեցւոյն: Բարկացեալ նոցա ընդ այս` ասեն. վասն է՞ր երթաս անդր. պատասխանի ետ յիմարն. զի զերեսին քարինսն` զորս ձգեցի յեկեղեցի, առից ՚ի կառափն իմ: Ընդ այս բան նորա չհանդուրժեալ մի ոմն ՚ի նոցանէ` եհար զգլուխ նորա ուժգին. իսկ նա ասէ ուրախութեամբ. եկա'յք ընդ իս ՚ի հրապարակ, եւ անդ քարկոծեսջի'ք զիս. յայնժամ ձայն տուեալ նոցա միմեանց` ածին զնա ՚ի տեղին, եւ դիմեալ բազմութեամբ ՚ի վերայ` քարկոծ արարին զնա. եւ նա բերկրալից սրտիւ իբրեւ զվարդս ընդունելով յինքն զքարինս, եւ օրհնելով զՔրիստոս Աստուած` աւանդեաց զհոգին, ՚ի թուին Հայոց ՊԿԵ:
       ՚Ի հետագայ ամի նահատակեցաւ եւ Յուսուփ, որ կոչեցաւն Իսահակ: Սա էր ազգաւ պարսիկ ՚ի Դավրէժ քաղաքէ, եւ ՚ի մանկութենէ անտի ատեցօղ յոյժ քրիստոնէից. որ եւ առ ՚ի նախատինս նոցա` ժողովէր ՚ի փողոցաց զոսկերս շանց, եւ երթեալ զհետ քրիստոնեայ մանկանց` ձգէր զայնս ՚ի տունս նոցին ՚ի մէջ կարասիցն, յորոց նոքա ըմպէին ջուր . առնէր եւ զայլ անարգանս ընդդէմ եկեղեցւոյ, եւ հայհոյէր զսուրբ հաւատս:
       Եւ եղեւ ՚ի միում գիշերի ՚ի ննջել Յուսփայ ՚ի տան ծնողաց իւրոց, ետես յանկարծակի զերկինս բացեալ. եւ ահա էջ Քրիստոս եւ նստաւ փառօք ՚ի վերայ հրեղէն Աթոռոյ բազմութեամբ հրեշտակաց եւ սրբոց. եւ հայեցեալ զայրագին դիմօք ՚ի վերայ Յուսփայ` հրաման ետ հրեշատակաց, եւ ասէ. կալարուք զմանուկդ զայդ. եւ տարեալ ցուցէ'ք դմա զդժոխս, ուր տանջին ամենայն մեղաւորք եւ անարգիչք իմ, եւ թէ ոչ դառնայ. սպանէ'ք եւ արկէ'ք ՚ի նոյն տանջանս:
       Եւ առեալ զնա միոյ ՚ի հրեշտակաց` տարաւ եւ եցոյց նմա զգեհեանն անշէջ, ուր այրէին եւ տանջէին մեղաւորք եւ անհաւատք, եւ էին կապեալ ՚ի հրեղէն շղթայս. եւ սարսափելի ձայնիւ ողբոց լային, եւ կրճտէին զատամունս իւրեանց: Ասէ հրեշտակն ցՅուսուփ. ահա տե'ս զպատիժս նոցա, որք հայհոյիչք են սուրբ հաւատոյ. եւ գնան ընդ մոլար ճանապարհ: Եւ ապա առեալ տարաւ զնա. եւ եցոյց նմա զարքայութիւնն երկնից. եւ զվայելչութիւն գեղեցկութեան նորա. ուր կայր նստեալ սուրբ Աստուածածինն, եւ ամենայն հոգիք սրբոց յանճառ փառս, որք անպատմելի ուրախութեամբ օրհնէին զԱստուած: Եւ ասէ ցնա հրեշտակն. տե'ս արդ եւ զսիրելիս եւ զհաւատացեալ բարեկամս Քրիստոսի, թէ ՚ի քանի ' խնդութեան վայելէն. ապա դարձի'ր եւ հաւատա ' ՚ի Քրիստոս եւ ե'րթ մկրտեա'ց յանուն Ամենասուրբ Երրորդութեան, զի մի ' գնայցես յայն վայր տանջանաց, զոր տեսերդ. այլ` եկեսցես յայս տեղի փառաց, զոր ահա աչօք տեսանես: Եւ յետ ցուցանելոյ զայսոսիկ` էած զնա հրեշտակն վերստին առաջի Աթոռոյն Քրիստոսի:
       Գոչեաց յայնժամ մեծաձայն յամենայն սրտէ Յուսուփ, եւ ասէ. տէր իմ եւ Աստուած իմ Յիսուս Քրիստոս, մեղայ. եւ խոստովանիմ զյանցանս իմ , եւ հաւատամ զքեզ արարիչ ընդ հօր եւ ընդ Հոգւոյդ Սրբոյ. ազատեա ' զիս ՚ի մեղաց իմոց. զի մի ' երթայց եւ ես յայն տեղի անտանելի տանջանաց: Զայն ձայն նորա լուեալ մորն եւ եղբարցն` որք կային ՚ի տան, եւ իմացեալ զնշանակութիւն բարբառոյն, զահի հարան եւ ապշեցան յոյժ. եւ ընթացեալ առ նա հազիւ ուրեմն կարացին զարթուցանել զնա իբրեւ ՚ի խոր քնոյ. հարցանէին, թէ զի՞ եղեւ քեզ. եւ ընդէ՞ր այնպէս աղաղակեցեր: Եւ նորա լուսաւորեալ ՚ի տեսլենէ անտի, եւ ՚ի միտս եկեալ. սկսաւ համարձակ դաւանիլ զհաւատս Քրիստոսի: Եւ ելեալ ՚ի տանէն` եգիտ ՚ի քաղաքի անդ ՚ի Դավրէժ զՍտեփաննոս ոմն վարդապետ` լալուկ կոչեցեալ, եւ պատմեաց նմա կարգաւ զամենայն տեսիլն. եւ մկրտեալ ՚ի նմանէ` եղեւ քրիստոնեայ, եւ անուանեցաւ Իսահակ:
       Եւ չհանդուրժեալ ՚ի ծածուկ ունիլ զլոյս հաւատոյ` զոր յանձին ընկալաւ, սկսաւ յայտնապէս քարոզել զայն Պարսից, եւ նոցա ամբոխ մեծ արարեալ` կուտեցան ՚ի վերայ նորա, եւ պէսպէս բանիւք ողոքանաց եւ սպառնալեաց ջանացան փոխել զմիտս նորա. եւ ապա տեսեալ, թէ ՚ի զուր է` զոր խօսին` եւ ոչինչ օգտին, գան հարին չարաչար, եւ նախատակոծ արարին զնա իբրեւ զխելագար . եւ ապա հեծուցեալ ՚ի վերայ ուղտու` շրջեցուցանէին ընդ ամենայն փողոցս քաղաքին: Իսկ երանելի մանուկն Յուսուփ ուրախ էր ՚ի չարչարանսն եւ ՚ի նախատինս վասն Քրիստոսի. եւ ասէր ՚ի գնալն ՚ի վերայ ուղտու. գոհանամ զքէն Աստուած իմ եւ տէր Յիսուս Քրիստոս զի ՚ի նախատինս` զոր կրեմ վասն քո, փառօք ընթանամ: Ապա իջուցեալ զնա անտի` չարչարեցին բազում դառն տանջանօք, եւ թողին կիսամահ. այլ գթացեալ ՚ի նա ընտանեացն` առին զնա եւ պատեցին ՚ի մէջ մորթոյ. եւ խնամ տարան նմա զաւուրս քառասուն, մինչեւ առողջացաւ:
       Յետ այնորիկ ելեալ Յուսփայ ՚ի քաղաքէ անտի` սկսաւ շրջիլ յայլեւայլ քաղաքս, եւ քարոզէր զՔրիստոս. եւ գրեթէ յամենայն տեղիս հալածեալ եղեւ եւ չարչարեցաւ. եւ ապա եկն յերկիրն Քաջբերունւոյ ՚ի վանս. Մեծոբայ. եւ եկաց անդ ՚ի հանդարտութեան ամիսս վեց. յորում ժամանակի էր ՚ի վանսն անդ Թովմա վարդապետ, որ գրէ զայս: Եւ յետոյ ելեալ Յուսփայ` գնաց յԱրճէշ քաղաք. եւ անդ եւս յայտնի քարոզէր զՔրիստոս. ընդ որ զայրացեալ Պարսից` փորեցին խորխորատ, եւ անդ արկեալ զՅուսուփ` թափեցին քարինս ՚ի վերայ նորա. այլ ոչ սպանին. բայց մի ոմն ուժգին հարեալ խորտակեաց զբազուկ նորա. եւ ինքն պատուհասեալ մեռաւ չարաչար զկնի վեց աւուրց:
       Գնաց ապա Յուսուփ յԱխլցխա քաղաք, ուր տիրէր իշխանն Վրաց. եւ կային անդ բնակեալ բազումք ՚ի Պարսից. որոց տեսեալ անդէն զՅուսուփ` խրատէին զնա դառնալ վերստին յօրէնս Պարսից: Եւ յընդդէմ դառնալ նորա եւ ՚ի յաղթահարել զնոսա բանիւք ճշմարտութեան գանակոծ արարին զնա սաստիկ, եւ վարեցին ՚ի քաղաքէն: Եւ Յուսուփ ելեալ անտի` սկսաւ միւսանգամ շրջիլ ՚ի քարոզութիւն ՚ի հեռաւոր գաւառս զամս ոչ սկսաւ, եւ դարձոյց զբազումս յայլազգեաց ՚ի հաւատս . որպէս գրի Յայսմաւուրս ՚ի վարս նորա, յապրիլի 18: Զկնի ամենայնի յետ բազում ժամանակաց գնաց յերկիրն Շրուանայ ՚ի Շամախի քաղաք. եւ անդ կալեալ եղեւ եւ մատնեցաւ ՚ի ձեռս դատաւորին. եւ հատաւ ՚ի վերայ նորա վճիռ մահու: Յայնժամ յասէ Յուսուփ ցդատաւորն. *«խնդիր մի հայցեմ ՚ի քէն. եթէ կատարես, ինձ մեծ երախտաւոր լինիս. եւ այս է, զի այրեսցես զիս հրով` ՚ի նշանակ սիրոյն Քրիստոսի, որ վառեալ կայ ՚ի սրտի իմում »: Զայս իբրեւ լուաւ մի ոմն ՚ի շրջակայից զայրացաւ եւ եհար բրով զգլուխ նորա. մինչեւ պատառիլ գագաթան եւ հոսիլ արեան յորդութեամբ ընդ երեսս երանելւոյն: Առեալ տարան ապա զնա եւ քարկոծեցին, եւ յետոյ այրեցին զմարմին սրբոյն. եւ ՚ի գիշերի ծագեաց լոյս ՚ի վերայ նորա: Եւ եղեւ կատարումն Յուսփայ` Իսահակ կոչեցելոյ` ՚ի թուին Հայոց ՊԿԶ. ՚ի ԺԱ. աւուր ահեկի ամսոյն:
       ե. Էր յաւուրսն յայնոսիկ ՚ի քաղաքն Արծկէ իշխան ոմն Հայոց երեւելի Վաղին անուն` այր մեծատուն եւ ճոխ, միանգամայն եւ բարեպաշտ եւ աստուածասէր ամենայն տամբ իւրով, խնամածու տնանկաց, եւ ողորմած առ ամենեսին, սիրելի յաչս ամենեցուն, եւս եւ յաչս այլազգեաց. մինչեւ ՚ի խնդրոյ նորա հաստատեցաւ ՚ի քաղաքապետէն ամի ամի հանդիսիւ կատարել Հայոց յանդիման այլազգեաց զհանդէս Ջրօրհնեաց: Այլ նախանձեալ ընդ նա ոմանց յազգէ իւրմէ եւ յօտարաց` եդին բարուրանս ՚ի վերայ նորա. եւ իբր յանցաւոր ՚ի ծանր իրս չարախօս եղեն զնմանէ առաջի քաղաքապետին, մատուցեալ նմա եւ ինչս բազում: Եւ նա կոչեալ զՎաղին առ ինքն, եւ քննեալ զիրս ամբաստանութեանն, թէպէտ եւ եգիտ զնա անմեղ, այլ` արտաքուստ իբր յանցաւոր դատեալ` էարկ զնա ՚ի բանտ. եւ ստիպէր ուրանալ ՚ի հաւատոց, եւ զերծանիլ . եւ յոչ առնուլ նորա յանձն` ետ կապել ՚ի ծայր աշտարակի պարսպին, եւ նետաձիգ առնել. եւ ապա գահավէժ արարին զնա ՚ի պարսպէ անտի ՚ի վայր. եւ այնպէս կատարեցաւ մարտիրոսութեամբ: ՚Ի նոյն աւուրս եւ այլ ոմն իշխան Հայոց Զաքարիա անուն նոյնօրինակ մատնեցաւ ՚ի ձեռս այլազգեաց. զոր եւ յետ բազում տանջանաց խեղդամահ արարին:
       Ընդ այն ժամանակս նահատակեցաւ եւ ՚ի Բաղէշ քաղաքի Վարդան անուն ոմն փառաւոր վկայ: Սա էր ՚ի դատվան գեղջէ յերկրէն Բաղիշոյ. եւ մտեալ էր ՚ի կարգ աշխարհի. ունէր եւ զորդիս. եւ ինքն քաղաքավարէր առաքինասէր կենօք իբրեւ զմեռեալ յաշխարհէ. եւ ձանձրացեալ ՚ի զբաղմանց` գնայր ՚ի վանորայս, եւ դադարէր զբազում ժամանակս ՚ի բնակութիւնս միանձանց: Նստէր ընդ այն աւուրս ՚ի Բաղէշ Շամշատին ամիրայ որդի Շարաֆայ` թշնամի քրիստոնէից. որ եւ կալեալ զբազումս, ՚ի Հայոց չարչարէր եւ բռնադատէր դառնալ ՚ի հաւատոց: Լուեալ Վարդանայ զգործս նորա` եկն ՚ի Դատվանայ ՚ի քաղաք անդր, եւ վառեալ հոգւով` էառ օրհնութիւն եւ հրաման ՚ի քահանայից, եւ դիմեաց յապարանս ամիրային. զի երթայց ասէ եւ խօսեցայց ընդ նմա դէմ յանդիման, եւ տեսից` թէ է՞ր վասն նեղէ նա զազգս քրիստոնէից զգնեալս արեամբն Քրիստոսի, եւ կամի անհետ առնել զպատուական վիճակ սուրբ Լուսաւորչին մերոյ:
       Հասեալ ՚ի դուռն ամիրային` աղաչեաց զծառայս նորա` տանիլ զինքն առաջի ամիրային. զի ունիմ ասէ կարեւոր ինչ ասել նմա. եւ ամիրայն Շամշատին կարծելով թէ եկեալ իցէ նա վասն դառնալոյ ՚ի կրօնս իւր , խնդութեամբ ընկալաւ զնա, եւ ասէ. զի՞նչ ունիս խօսիլ ընդ իս: Ասէ Վարդան. լո'ւր ինձ քաղցրութեամբ տէր իմ, ես եւ դու միոյ արարչի ստեղծուած եմք, եւ երկոքինս որդիք Ադամայ. եւ զի՞նչ աւելի իցէ քո` զի բռնանաս յիմ վերայ եւ ՚ի վերայ այլոց քրիստոնէից. եթէ Աստուած իշխանութիւն ետ քեզ, եւ ինձ ստրկութիւն վիճակեցոյց, չէր արժան այդու հպարտանալ քեզ եւ հարստահարել զորս ենն ընդ ձեռամբ քո: Իսկ Շամշատին դժուարեալ ընդ համարձակութիւն բանից նորա` սկսաւ նախատել զնա վասն կրօնից քրիստոնէութեան, եւ ստիպէր դառնալ ՚ի հաւատոց: Եւ ՚ի պատասխանել Վարդանայ վստահութեամբ, եւ ՚ի դաւանել զՔրիստոս Աստուած, բարկացաւ յոյժ Շամշատին, եւ յարուցեալ ՚ի տեղւոջէն` եհար երկոքումբք ձեռօք իւրովք զգլուխ նորա: Ասէ ցնա Վարդան. *«ո'վ ամիրայ` եթէ երկնչէի ես ՚ի հարկանելոյդ քո, ոչ գայի առ քեզ. այլ վասն սիրոյն Քրիստոսի Աստուծոյ իմոյ զմահ յանձն առեալ է իմ. զի զնա տեսանել արժանանամ, յորժամ փոխիմ յաշխարհէ»:
       Յայնժամ հրամայեաց ամիրայն տանիլ զնա ՚ի բանտ` մերկ եւ բոկ եւ գլխ ՚ի բաց, եւ չարչարել զնա անդ: Եդին զնա ՚ի կոճեղս, եւ տանջեցին զերիս աւուրս. եւ էին աւուրք ձմերայնոյ. այլ նա գոհանայր եւ օրհնէր զԱստուած: Միւսանգամ բերին զնա յատեան. եւ նորա զօրացեալ հոգւով` համարձակ բանիւք խօսելով զքրիստոնէական օրինաց` ապշեցոյց զամենեսին` որք անդն կային. իսկ Շամշատին ՚ի ցասումն շարժեալ` մատնեաց զնա ՚ի ձեռս դատաւորի , զի արասցէ ընդ նա` որպէս եւ գիտէ: Եւ դատաւորն յետ բազումս աշխատ լինելոյ վճիռ եհատ սպանանել զնա:
       Իբրեւ տանէին զՎարդան ՚ի տեղի կատարման, ինքնին առաջի երթայր ամբոխին ցնծութեամբ մեծաւ` որպէս թէ ոք ՚ի մեծարանս թագաւորի ընթանայցէ. եւ ՚ի ստիպել զնա դահճաց անդէն` ուրանալ զհաւատս, վերջին բան զայս արար պատասխանի. *«Հաւատացեալ եմ եւ հաւատամ զհայրն անծին, եւ զՈրդին միածին զմարմնացեալն Աստուած, եւ զՀոգին ճշմարիտ, Երրորդութիւն եւ մի Աստուածութիւն. դաւանութեամբ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ քրիստոնեայ եմ »: Յայն բան դիմեցին ամենեքին ՚ի վերայ նորա սրով եւ բրով եւ քարամբ. եւ անդէն սպանին զերանելին: Եւ ապա քրիստոնեայք տուեալ բազում ինչս ամիրային` բարձին զմարմին նորա եւ թաղեցին սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ ՚ի տապանի: Կատարումն սորա եղեւ ՚ի թուին Հայոց ՊՀ. ՚ի ԻԷ. աւուր քաղոց ամսոյ. այն է ՚ի յունվարի. 4. յաւուր միաշաբաթու ՚ի մետասան ժամու. եւ գործեցան բազում նշանք բժշկութեան ՚ի նշխարաց սրբոյն:
       Բազում եւ այլ անձինք ՚ի Հայոց կատարեցան ընդ այն աւուրս նահատակութեամբ յայլեւայլ տեղիս. զորոց ՚ի մասնաւորի ոչ է գրեալ: Բայց գտան եւս սակաւք ոմանք` որք թողին զհաւատս իւրեանց. եղեն եւս ոմանք` որք թէպէտ ՚ի սկզբան բռնադատեալ ուրացան, բայց յետոյ ժամանակ գտեալ` դարձան յուրացութենէ. որպիսի եղեւ եւ Սմբատ իշխան, որ տիրէր ՚ի վերին կողմն Սիւնեաց` որդի Իւանեայ` որդւոյ Բուռթէլայ` որդւոյ Ելիկումայ` եղբօր Ստեփաննոսի Սիւնեցւոյ ուպելեանց. քանզի բռնադատեալ ուրացոյց զնա որդի Միրանշահայ Ամար կամ Օմար, որ կարգեալ էր վերակացու աշխարհին Սիւնեաց. եւ յետ ուրացուցանելոյ զնա յղեաց ՚ի Սմրղանտ հանդերձ ընտանեօք նորին. բայց յետ ժամանակաց դարձ արարեալ Սմբատայ` եկն ՚ի հայրենիս իւր ՚ի Սիւնիս. եւ ապաշխարեալ ՚ի վերայ ուրացութեանն` եկաց քրիստոնէութեամբ. եւ ՚ի մեռանիլ նորա` պայազատեաց զիշխանութիւն նորին որդի նորա Պելգինէ այր բարեխորհուրդ եւ բազմահանճար, որ իմաստութեամբ վարելով ընդ այլազգի իշխանս` անվտանգ պահեաց զգաւառ իւր. որոյ վասն եւ բազումք առ նա դիմէին, եւ գտանէին պաշտպանութիւն: Ուրացոյց Օմար ՚ի հաւատոց եւ զեղբայրն Սմբատայ զԲուռթէլ զտէրն Որոտնայ. ընդ նմին եւ զայլ երեք երեւելի իշխանս. զՏարսայիճ զտէրն Եղեգեաց, եւ զՍուրաթմիշ զտէր Մակուայ, եւ զԱղիդան ազատորդի յԱրարատայ ՚ի գեղջէ Աղցից: Այլ սոքա եւս զկնի սակաւուց զղջացեալ եւ ապաշխարեալ` մեռան ՚ի քրիստոնէութեան:
       ՚Ի սմին ժամանակի երեւի լինել եւ սուրբ կոյսն Վարդենի, որ եւ Վարդենիկ, սա էր օրիորդ գեղեցիկ տեսլեամբ` պարկեշտ եւ համեստ, եւ զարդարեալ առաքինութեամբ. որ անդստին ՚ի մանկութենէ նուիրեալ զանձն ՚ի կուսակրօն կեանս` նստէր ՚ի տան լռութեամբ. եւ պարապէր ցանդ յաղօթս եւ ՚ի պահս եւ ՚ի ճգնութիւնս եւ գործելով զոստայնանկութիւն` ՚ի ձեռագործէ անտի իւրմէ առնէր ողորմութիւն կարօտելոց : Եւ եղեւ զի յազդմանէ չարին ցանկացաւ նմա երիտասարդ ոմն, եւ ՚ի գնալ կուսին յեկեղեցի` բազում անգամ հանդիպեալ նմա զճանապարհայն, պէսպէս բանիւք ջանայր հաւանեցուցանել զնա ՚ի կամս իւր. յղէր առ նա ստէպ ստէպ եւ պատգամս սիրոյ , զի ամուսնասցի ընդ իւր օրինօք. այլ սրբասէր կոյսն Վարդենի չտայր տեղի բնաւին բանից նորա, եւ զգուշանայր յորոգայթից նորին: Եւ իբրեւ ձանձրացաւ յոյժ ՚ի թախանձանաց երիտասարդին, ետ կոչել զնա յաւուր միում ՚ի տուն իւր. եւ նա խնդութեամբ եհաս անդր: Նստեալ էր յայնժամ Վարդենի ՚ի գործ ոստայնին, եւ իբրեւ ետես զերիտասարդն` ասէ ցնա. բարի ' եկիր ե'ղբայր. ընդէ՞ր դու նեղես զիս, եւ չտաս ինձ թոյլ երթալ յեկեղեցի. եւ նա ասէ. քանզի յոյժ ցանկամ քեզ, եւ վառեալ է սիրտ իմ ՚ի սէր քո: Ասէ կոյսն. զի՞նչ բարի տեսանես յիս, զի այդչափ բորբոքեալ վառիս. եւ նա ասէ. գեղեցկութիւն աչաց քոց գայթակղեցուցանէ զիս: Յորժամ լուաւ Վարդենի , եթէ աչք իւր խախտեն զերիտասարդն, մխեաց անդէն յաչսն զկկոց ոստայնին` զոր ունէր ՚ի ձեռին, եւ կուրացոյց զերկոսին տեսանելիս իւր. եւ զայս արար` որպէս կարծի, ազդմամբ Աստուծոյ` ըստ օրինակի Լուսիայ կուսին:
       Տեսեալ երիտասարդին ` զոր ինչ արար կոյսն, յահի եղեւ եւ սոսկացաւ. եւ մեծապէս ՚ի զեղջ եկեալ` խոստացաւ հրաժարիլ յաշխարհէ. զոր եւ արար իսկ. զի գնաց առ միանձունս, եւ եղեւ կրօնաւոր ընտրեալ: Իսկ կոյսն Վարդենի խաւարեալ աչօքն ճգնեցաւ այլ եւս բազում ժամանակս ՚ի տան իւրում. եւ բարի մահուամբ հանգեաւ ՚ի Քրիստոս. զորոյ զփոխումն իմացեալ ճգնաւոր անձանց յայտնութեամբ հրեշտակի Աստուծոյ` եկին եւ թաղեցին զնա պատուով:
       Մա'րթ էր մեզ խօսիլ զնախակարգեալ վկայիցդ յայլեւայլ տեղիս ըստ կարգի ժամանակին. այլ կամելով ամփոփ ընծայել զյիշխանութիւն նոցա` ՚ի մի վայր եդաք աստէն: Սոյնպէս եւ զգործս վարդապետաց ոմանց եւ զաղմուկ շփոթութեանց ինչ ծագելոց յայսոսիկ ժամանակս` ունիմք բովանդակել ՚ի յաջորդ գլուխդ: