Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. ՚Ի ժամանակի աստ` յորում վրդովեալ ալեկոծէր Ասիա յերեսաց պէսպէս պատերազմաց, կայր եւ յԵւրոպիա շփոթ մեծ ՚ի պատճառս ոմանց հերետիկոսաց, որք ազգի ազգի օրինակաւ յարուցին երկպառակութիւնս ընդդէմ սրբազան գահին Հռովմայ. որոյ վասն իսկ եղեն այլեւայլ ժողովք: Այլ իբրեւ փոքր մի զիջաւ այն աղմուկ, եւ ընծայեցաւ յոյս անդորրութեան, խորհեցան լատինացիք ածել եւ զյոյնս ՚ի խաղաղութիւն սիրոյ: Նստաւ յայն աւուրս յերկրորդ ամի կաթուղիկոսութեան տեառն Կոստանդեայ Վահկեցւոյ քահանայապետ ՚ի Հռովմ Եւգինէոս Չորրորդ. որոյ ցանկացեալ ոչ միայն զազգն Յունաց, այլեւ զամենայն եկեղեցիս քրիստոնէից ՚ի մի միաբանութիւն վերածել, փոյթ կալաւ ժողով մեծ գումարել յԻտալիա` կոչելով անդր եւ զարեւելեայս. որոյ վասն գրեաց թուղթ առ կայսրն Յունաց Յովհաննէս Հինգերորդ` Բաղէոլոգ, եւ առ Յովսէփ պատրիարգ Կոստանդինուպօլսոյ, եւս եւ առ պատրիարգունս այլոց Աթոռոց, փութալ շաղկապիլ ՚ի յօդ սիրոյն քնի: Գրեաց թուղթ եւ առ տէր Կոստանդին Վահկեցի կաթուղիկոս Հայոց. եւ յղեաց զայն առ Եսայի արքեպիսկոպոս կամ պատրիարգ Հայոց` որ յԵրուսաղէմ` հասուցանել առ կաթուղիկոսն: Եւ Եսայի առաքեաց զայն ՚ի Կիւլիկիա ՚ի ձեռն սարկաւագին իւրոյ` որ կոչիւր Աբդլմսեհ. եւ ապա գրեաց ինքն թուղթ առ Եւգինէոս քահանայապետ. որոյ սկիզբն է. *«Սրբազան եւ երջանիկ տեառնդ մերում Եւգինէոսի` երանաշնորհ սրբութեան ձերոյ որդի Եսայի եպիսկոպոս Երուսաղէմի: Ուր եւ յետ ցուցանելոյ զհաճութիւն իւր վասն միութեան եկեղեցեաց, յայտ առնէ` թէ յղեցի զնամակ ձեր առ կաթուղիկոսն մեր:
       Իսկ կաթուղիկոսն Կոստանդին իբրեւ էառ զթուղթ պապին եւ ընթերցաւ, ուրախ եղեւ . բայց տարակուսեալ եւս էր. զի սակաւ անձինս ունէր առ իւր ՚ի Կիւլիկիա` խորհիլ ինչ նոքօք ՚ի վերայ իրացս այսոցիկ. իսկ եպիսկոպոսունք եւ վարդապետք` վանահարք եւ երիցունք մեծին եւ փոքուն Հայոց ՚ի տառապանս կային յերեսաց թշնամեաց. եւ որք երեւէին փոքր մի ՚ի յանդորրու կալ որպիսի էին բնակիչք Բարձր Հայոց եւ Տայոց, նոքա եւս ՚ի կասկած երկիւղի ըմբռնեալ էին. վասն որոյ եւ ոչինչ մարթացաւ գրել առ նոսա կաթուղիկոսն. այլ միայն յղեաց թուղթ առ Մկրտիչ Նաղաշ` զոր ինքն էր ձեռնադրեալ եպիսկոպոս Ամդայ. եւ առաքեաց զայն ձեռամբ Աբդլմսեհի սարկաւագին հանդերձ պատճենիւ թղթոյ պապին: Իսկ Աբդլմսեհ գնացեալ նախ յԵրուսաղէմ, եւ ընկալեալ միւս եւս թուղթ յԵսայեայ պատրիարգէն առ Մկրտիչ եպիսկոպոս` չոքաւ առ նա յԱմիդ քաղաք, այն է Տիարպէքիր, եւ մատոյց նմա զթուղթս Կոստանդեայ եւ Եսայեայ. եւ զի կայր խռովութիւն ճանապարհաց. մնաց Աբդլմսեհ արգելեալ ՚ի քաղաքի անդ ամիսս տասն:
       Իսկ Մկրտիչ Նաղաշ ընթերցեալ զթուղթսն, եւ տեղեկացեալ` թէ լատինք եւ յոյնք յորդորեն զհայս ՚ի միաբանութիւն, սկսաւ վարանիլ ՚ի պէսպէս խորհուրդս. քանզի ինքն եդեալ էր ՚ի մտի յանդէպս եւ թիւր մտածութեամբ, թէ նոքա յաւուրց անտի Քաղկեդոնի ժողովոյն հաւան իցեն ընդ նեստորականս, եւ թէ` զմի Քրիստոս բաժանեալ իցեն յերկուս, ուստի եւ ընդ մոլար այսմ ճանաչման իւրոյ գրեաց թուղթ ՚ի թուին Հայոց ՊՁԵ. ՚ի 16 մայիսի. եւ յղեաց զայն ՚ի ձեռն նորին Աբդլմսեհի առ Կոստանդին կաթուղիկոս իբր պատասխանի առ լատինացիս. յորում ասէ, թէ մեք միաբան եմք ընդ լատինացիս ՚ի դաւանութեան երից նախընթաց ժողովոց. եւ ՚ի մէջ բերեալ զխոստովանութիւն հաւատոյ ՚ի վերայ խորհրդոյ երրորդութեան եւ մարդեղութեան` յարէ զկնի. *«Զսոյն դաւանութիւն հաւատոյ շինեալ ՚ի վերայ առաքելական վիմին` ընկալաւ Հայաստանեայցս եկեղեցի յեկեղեցւոյն լատինացւոց` յերից սուրբ ժողովոց »: Եւ ապա սկսանի առաջի դնել զպատմութիւն ժողովոյն Քաղկեդոնի` առեալ ՚ի սուտ գրութենէ Ասորւոց. եւ յաւելու բանս անարգանաց եւ արհամարանաց. եւ պահանջէ ՚ի լատինացւոց եւ ՚ի Յունաց, զի նախ թողցեն զՔաղկեդոնիկն լինել եւ զբաժանմամբ դաւանութիւն, եւ ապա ՚ի խնդիր լիցին միաբանութեան: Տարակուսեալ Կոստանդեայ կաթուղիկոսի` խորհեցաւ ինքնին արձակել հրեշտակս յԻտալիա. բայց քանզի յաճախեալ էին աղմուկք պատերազմաց, խափանեցաւ առ ժամանակ մի:
       Նստէր ՚ի սմին ժամանակի յերկրին Ղրիմու ՚ի քաղաքն Կաֆայ` որ եւ ասի Թէոդոսիա` Սարգիս վարդապետ իբր փոխանորդ կաթուղիկոսին Հայոց. զսա յորդորէր Յակոբ նուիրակ պապին` որ կայր անդ, ազդ առնել կաթուղիկոսին վասն ժողովոյ միաբանութեան. եւ Սարգիս վարդապետ խորհուրդ արարեալ ընդ այլ քահանայս եւ ընդ իշխանաւորս Հայոց` որք էին ՚ի Կաֆայ, գրեաց թուղթ առ կաթուղիկոսն, յորդորելով զնա` ՚ի գլուխ տանիլ զառաջիկայ խնդիր միաբանութեան: Զայն գրեաց եւ նուիրակ պապին, եւ Պօղոս լատին գենուացի հիւպատոս քաղաքին. զի յայնմ ժամանակի ՚ի ձեռս լատինացւոց էր Կաֆայ:
       Ընկալեալ Կոստանդեայ զթուղթս սոցա` գրեաց թուղթ յամի Տեառն. 1438 ՚ի յուլիսի 25. առ նա ինքն Սարգիս վարդապետ եւ առ այլ քահանայս եւ իշխանս Հայոց եղեալս ՚ի Կաֆայ, եւ յղեաց զայն ՚ի ձեռն Յովակիմայ եպիսկոպոսին Բերիոյ: Այս թուղթ գտանի այլայլութեամբ իւիք թարգմանեալ ՚ի լատին ՚ի գործս ժողովոյն Փլորենտիոյ. որոյ սկիզբն է. *«Կոստանդին ծառայ ծառայից Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, ողորմութեամբն Աստուծոյ կաթուղիկոս Վաղարշապատու, եւ այլն ». ուր հրաման տայ Կոստանդին կաթուղիկոս, զի Սարգիս վարդապետ. եւ Մարկոս վարդապետ. եւ Թովմա վարդապետ. եւ նա ինքն Յովակիմ եպիսկոպոս երթիցեն ՚ի դիմաց իւրոց յԻտալիա ՚ի ժողովն լատինացւոց եւ Յունաց. եւ հաստատեսցեն ասէ զառաջին սէր միաբանական` որ կայր յաւուրց անտի սրբոյ Լուսաւորչին մերոյ եւ սրբոյն Սեղբեստրոսի, մեծին Տրդատայ եւ Կոստանդիանոսի. եւ զոր ինչ ասէ լոյս պարգեւեսցէ Ամենասուրբ Հոգին յառաջիկայ սիւնհոդոսիդ, կամակար մտօք պատրաստ եմք ընդունիլ: Զայսր թղթոյ զհատուած ինչ եդեալ եմք. ՚ի Բ գիրս . երես 639: Եւ իբրեւ եհաս այս գիր ՚ի Կաֆա, առեալ զայն Սարգսի վարդապետի եւ ընկերաց նորա` յուղի անկան գնալ յԻտալիա, հանդերձ յանձնարարական թղթով Պօղոսի հիւպատոսին:
       բ. Այլ մինչչեւ հասեալ էր սոցա` ժամանեցին յԻտալիա ՚ի Վենէտիկ քաղաք կայսրն եւ պատրիարգն Յունաց եւ այլ եւս քանի մի առաջնորդք եւ իշխանաւորք նոցա. եւ անտի գնացին ՚ի Փերարա. ուր սկիզբն եղեւ ընդհանրական ժողովոյն յամի Տեառն 1438. յամսեանն յունվարի: Այլ երկարեաց յոյժ ՚ի ժողովի անդ վէճ Յունաց ընդ լատինացիս ՚ի վերայ պէսպէս իրաց զբազում ժամանակս. եւ յետ բազմադիմի քննութեանց, մինչչեւ էր ինչ վճարեալ, անկաւ ժանտախտ մահու ՚ի քաղաքի անդ. որոյ վասն փոխադրեցաւ ժողովն ՚ի յաջորդ ամի ՚ի Փլորենտիա. որ եւ ասի Ֆիօրէնցա. ուր սկսեալ ՚ի փետրվար ամսոյ մինչեւ ՚ի յուլիս` խօսէին լատինք եւ յոյնք ընդ միմեանս անաչառ վիճաբանութեամբ հանդիսի ՚ի ձեռն աստուածաբանից, զորս կարգեալ էին յերկուց կողմանց` վեց աստի եւ վեց անտի, ՚ի մէջ բերեալ զբազում վկայութիւնս ՚ի նախնի հարց եւ ՚ի վարդապետաց եկեղեցւոյ: Եւ գլխաւոր խնդիրք էին ՚ի վերայ հինգ իրաց: ա. Յաղագս բղխման Հոգւոյն Սրբոյ: բ. Յաղագս դնելոյ ՚ի հանգանակն զբառդ` եւ յՈրդւոյ: գ. Յաղագս անխմոր կամ խմորուն պատարագելոյ: դ. Յաղագս քաւութեան եւ հատուցման որ ՚ի հանդերձեալն: ե. Յաղագս գլխաւորութեան պապին: Եւ յայսմ ամենայնի պնդէին յոյնք` բազում բանիւք, թէ ՚ի հանգանակն ո'չ է պարտ յաւելուածս առնել. այլ յայտ արարին նոցա աստուածաբանք լատինացւոց, թէ բառդ` եւ յորդւոյ` ո'չ համարի իբր յաւելուած, այլ` սոսկ բացատրութիւն` առ ՚ի բառնալ զհետս հերձուածողական կարծեաց ոմանց:
       Յետ բազում իրաց հաւանեցան յոյնք եւ ետուն լատինացւոց ձեռնարկ դաւանութեան այսպիսի բանիւք. *«Համաձայնիմք ձեզ, եւ ընդունիմք` թէ յաւելուածն` զոր ունիք ՚ի սուրբ հանգանակն` է առեալ ՚ի սրբոց հարց. եւ ուղիղ դատեմք զայն, եւ միաբանիմք ընդ ձեզ. եւ ասեմք զՀոգին Սուրբ ելանել ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ իբրեւ ՚ի միոյ սկզբնէ եւ ՚ի պատճառէ: Բայց յաւելին եւ զայսպիսի պայման, եւ ասեն. *«մի ' ստիպեսցեն զմեզ լատինք յաւելուլ ինչ ՚ի հանգանակն մեր, եւ մի ' ինչ փոփոխեսցի ՚ի ծիսից եկեղեցւոյ մերոյ: Նոյնպէս եւ վասն հատուցման հանդերձելոյն ասացին. *«Հոգիք սրբոց ընդ որում են հոգեղէն գոյացութիւնք` ստիպեալ են յերկինս զկատարեալ պսակ, եւ հոգիք մեղաւորաց լիով զպատիժս. իսկ զմիջականսն հաւատամք լինել ՚ի տեղւոջ տանջանաց. այլ թէ հուր իցէ կամ մառախուղ կամ մրրիկ եւ կամ այլ զինչ եւ իցէ. ոչ պնդեմք »: Եւ վասն գլխաւորութեան պապին ասացին. *«Զոր ինչ իշխանութիւն պատուոյ ունէր ՚ի սկզբանէ հետէ եւ նախ քան զպառակտումն եկեղեցեաց, դարձեալ զնոյն ունիցի:
       Բայց զկնի այսորիկ վերստին եղեն ճիշդ քննութիւնք, մանաւանդ վասն վերջնոյն. եւ այնչափ սաստկացաւ այս վէճ, մինչեւ ասել կայսեր միանգամ եւ երկիցս. պատրաստեցէք մեզ ճանապարհ գնալոյ: Այլ հուսկ յետոյ զիջեալ երկաքանչիւր կողմանց առ միմեանս` արարին վախճան գործոյն. եւ այն ինչ կամէին հաստատել զսահմանադրութիւն եւ զմիաբանութիւն ՚ի վերջին գործ գումարման ժողովոյն, մեռաւ Յովսէփ պատրիարգն Յունաց, տուեալ ձեռագիր ընդունելոյ զամենայն ուղղափառութիւն Հռովմէական եկեղեցւոց: Յայնժամ խորհուրդ ետ Յունաց Եւգինէոս պապն ընտրել զոք իւրեանց պատրիարգ, եւ կատարել զհանդէս օծութեան նորա օրհնութեամբ քահանայապետին . բայց յոյնք չառին յանձն բնաւին. այլ միայն կարգեցաւ ընդ ասելոյ ոմանց իբր փոխան պատրիարգի Բեսարիոն եպիսկոպոս Նիկիոյ. որ յետոյ եղեւ կարդինալ:
       գ. Եւ եղեւ ՚ի հաստատիլ միաբանութեան` գրեցաւ ՚ի յուլիսի. 16 յամի Տեառն 1439. համաձայնութեամբ ամենեցուն սահմանադրութիւն ժողովոյն լատիներէն եւ յունարէն. որոյ սկիզբն է. *«Ուրա'խ լիցին երկինք, եւ ցնծասցէ երկիր, եւ այլն »: Յորում հաստատին այն բանք նախայիշատակեալ հինգ գլխոց: Նախ` թէ Հոգին Սուրբ ելանէ ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ իբրեւ ՚ի միոյ սկզբնէ: Երկրորդ` թէ գրութիւն բառիս եւ յորւոյ ՚ի հանգանակն Հռովմայեցւոց օրինաւորապէս է եղեալ: Երրորդ` թէ վաւեր է մատուցանել պատարագ եթէ բաղարջիւ եւ եթէ խմորեալ հացիւ. եւ թէ` պարտ է քահանայից արեւմտեան եւ արեւելեան եկեղեցւոյ պահել իւրաքանչիւր զիւրեանց սովորութիւն: Չորրորդ` թէ որք մեռանին ՚ի շնորհս, եթէ չիցեն վճարեալ պտղովք ապաշխարութեան զպատիժ մեղաց, թողութիւն լինի նոցա ՚ի ձեռն մաքրողական պատժոյ ՚ի հանդերձեալն. եւ թէ` լինի նոցա նպաստ ՚ի կենդանեաց. եւ թէ` հոգիք սրբեցելոց եւ անմեղաց գնան առժամայն յարքայութիւն. եւ հոգիք անդարձ մեղաւորաց ՚ի դժոխիս: Հինգերորդ` թէ Աթոռն Հռովմայ եւ պապն ունի զգլխաւորութիւն ՚ի վերայ ամենայն տիեզերաց. եւ է յաջորդ Պետրոսի եւ փոխանորդ Քրիստոսի, եւ գլուխ համօրէն եկեղեցւոյ, եւ հայր եւ վարդապետ ամենայն քրիստոնէից: Նորոգեցաւ յայն սահմանադրութիւն նաեւ կարգ այլոց պատրիարգաց. իբր զի պատրիարգն Կոստանդինուպօլսոյ` լիցի երկրորդ զկնի Հռովմայ, Աղեքսանդրուն` երրորդ, Անտիոքայն` չորրորդ, եւ Երուսաղէմին` հինգերորդ, պահմամբ իրաւանց եւ սեպհական իշխանութեանց նոցա: Եւ եղեւ իբրեւ ընթերցան յատենի զայս սահմանադրութիւն, ստորագրեցին միաբան հարք ժողովոյն` լատինք եւ յոյնք հանդերձ կայսերաւ:
       Եւ ապա խնդիր ՚ի մէջ արկին լատինք հարցանել ցյոյնս ՚ի վերայ այլ եւս իրաց ինչ, զորոց եւ յառաջնմէ դոյն ինչ բանք լեալ էին. այսինքն թէ ընդէ՞ր խոնարհեն յոյնք զգլուխս եւ պատիւ ընծայեն ՚ի ժամ ընծայաբերութեան` առ նուէրսն, որ չեւ եւս է քահանայագործեալ. ընդէ՞ր ասեն նախ քան զքահանայագործելն, մի ոմն ՚ի զինուորացն տիգաւ խոցեաց զկողս նորա, եւ ել վաղվաղակի արիւն եւ ջուր. ընդէ՞ր յաւելուն եւս ասել, թէ եկեալ եկաց աստղն ՚ի վերա` ուր էր մանուկն. ընդէ՞ր ջերմ ջուր արկանեն ՚ի բաժակն. ընդէ՞ր եպիսկոպոսունք ոչ տան զդրոշմ, այլ` լոկ քահանայք. ընդէ՞ր օծանեն զմեռելներս. ընդէ՞ր յետ առէք կերէքին ասեն. որով արասցե'ս, եւ որ ՚ի կարգի. եւ այլ եւս ինչ ինչ բանք: Այսմ ամենայնի մի առ մի ետուն յոյնք պատասխանի. եւ լատինք զիջեալ նոցա` ոչ եւս ստիպեցին:
       Առաջի եդ դարձեալ Եւգինէոս պապն բաց յայլոց իրաց եւ զայն խնդիր, թէ ընդէ՞ր ոչ կամիք աստ ձեռնադրել ձեզ նոր պատրիարգ ՚ի տեղի վախճանելոյն յառաջիկայութեան մերում. եւ յորդորէր զնոսա ՚ի նոյն. իսկ նոքա ասեն. արդա'ր են խնդիրք սրբազանիդ. այլ չկարեմք մեք մեզէն առնել զայդ առանց հաւանութեան բովանդակ ազգիս մերոյ: Եւ իբրեւ յաճախեցին բանք ՚ի վերայ այսր եւ ՚ի վերայ այլոց իրաց, ասաց կայսրն. բա'ւ է արդ. ո'չ կամիմ զի լիցին այսուհետեւ բնաւին զրոյցք ինչ կամ խնդիր ՚ի վերայ ո ' եւ իցէ իրաց: Եւ այսպէս ՚ի վճարիլ ամենայնի` միաբանեալ Յունաց ընդ լատինս ՚ի բանս հաւատոյ` մեկնեցան ՚ի Փլորենտիոյ. ՚ի 26. աւուր օգոստոսի:
       Իսկ Մարկոս Եփեսացի` այն է յոյն եպիսկոպոսն Եփեսոսի, ամօթապարտեալ յայս ժողով ՚ի բացայայտ վկայութեանց սրբոց հարց վասն բղխման Հոգւոյն Սրբոյ ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ` կանխագոյն խոյս ետ ՚ի ժողովոյն նախ քան զհաստատիլ սահմանադրութեանն. եւ դարձ արարեալ յարեւելս` պղտորեաց զմիտս բազմաց. մինչեւ ընդ ասելոյ ոմանց` քանի մի եպիսկոպոսունք Յունաց ստամբակեալ ընդդէմ այսմ մեծի սուրբ ժողովոյ` արարին զկնի սակաւ ժամանակի ժողովակ ինչ ՚ի Սուրբն Սոփիա, եւ մերժեցին զժողովն Փլորենտիոյ. եւ այսպէս վերստին մուծաւ տարաձայնութիւն ՚ի մէջ Յունաց եւ լատինացւոց. մանաւանդ զի յետ չորեքտասան ամաց բարձաւ կայսերութիւն Յունաց ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ. եւ մնացին յոյնք ընդ առաջին կարգի իւրեանց:
       դ. Այլ ՚ի ժամանակին` յորում աւարտեցաւ այս ժողով Փլորենտիոյ, մինչչեւ էր մեկնեալ անտի կայսրն Յունաց, գրեաց պապն Եւգինէոս թուղթ առ հաւատացեալս ընդհանրապէս. յորում պատմէ` թէ եկին կայսրն Յունաց եւ պատրիարգն եւ մետրապօլիտք, եւ արարաք միաբանութիւն. եւ ապա յարէ. *«Ակն ունիմք օր յօրէ եւ գալստեան Հայոց` հանդերձ մերովք դեսպանօք, զորս յղեցաք վասն սոցին իրաց. եւ ահա լուր աւետեաց ժամանեաց ՚ի մօտոյ, եթէ ՚ի դուրս հասեալ կան հայք, ազգ մեծ եւ երեւելի , դիւրապատրաստ յամենայնի հպատակ լինել Հռովմէական եկեղեցւոյ, եւ սրբոյ առաքելական Աթոռոյ, եւ ունկնդիր լինել անյապաղ հրամանաց եւ վարդապետութեանց նորին:
       Եւ ՚ի նոյն աւուրս եկեալ ժամանեցին անդր չորեքին հրեշտակք կաթուղիկոսին Հայոց. այսինքն են Սարգիս վարդապետ, Մարկոս վարդապետ , Թովմա վարդապետ, եւ Յովակիմ եպիսկոպոս. զորս յիշեցաք վերագոյնդ: Զորոց զգալուստն յիշատակեալ ականատես յոյն պատմիչն` գրէ ՚ի վախճան պատմութեան այսր ժողովոյ` այսպէս. *«Եկին ասէ զկնի աւուրց ինչ յաշխարհէն Հայաստանեայց հրեշտակք կաթուղիկոսին Հայոց` արք զարդարեալք առաքինութեամբ, խնդրելով եւ ինքեանք զմիաբանութին եւ զհաւատոյ ուղղութիւն. որք յետ մատուցանելոյ զյարգութիւն սրբազան պապին` եկին ՚ի տեսութիւն ինքնակալին. եւ յայտ արարեալ նմա զխորհուրդս եւ զմիտս իւրեանց ՚ի սակս միաբանութեան ընդ կաթուղիկէ եկեղեցւոյ` հայցեցին լինել զօրավիգն եւ ձեռնտու ըստ իւրումն զգօնութեան: Եւ կայսրն արար նոցա պատասխանի, թէ ուրախ եմ յոյժ ընդ փոյթ ձեր. եւ մեծի խնդութեան առիթ ինձ ընծայի` երբ մատուսջիք զանձինս յուղղափառ հաւատս եւ ՚ի կաթուղիկէ եկեղեցի. եւ մաղթեմ առ տէր վասն ՚ի գլուխ տանելոյ զձերդ միաւորութիւն. որ եթէ յաջողեսցի, խոստանամ եւ ես նպաստամատոյց լինել ձեզ յոր ինչ եւ իցէ պէտս եւ ՚ի գործս: Յետ այսց բանից մեկնեցան ասէ Հայք. եւ մեք ելեալ ՚ի Փլորենտիոյ` յուղի անկաք եւ եկաք ՚ի Վենէտիկ. եւ անտի դարձ արարաք ՚ի տունս մեր:
       Արդ ՚ի մեկնիլ Յունաց անտի, թէպէտ եւ աւարտեցաւ ընդհանուր ժողովն Փլորենտիոյ, բայց տակաւին կային բազմութիւնք լատին եպիսկոպոսաց վասն խորհելոյ զիւրեանց ինչ զիրողութեանց: Եւ սրբազան պապն Եւգինէոս հրամայեաց քանի մի իմաստուն անձանց հանդերձ թարգմանաւ խօսիլ ընդ հրեշտակս Հայոց, եւ քննել եւ իմանալ մի ըստ միոջէ զամենայն որպիսութիւն դաւանութեան եւ կարգաց նոցա. միանգամայն եւ առաջի դնել նոցա զամենայն գործս եւ զսահմանադրութիւն ժողովոյն Փլորենտիոյ : Եւ իբրեւ վճարեցաւ այս յաւուրս երկուց ամսոց, յընդունել հրեշտակացն Հայոց զժողովն եւ զսահմանադրութիւն նորին` գրեաց Եւգինէոս զայլ կոնդակ մի մեծ վասն Հայոց ՚ի նոյեմբերի 22. որ սկսանի այսպէս. *«Ցնծացէ'ք առ Աստուած, օգնական է մեր. եւ այլն… Օրհնեալ է Աստուած եւ Հայր Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի … քանզի զո'ր օրինակ նախ զմեծ զայն միաբանութիւն Յունաց, նոյնպէս եւ այսօր զսոյն զայս զՀայոց ժողովրդեան` որ սփռեալ է բազմութեամբ ընդ աշխարհն Արեւելից եւ Հիւսիսոյ, նովին յօդիւ հաւատոյ եւ սիրոյ կապեաց ընդ առաքելական գահին… Արդ` զնոսին զհայս արժանի համարիմք բազում գովութեան. վասն զի ՚ի կոչել մեր զնոսա յայս ժողով, իբրեւ զփափաքօղս ճշմարտութեան եւ միաբանութեան եկեղեցւոյ` վաղվաղակի առաքեցին ՚ի տար աշխարհէ վտանգաւոր ուղեւորութեամբ զերեւելի եւ զպատուական եւ զիմաստուն հրեշտակս իւրեանց առ մեզ եւ առ սուրբ ժողովս` հաւատարիմ նամակաւ եւ հրամանաւ ընդունելոյ զամենայն, զոր ազդէ Հոգին Սուրբ յայս սուրբ ժողովս… Ապա զկնի բազմօրեայ քննութեան եւ խօսակից լինելոյ ընդ միմեանս, եւ յետ ոչ սակաւ տեսութեան վկայութեանց աստուածային Գրոց` եւ սրբոց հարց եւ վարդապետաց եկեղեցւոյ, հարկաւոր համարեցաք կարճ ՚ի կարճոյ աւանդել ՚ի ձեռն այսր սահմանադրութեան զճշմարտութիւն ուղղափառ հաւատոյ` միաձայնութեամբ սրբոյ ժողովոյս Փլորենտիոյ, եւ հաւանութեամբ նոյն հրեշտակաց. զի մի ' յայսմ հետէ տարակոյս ինչ անկցի ՚ի հայս վասն ճշմարտութեան հաւատոյ, այլ` զնոյն ամենեւին դաւանեսցին ընդ առաքելական Աթոռոյ, եւ զի այս միաբանութիւն միշտ հաստատուն եւ անկասկածելի մնասցէ:
       Եւ նախ ասէ առաջի դիցուք նոցա զհանգանակն. ՃԾ. հարց ժողովոյն Կոստանդինուպօլսոյ` *«հանդերձ յաւելուածովս` եւ յորդւոյ. որ առ առաւել բացայայտութիւն ճշմարտութեան եդել է ՚ի նոյն` ՚ի ստիպել հարկի` իրաւացի օրինօք »: Եւ յետ բերելոյ զբովանդակ հաւատամքն` ասէ. *«Եւ զայս սուրբ հանգանակ` որպէս օրէ'ն է առ լատինս, նոյնպէս եւ յամենայն եկեղեցիս Հայոց սահմանեմք երգել կամ կարդալ ՚ի ժամ պատարագի գո'նէ ՚ի տէրունական աւուրս եւ ՚ի մեծամեծ տօնախմբութիւնս: Երկրորդ` առաջի առնէ զսահմանադրութիւն չորրորդ ժողովոյն` այսինքն Քաղկեդոնի, որ հաստատեցաւ նաեւ ՚ի հինգերորդն եւ ՚ի վեցերորդն, *«՚ի սակս երկուց բնութեանց միաւորելոց ՚ի մի անձն Քրիստոսի: Երրորդ` զսահմանադրութիւն վեցերորդ ժողովոյն վասն կրկին կամաց եւ ներգործութեանց Քրիստոսի: Չորրորդ` յայտ առնէ, թէ սուտ զրպարտութիւն է չարախօսաց, որք հասուցեալ են ՚ի սկզբանէ ՚ի լսելիս Հայոց` թէ մեծն Լեւոն քահանայապետ կարգեալ իցէ զսահմանադրութիւն հաւատոյ ըստ դատապարտեալ աղանդոյն Նեստորի չարի. այլ յաւէտ ընդդէմ Նեստորի եւ միանգամայն ընդդէմ Եւտիքեայ հաստատեաց զճշմարտութիւն միաւորութեան երկուց բնութեանց ՚ի մի Անձնաւորութիւն Բանին: Հինգերորդ` մի առ մի ՚ի մէջ բերեալ զեօթն խորհուրդս եկեղեցւոյ, խօսի զիւրաքանչիւրոց զնոցանէ ըստ ձեւոյն եւ ընդ նիւթոյն. *«եւ ՚ի մէջ սոցա ասէ մկրտութիւն, դրոշմ եւ կարգ տպաւորեն ՚ի հոգի զկնիք, այսինքն զհոգեւորական նշան ինչ անջնջելի` որոշիչ յայլոց . ուստի եւ ոչ լինի կրկնել վերստին ՚ի վերայ մի եւ նոյն անձին »: Եւ ՚ի խօսիլն զմկրտութենէ ՚ի մէջ բերէ նախ զձեւն` զոր վարեն եկեղեցիք լատինացւոց. այսինքն է. *«Ես մկրտեմ զքեզ յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ. Եւ ապա յաւելու` թէ ոչ մերժեմք եւ զայն ձեւ. *«մկրտի այս անուն ծառայ կամ աղախին Աստուծոյ յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ. եւ այս ընդ Յունաց: Կամ թէ` *«այս անուն ծառայ Աստուծոյ մկրտի այժմ ՚ի ձեռս իմ յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ. եւ այս` ընդ Հայոց. զի եւ սովիմբք ասէ. *«կատարի ճշմարիտ մկրտութիւն: Եւ ՚ի խօսիլն զխորհրդոյ դրոշմի` ասէ թէ ըստ առաքելական աւանդութեան մատակարար սորին է եպիսկոպոսն. *«թէպէտ ընթերցեալ լինի. զի երբեմն ՚ի պահանջել բանաւոր եւ կարեւոր պատճառի` ըստ տնօրինելոյ առաքելական Աթոռոյն` նաեւ սոսկ քահանայն լեալ է մատակարար այսր խորհրդոյ դրոշմի` օծութեամբ մեռոնի օրհնելոյ յեպիսկոպոսէն: Եւ ՚ի խօսիլն ընդ կարգի զխորհրդոյ պատարագին` պատուիրէ սակաւ մի ջուր խառնել նախ քան զքահանայագործելն` առ ՚ի համաձայն գտանիլ այլոց եկեղեցեաց: Վեցերորդ` առաջի դնէ զհամառօտ կանոն հաւատոյ զաւանդեալն յերանելւոյն Աթանասէ` որ սկսանի. *«Որ միանգամ կամի հասանել փրկութեան, եւ այլն »: Եօթներորդ` առաջի դնէ զսահմանադրութիւն ժողովոյն Փլորենտիոյ` որ հաստեցաւն փոքր մի յառաջ ՚ի սակս միաբանութեան Յունաց: Ութերորդ` սահմանէ զհինգ տօնս` զաւետման, զծննդեան, զթլփատութեան, զՏեառն ընդ առաջին եւ զծննդեան Մկրտչին` առնել ընդ եկեղեցւոյն ` Լատինացւոց եւ Յունաց:
       Եւ ապա պատմէ անդանօր նա ինքն պապն, թէ զայս ամենայն բան կոնդակիս ընթերցան հրեշտակքն Հայոց, եւ ընկալան սիրով. եւ համառօտեալ զմիտս բանին` արարին զբովանդակութիւն նորին հայերէն եւ լատիներէն, եւ բերին առաջի մեր. եւ մեք ասէ հրաման տուաք նախ ընթեռնուլ զկոնդակն յատենի եպիսկոպոսաց. եւ ապա Ներսէս հայ թարգման ՚ի դիմաց հրեշտակացն Հայոց ընթերցաւ զայն բովանդակութիւն ՚ի հայ բարբառ. եւ զնոյն ասէ լատիներէն թարգմանեալ ընթերցաւ Բասիլիոս ՚ի կարգէ մինորից. եւ դնէ զայն եւս ՚ի վերջ կոնդակին: Յայսմ բովանդակութեան յիշեն հրեշտակք Հայոց համառօտիւ զնախակարգեալ ութնեակ գլուխս բանից զգրեալսն ՚ի պապէն, եւ յարեն զկնի. Արդ մեք պատգամաւորքս` յանուն մեր եւ յանուն մեծի կաթուղիկոսին մերոյ եւ ամենայն Հայոց, *«որպէս եւ սրբութիւնդ ձեր վկայէ ՚ի կոնդակի անդ, զայս փրկաւէտ սահման սիւնհոդոսական` հանդերձ բովանդակ մասամբք նորին եւ բացատրութեամբք, որոշողութեամբք, աւանդութեամբք, պատուիրանօք եւ կարգաւորութեամբ եւ զգրեալն ՚ի նմա զվարդապետութիւն ողջոյն, եւս եւ զոր միանգամ ունի եւ ուսուցանէ սուրբ Աթոռն առաքելական եւ եկեղեցի Հռովմէական, ամենայն յարգութեամբ եւ հպատակութեամբ յանձն առեալ ընդունիմք եւ ողջագուրեմք: Եւ եւս զայնոսիկ վարդապետս եւ զսուրբ հարս` զորս ընդունի Հռովմէական եկեղեցի, յարգութեամբ ընդունիմք. իսկ զայնոսիկ անձինս եւ զայլ ինչ որ միանգամ նա ինքն Հռովմէական եկեղեցին հերքէ եւ դատապարտէ, եւ մեք զայնպիսիսն իբրեւ հերքեալս եւ դատապարտեալս համարիմք. յանձն առեալ իբրեւ զճշմարիտ որդիս հնազանդութեան` ընծայել զհաւատարիմ հպատակութիւն սահմանադրութեանց եւ հրամանաց նորին առաքելական Աթոռոյ:
       ե. Առեալ հրեշտակացն Հայոց զկոնդակ Եւգինէոսի հանդերձ համառօտագիծ բովանդակութեամբն` իբրեւ հանդերձեալ էին մեկնիլ անտի. պարգեւեաց նոցա պապն նշխարս ինչ սրբոց եւ յաւել շնորհել Սարգսի վարդապետի Կաֆայեցւոյ չքնաղազարդ խաչ մի հրաշալի յորում եդեալ կայր մասն` ՚ի խաչափայտէն Քրիստոսի. եւ ՚ի բունն եւ ՚ի թեւս ընդելուզել էին լուսափայլ ակունք. եւ արձանն Քրիստոսի բեւեռեալ յոսկւոյ ձուլածոյ. ընդ որում գրէ Աստուածատուր եպիսկոպոս ժամանակակից, որ եւ համբուրել էր զայն խաչ: Տեսեալ Սարգսի վարդապետի եւ այլոց հրեշտակաց զսէր պապին, եւ առաւել եւս վստահութիւն առեալ` մատեան վերստին եւ պատմեցին առաջի նոցա զհարստահարութիւնս ոմանց, որք գնացեալ յարեւմտից յարեւելս` ձեռներէց լինէին վրդովել զազգն. եւ զայն եւս յայտ արարին, թէ լատին եպիսկոպոսն Կաֆայու արհամարհանօք վարի ընդ եպիսկոպոսին Հայոց` որ կայ ՚ի քաղաքի անդ, եւ կոչէ զնա հերետիկոս. եւ թէ` արգելեալ է նմա չկրել զմիթր եպիսկոպոսական ՚ի հանդիսաւոր պաշտամունս. եւ չշրջիլ յայցելութիւն եւ յօրհնութիւն ժողովրդեան, եւ այլն: Եւ դարձեալ ասեն` յաճախեալ է յայնոսիկ կողմանս, որպէս եւ յայլ տեղիս` կրկին մկրտութիւն տալ. զի ունիթօռք եւ գործակիցք նոցա կրկին մկրտէին զհայս:
       Զայս ամենայն իբրեւ տեղեկացաւ Եւգինէոս պապն, զարմացաւ յոյժ. զի ինքն այլազգ էր լուեալ յամբաստանողաց. վասն որոյ գրեաց զայլ միւս եւս թուղթ առ Կաֆայեցիս եւ առ այլս, յամի Տեառն 1439. ՚ի դեկտեմբերի 15. յորում հրաման տայ եպիսկոպոսին Հայոց ունիլ զամենայն պատիւ իւր զառաջին, եւ համարձակ կրել զմիթր, եւ հովուել զսեպհական ժողովուրդ իւր ազատութեամբ ըստ ամենայն իրաւանց եւ դատաստանաց. եւ մի ոք ասէ կարող լիցի բնաւ արգելուլ զնա, եւ այլն. որպէս է տեսանել առ Հռենալդոսի. հատոր Թ. երես 300. եւ 301: Եւ խօսելով անդէն պապն զկրկին մկրտութենէ, ամենայն իրօք մերժէ զայն, եւ ասէ. *«Քանզի քաջ ՚ի միտ առեալ գիտեմք, զի յիրաւանց եւ ՚ի սուրբ կանոնաց ամենեւին արգելեալ եւ կրկնել զմկրտութիւն, նմին իրի եւ մեք կամիմք տիրաբար եւ պատուիրեմք ՚ի ձեռն նամակիս` կապեալ ընդ իրաւացի նզովիւք եւ այլովք եկեղեցական բանադրանօք. զի մի ' եւ մի ' ոք ՚ի քահանայից յայսմհետէ իշխեսցէ ժպրհութեամբ վասն իրիք պատճառանաց վերստին մկրտել զոք` յորմէ ազգէ եւ իցէ, զո'րպիսի եւ իցէ ծէս ունիցի. եթէ յոյն, եթէ ըսկլաւոն , եթէ հայ` եւ եթէ այլ ո ' եւ իցէ ազգ որ միանգամ օրինօք ընկալեալ իցէ նախ զմկրտութիւն: Յետ այսր ամենայնի առեալ հրեշտակացն Հայոց զօրհնութիւն սրբազան պապին, ելին ՚ի Փլորենտիոյ ՚ի սկզբան նոր տարւոյն յամի Տեառն 1440. դառնալ յաշխարհ իւրեանց յետ երկամեայ ժամանակի մեկնելոյ իւրեանց անտի:
       Այլ յառաջնում ամի անդ հասանելոյ սոցա յԱրեւմուտս` Կոստանդին կաթուղիկոս` որ յղեացն զնոսա, հասեալ ՚ի վախճան կենաց` մեռաւ զկնի կալոյ ՚ի հայրապետութեան ամս Թ. գրեթէ ՚ի նմին ժամանակի, յորում մեռաւ Յովսէփ պատրիարգն Յունաց յաւուրս ժողովոյն: Եւ եդին Կիւլիկեցիք կաթուղիկոս ՚ի տեղի Կոստանդեայ զտէր Յովսէփ Երրորդ Սսեցի, զոր ոմանք ասեն լինել երէց մի աշխարհիկ, եւ այր անպէտ. որոյ վասն կայր շշնջիւն մեծ ՚ի մէջ ազգին յառաջնորդս եւ ՚ի վարդապետս արեւելեայց ՚ի վերայ կաթուղիկոսութեան Սսոյ. զորմէ ունիմք խօսիլ ՚ի յաջորդ գլուխդ: Այլ այն Յովսէփ զոր կաթուղիկոս անուամբ ընտրեցին ոմանք, ոչ յերկարեալ յիշխանութեան իւրում, վախճանեցաւ զկնի քանի մի ամսոց, կամ յետ իբր տարւոյ միոյ. յայնժամ սսեցիք ոմանք կարգեցին ՚ի տեղի նորա ՚ի Սիս զԳրիգոր Իններորդ Մուսաբեկեանց:
       ՚Ի նստիլ սորա եկեալ հասին յԱրեւմտից նախայիշեալ հրեշտակք, Սարգիս վարդապետ, Մարկոս վարդապետ, Թովմա վարդապետ, եւ Յովակիմ եպիսկոպոս: Բայց թէ ՚ի ժամանել նոցա անդ` զի'նչ ինչ բանք եղեն ՚ի վերայ ժողովոյն եւ կոնդակին, ամենեւին չունիմք ինչ յիշատակութիւն ՚ի գիրս. այլ այսչափ ինչ միայն ՚ի բանից ականատես վկային Թովմայ վարդապետի Մեծոբեցւոյ եւ յայլոց գրուածոց, թէ յետ մահուն Կոստանդեայ ազգն առ հասարակ` նաեւ սսեցիք իսկ` շփոթեալ էին ՚ի վերայ Աթոռոյն Սսոյ. որպէս ունիս տեսանել ՚ի գլուխդ որ զկնի:
       Իսկ Սարգիս վարդապետ գնացեալ ՚ի Կաֆա յերկիրն Ղրիմու` նստէր անդ ՚ի հանգստեան, պատուեալ ՚ի լատինացւոց. եւ զկնի սակաւուց եկն առ նա ՚ի Կաֆա Մկրտիչ Նաղաշ եպիսկոպոս Ամդայ. այլ թէ յի'նչ առթէ` ասասցուք աստ: Սա ինքն Մկրտիչ հրաման առեալ ՚ի Համզայ ամիրայէն Միջագետաց յորդւոյ Օթմանայ` նորոգեաց զկաթուղիկէն Ամդայ, որ յանուն սրբոյն Թորոսի կամ Թէոդորոսի վկայի. եւ հոյակապ արուեստակերտեալ` կանգնեաց ՚ի վերայ նորա գմբէթ ահաւոր եւ բարձր յոյժ, աշխատեալ ՚ի նոյն զամս չորս: Ընդ որ նախանձեալ այլազգեաց` բողոք կալան առ համզա` կործանել զայն. եւ ՚ի չանսալ նորա` հանին աղմուկ մեծ, եւ գրեցին ամբաստանութիւն առ մեծամեծ իշխանս, այսինքն առ թագաւորն Խորասանի, եւ առ սուլտանն Հոռմստանու, եւ առ մեծ ամիրայն եգիպտացւոց. եւ նոքա յղեցին պատուէր առ համզա` քակել զայն գմբէթ, եւ հաւասարել բարձրութեան տանց:
       Եւ ՚ի լինել այսր` անկաւ Մկրտիչ Նաղաշ յանհնարին թախծութիւն սրտի. եւ ՚ի սաստիկ տրտմութենէն ոչ կարացեալ կալ ՚ի քաղաքին ամդայ, միանգամայն խիթացեալ եւ ՚ի դաւաճանութենէ թշնամեաց, ել եւ գնաց ՚ի կողմանս Պոնտոսի. եւ չգտեալ հանգիստ` գնաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ անտի չոքաւ յերկիրն Ղրիմու. եւ հասեալ ՚ի քաղաքն կաֆայ` հանդիպեցաւ նախայիշատակեալ Սարգսի վարդապետի, ընդ որում եւ յառաջնմէ ունէր բարեկամութիւն. եւ եգիտ պատիւ մեծ ՚ի նմանէ: Եւ ՚ի դադարիլ իւրում անդ զբազում ժամանակս` խօսեցաւ ընդ նմա յերկար Սարգիս վարդապետ ՚ի վերայ գնալոյն իւրոյ յԻտալիա. եւ խելամուտ արարեալ զնա դաւանութեան եւ աւանդութեան եկեղեցւոյն լատինացւոց եւ Յունաց` շինեաց զմիտս նորա. եւ հաստատեաց յուղիղ կարծիս:
       Յարծարծիլ ապա սիրոյ ՚ի մէջ երկոցունց` ետ Մկրտիչ վարդապետ Սարգիս վարդապետի շուրջառս մեծագինս բազմախաչեան. եւ առ ՚ի թողուլ ՚ի Կաֆա զյիշատակ իւր` յօրինեաց ձեռամբ իւրով զարդ ինչ եկեղեցական խաչաձեւ` նկարակերտեալ ըստ իւրումն արուեստի : Եւ Սարգիս վարդապետ բաց յայլոց իրաց ետ Մկրտչի զպատուական եւ զհրաշալի սուրբ նշան խաչին` յորում էր մասն ՚ի փայտէն կենաց, զոր պարգեւեալ էր նմա սրբազան պապն Եւգինէոս: Եւ Մկրտիչ Նաղաշ բազում խնդութեամբ իբրեւ զգանձ անգին ընկալեալ զայն` եբեր ընդ իւր յԱմիդ քաղաք յաւուր տօնի Վարագայ Խաչին: Քանզի ՚ի մեռանիլ Համզայ ամիրային Ամդայ` որդի նորա Ջհանգիր` որ սիրօղ էր քրիստոնէից, հրաւիրակս արձակեալ` ետ բերել պատուով զսա ինքն զՄկրտիչ վարդապետ. եւ հրամայեաց նմա նորոգ շինել զգմբէթ եկեղեցւոյ սրբոյն Թէոդորոսի չափաւոր բարձրութեամբ. յոր աշխատեալ ամենայն Հայոց եղելոց ՚ի քաղաքի անդ զտիւ եւ զգիշեր` կատարեցին ՚ի տասն աւուրս, ՚ի թուին Հայոց ՊՂԶ. յօգոստոսի 6: Եւ Մկրտիչ վարդապետ հանգոյց յեկեղեցւոջ անդ զսուրբ նշանն զայն. եւ կարգեաց ամենայն յամէ մեծահանդէս տօնախմբութեամբ կատարել յԱմիդ քաղաքի զօրն Վարագայ խաչին` յորում մուծաւ անդր սուրբ նշանն. որպէս գրէ Աստուածատուր վարդապետ ականատես: