Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Շահաբաս արքայ Պարսից` յետ հաշտութեան զոր արար ընդ օսմանցիս, երկնէր հանապազ ՚ի սրտի ՚ի վերայ աշխարհին Հայոց, զոր առեալ էին օսմանցիք, եւս եւ ՚ի վերայ Դավրիժու: Եւ քանզի բազումք ՚ի Հայոց եւ ՚ի Վրաց փախուցեալ ՚ի ձեռաց բդեշխից` գնացեալ էին ՚ի Պարսս եւ ապաւինեալ առ Շահաբաս, յայսմանէ առաւել եւս յորդորիւր սիրտ նորա: Եւ մինչդեռ նա յայսպիսի խորհուրդս մտայոյզ լինէր, ամիրայն Մարաց` Ղազի խան անուն` որ նստէր ՚ի Սալմաստ, նեղեալ յԱլի փաշայէ` որ նստաւ յետ Ճաֆէրայ ՚ի Դավրէժ, առաքեաց դեսպան զհաւատարիմ իւր զԱւտալ խան առ Շահաբաս, եւ թելադիր եղեւ նմա դիմել ՚ի վերայ Հայաստանու, եւ վանել զօսմանցիս, եւ ես ասէ ձեռնտու եղէց քեզ ամենայն ազգաւս. եւ ինքն ապստամբեցաւ յԱլի փաշայէն: Եւ այլ ոմն ամիրայ Մարաց Հայբաթ բէկ անուն` Իւլամէ Օղլու ասացեալ` ելեալ ՚ի Վասպուրական աշխարհէ` գնաց առ Շահաբաս, եւ մեծապէս գրգռեաց զնա ՚ի նոյն. ծանոյց նմա եւ զամենայն որպիսութիւն երկրին, եւ խոստացաւ ինքնին ուղեցոյց լինել ճանապարհի նորա եւ առաջնորդ: Հասին առ Շահաբաս եւ այլ քանի մի երեւելի իշխանք Մարաց. եւ նոքա եւս ՚ի նոյն յորդորէին զնա:
       Հաստատեալ ապա Շահաբասայ ՚ի միտս իւր ` կոչեաց առ ինքն զնախարարս Պարսից` այսինքն զխանս, եւ զզօրավարս իւր. եւ հրամայեաց նոցա զօրաժողով լինել զանխուլ, եւ պատրաստիլ ՚ի պատերազմ. զի յանկարծակի յարձակեսցի ՚ի վերայ քաղաքաց, յորս տիրէին օսմանցիք յաշխարհին Հայոց: Ապա մինչչեւ ինչ ծանուցեալ էր բդեշխիցն օսմանցւոց` առեալ Շահաբասայ զամենայն զօրսն, դիմեաց շտապ տագնապաւ ՚ի վերայ Դավրիժոյ, ընդ իւր ունելով զբազումս յեկելոց առ նա ՚ի Հայաստանէ, ընդ որս եւ զՄելքիսէթ կաթուղիկոս:
       Եւ քանզի ՚ի ժամանակին յայնմիկ իշխանն Մարաց Ղազի խան որպէս ասացաք այժմ` ապստամբեալ յօսմանցւոց` լեալ էր ձեռնտու Շահաբասայ, բդեշխն Դավրիժոյ Ալի փաշայ գնացեալ էր յայնժամ ՚ի վերայ նորա ՚ի Սալամաստ քսան հազար զօրօք: Զայն իմացեալ Շահաբասայ` եթող զԴավրէժ, եւ խաղաց ՚ի վերայ Ալի փաշային. եւ պատերազմեալ ընդ նմա ՚ի դաշտին Սոփիանու` վանեաց զզօրս նորա. յորում մարտի սպանաւ Հայբաթ բէկ` զոր յիշեցաք ՚ի վերոյ. եւ դարձ արարեալ անտի Շահաբասայ` եկն եւ տիրեաց Դավրիժոյ եւ ամենայն գաւառաց նորա. եւ Ալիփաշայն եկեալ հանդերձ որդւովն առ Շահաբաս` անձնատուր եղեւ նմա: Յայնժամ ժողովեալ Շահաբասայ զամենայն պանդուխտս` որք կային յայնոսիկ կողմանս, մանաւանդ զհայս` եւս եւ զհրէայս` ետ վարել յաշխարհն Պարսից:
       բ. Իսկ զօրքն օսմանցւոց` որք զերծան ՚ի պատերազմէ, եւ որք փախեան ՚ի սահմանացն Դավրիժոյ` գնացին ՚ի Նախջուան. եւ անդ խորհուրդ արարեալ ընդ զօրս քաղաքին` ասեն. անտարակոյս առնու Շահաբաս ՚ի ձեռաց մերոց զամենայն սահմանս զայսոսիկ. եւ մեզ մնայ կա'մ ՚ի պատերազմի մեռանիլ, եւ կամ մերկ եւ բոկ փախչիլ. ապա նախ քան զգալ նորա աստ` մեք առցուք յաւարի զամենայն գիւղս եւ զաւանս որք շուրջ կան, եւ գնասցուք: Այս խորհուրդ սոցա եհաս յականջս գիւղականաց. որոյ վասն առեալ նոցա զամենայն ստացուածս` փախեան ՚ի բնակութենէ իւրեանց. եւ ելեալ ՚ի լերինս եւ ՚ի բարձր անմատոյց տեղիս` մտին յայրս եւ ՚ի փապարս, եւ ոմանք ՚ի ձորս. եւ սպասեալ մնային ելից իրացն:
       Զայս իբրեւ լուաւ Շահաբաս, վաղվաղակի առաքեաց զՉրաղ սուլտան նախարար զօրօք բազմօք ՚ի գաւառն Նախջուանայ վասն պահպանութեան երկրին: Այլ մինչչեւ եկեալ էր նորա անդր, զօրք օսմանցւոց կողոպտեցին զբազում տեղիս. եւ լուեալ զարշաւանս Չրաղ սուլտանին` ամրացան ՚ի քաղաք իւրեանց ՚ի Նախջուան. իսկ այն զօրք` որք ՚ի կողմանցն Դավրիժոյ եկեալ էին ՚ի քաղաք անդր, խոյս տուեալ անտի` անկան յԵրեւան. եւ արկին երկիւղ ՚ի քաղաքացիս վասն գալստեան Շահաբասայ: Եւ զի պարտատեարք Աթոռոյն Էջմիածնի ` որք նստէին յԵրեւան, էին յազգէ օսմանցւոց. կասկածեալ նոցա` թէ ՚ի գալ Շահաբասայ` ո'չ եւս կարեն պահանջել ինչ յԱթոռոյն. կալան զՍրապիոն կաթուղիկոս, եւ ստիպաւ պահանջէին` ՚ի նմանէ զպարտսն, եւ փութացուցեալ նեղէին զնա յոյժ: Իսկ նա թէպէտեւ բազմօք եցոյց նոցա` թէ ինքն չէ ' պարտական, բայց նոքա պնդէին. թէ Էջմիածնի է այն պարտք. եւ զի դու ես ասեն այժմ իշխան Աթոռոյդ, քեզ անկանի վճարել զպարտսդ. եւ կամէին յափշտակել զնա ինքն զկաթուղիկոսն` եւ ածել ՚ի քաղաքն: Եւ նորա անկարացեալ վճարել զամենայն` աղաչէր զնոսա սակաւուք շատանալ, մինչեւ գտցէ եւ տացէ զամենայն. ապա տուեալ ոմանց բազում, եւ ոմանց սակաւ` ըստ կարի, զերծաւ ՚ի ձեռաց նոցա:
       գ. Իսկ Շահաբաս կացեալ ՚ի Դավրէժ զժամանակ ինչ` առաքեաց զնախարարն զԸլֆիղար զօրու ծանու ՚ի վերայ Նախջուանայ. զի տիրեսցէ քաղաքին. եւ կացցէ անդ, մինչեւ ինքն եւս եկեսցէ: Եւ նախարարն եկեալ մօտ ՚ի Նախջուան` խօսեցաւ իմաստութեամբ ընդ իշխանս քաղաքին, եւ հաւանեցուցեալ զնոսա` էառ զքաղաքն առանց պատերազմի. եւ հրամայեաց` զի որ ոք կամեսցի, առեալ զստացուածս իւր` մեկնեսցի անտի. եւ որում հաճոյ իցէ մնալ, մնասցէ: Զայսպիսի հրաման լուեալ քաղաքացւոյն, թէպէտ եւ բազումք գնացին անտի, բայց բազումք եւս մնացին անդ` մանաւանդ որք բնակքն էին, փոխեալ զգեստս իւրեանց եւ կարճեալ զմօրուսս ըստ տարազու Պարսից: Եւ յորժամ հանդարտեցաւ երկիրն, դարձան փախստեայքն` զորս յիշեցաք այժմ, եւ բնակեցան իւրաքանչիւր յաւանս իւրեանց:
       Եւ եղեւ իբրեւ լուաւ Շահաբաս զանցս Նախջուանայ, ելեալ ՚ի Դավրիժոյ` չուեաց գալ անդր. եւ յորժամ մերձ եղեւ ՚ի գիւղաքաղաքն Ջուղայ, ելին ընդառաջ նորա Ջուղայեցիք բազում պատրաստութեամբ` ամենեքին զարդարեալք. նոյնպէս եւ քահանայք նոցա զգեստաւորեալք. եւ արկին դիպակս ընդ ոտիւք արքային ՚ի գետոյ մինչեւ յապարանս Խաչիկ իշխանին. եւ երգս ՚ի բերան առեալ բերէին զնա: Եւ իբրեւ եմուտ արքայ յապարանս անդ, Խաչիկ իշխան լցեալ ոսկի յոսկեղէն սկուտղ` մատոյց առաջի արքայի ձեռամբ որդւոյ իւրոյ. նոյնպէս եւ ամենայն մեծամեծք մանաւանդ Շափռազ եւ Նազար. եւ երէց մի Յովհաննէս անուն` աղայ տէր կոչեցեալ` տարան առաջի նորա զերեւելի արքայավայել ընծայս:
       Իսկ Շահաբաս կացեալ անդ յաւուրս երիս, եւ տեսեալ զմեծ փարթամութիւն Ջուղայեցւոց` հարաւ սիրտ նորա ՚ի սէր ստացուածոց նոցա. եւ խորհէր առնուլ զամենայն քաղցրութեամբ: Եւ յայս սակս գութ մեծ ցուցանէր առ նոսա, եւ ձեւանայր առաջի նոցա սիրօղ քրիստոնէութեան . մինչեւ ուտել նմա առաջի նոցա նաեւ զխողենին, եւ ըմպել զգինի, եւ առաջի պատկերի եւս աղօթել: Եւ զայս առնէր` նա` ըստ միտս իւր մեկնելով զբան աւանդութեանն Պարսից, թէ` *«թաղիա վաճուպ աս ». իբր թէ ` համաձայնութիւն պատշաճէ եւ եթէ յանցանք ինչ իցեն, *«թարկովլա աս ». այսինքն թոյլտուութիւն ինչ է: Յետ երից աւուրց ելեալ նորա ՚ի Ջուղայէ` գնաց ՚ի Նախջուան. եւ կացեալ անդ զաւուրս քանի մի ' առաքեաց զԱմիրգունա նախարար ՚ի Գանձակ քաղաք` առնուլ զայն, եւ զգուշանալ զօրացն օսմանցւոց եղելոց անդր. գուցէ յանկարծ ինչ յարձակեսցին ՚ի վերայ իւր. եւ նորա ոչ կարացեալ առնուլ զքաղաքն` աւերեաց զշրջակայ տեղիս:
       դ. Եդեալ Շահաբասայ վերակացու ՚ի Նախջուան` գնաց մօտ յԵրեւան. ուր եկն ընդ առաջ նորա բազում ընծայիւք Սրապիոն կաթուղիկոս, եւ երկիր եպագ նմա: Եհարց Շահաբաս` թէ ո ' իցէ. եւ յասել ոմանց` թէ Հայոց կաթուղիկոսն է, ոչ հայեցաւ յերեսս նորա. քանզի եդեալ էր ինքն ՚ի մտի` զՄելքիսէթ հաստատել ՚ի կաթուղիկոսութեան: Զայն տեսեալ Սրապիոնի` երկեաւ եւ գնաց ՚ի Ջուղայ:
       Պաշարեալ Շահաբասայ զԵրեւան` հրամայեաց ժողովել զքաջս ՚ի Հայոց բնակելոց յայնմ գաւառի, եւ խառնեաց զնոսա ընդ վիրս` զորս նենգութեամբ կոչեալ էր առ ինքն. եւ ՚ի պատերազմիլ ընդ քաղաքին` կացոյց զնոսա առաջի` յանդիման ռմբաց հոսելոց ՚ի վերուստ ՚ի պարսպէն. որով եւ բազումք տապաստ անկան անդէն. եւ բազումք եւս վտանգեցան ՚ի հրացանից արձակելոց ՚ի յետուստ ՚ի ճակատէ Պարսից:
       Տեսեալ Շահաբասայ` թէ երկարի յոյժ պաշարումն քաղաքին, հաստատեաց զերեսս իւր ՚ի վերայ այլոց քաղաքաց եւ գաւառաց Հայաստանու, որք էին ընդ իշխանութեամբ օսմանցւոց. եւ առաքեաց զզօրագլուխս իւր եւ կէս մի ՚ի զօրաց ՚ի կողմանս Կարնոյ, Բասենոյ եւ Խնուսայ. եւ մասն մի ՚ի գաւառն Շիրակայ, Վաղարշակերտի, Արտազու եւ Ապահունեաց: Եւ նոցա գնացեալ քանդեցին եւ աւերեցին` ո'ւր եւ հասին ոտք նոցա. եւ ածին աւար բազում յոյժ, եւ գերի անհամար. յորս բազումք էին յազգէ Հայոց, եւ ոմանք յօսմանցւոց:
       ե. ՚Ի նոյն աւուրս բդեշխն Կարնոյ Մէհմէտ փաշայ պաշարեալ էր զԱրծկէ քաղաք ՚ի գաւառին Բզնունեաց, ուր նստէր Մահմատ փաշայ ոմն. յերկարիլ պատերազմին` առաքեաց Մահմատ դեսպան առ Շահաբաս, եւ խոստացաւ տալ նմա զքաղաքն` եթէ վանեսցէ անտի զՄէհէմէտ: ՚Ի գալ դեսպանին առ Շահաբաս, եհաս ՚ի նմին ժամանակի նախարարն Շիրազայ Ալլահվերտի խան. եւ Շահաբաս առաքեաց զնա ինքն ՚ի վերայ Արծկէոյ: Իբրեւ լուաւ Մէհէմէտ փաշայ զգալուստ Ալլահվերտի խանին` մեկնեցաւ յԱրծկէոյ, եւ գնաց յերկիրն Մշոյ: Իսկ Ալլահվերտի եկն եհար զբանակ իւր մօտ յԱրծկէ. եւ սպասեալ մնայր, զի գայցէ յոտս իւր Մահմատ` եւ տացէ զքաղաքն ըստ խոստման իւրոյ: Այլ Մահմատայ առեալ զզօրս իւր` ել ՚ի վերայ նորա, եւ հալածեաց զնա եւ զամենայն զօրս նորա ՚ի սահմանաց անտի:
       Դիմեալ միւսանգամ Ալլահվերտի խանին ՚ի վերայ Արծկէոյ` եդ ՚ի դարանի զկէս զօրաց իւրոց. եւ ինքն սկսաւ պատերազմիլ ընդ քաղաքին. ել Մահմատ արտաքս զօրօք` եւ փախոյց զԱլլահվերտի. եւ ՚ի հեռանալ նորա ՚ի քաղաքէ` ելին դարանամուտքն եւ դիմեցին զհետ զօրացն Մահմատայ. դարձաւ եւ Ալլահվերտի. եւ յերկուց կողմանց ՚ի մէջ փակեալ զզօրս Մահմատայ` կոտորեցին զամենայն: Իսկ որք մնացեալ էին ՚ի քաղաքին, փակեցին զդուռն, եւ ոչ ետուն թոյլ զօրացն Պարսից մտանել ՚ի ներքս` յուսացեալք յամրութիւն բերդին: Տեսեալ Ալլահվերտի խանին` թէ դժուարին է առնուլ զքաղաքն, եթող զայն` եւ դիմեաց յայլ սահմանս գաւառին Բզնունեաց, եւ յապականութիւն դարձոյց զերկիրն առ հասարակ, եւ վարեաց ՚ի գերութիւն զամենայն երիտասարդս եւ զկանայս. եւ զմնացեալսն սրոյ ետ ճարակ:
       Խաղաց անտի յերկիր Առբերանւոյ եւ Քաջբերունւոյ եւ Տոսբայ` այսինքն ՚ի սահմանս Բերկրւոյ, Արճիշոյ եւ Վանայ. եւ արար ՚ի նոսա եւս նոյնպէս. եւ սուգ զգեցոյց բովանդակ աշխարհին սրով եւ գերութեամբ: Եւ էր թիւ գերելոց ՚ի չորից գաւառաց աստի` այսինքն ՚ի Բզնունեաց, յԱռբերանւոյ, ՚ի Քաջբերունւոյ եւ ՚ի Տոսբայ, քսան եւ երեք հազար յազգէ Հայոց. թո'ղ զորս կոտորեցին ՚ի բերան սրոյ: Զամենեսին զսոսա հանդերձ երամակօք անգէոց եւ խաշանց եւ գրաստուց եբեր Ալլահվերտի առ Շահաբաս, որ նստեալ կայր հանդէպ Երեւանայ: Յայնժամ հրաման ետ Շահաբաս ընտրել ՚ի գերելոց, եւ որոշել զեկսն ՚ի բնակաց. եւ որք եկքն էին, զամենեսին զնոսա ետ վարել յաշխարհն Պարսից. իսկ զբնակսն զետեղեցոյց իբրեւ զիւր ստրուկս ՚ի տեղիս իւրեանց, եդեալ ՚ի վերայ իւրաքանչիւր նոցա վերակացուս եւ հարկահանս:
       Իսկ ինքն Շահաբաս զկնի պատերազմելոյ ամիսս ինն ընդ Երեւանայ` էառ զայն. եւ ետ մունետիկ կարդալ ընդ ամենայն տեղիս, թէ Պարսից է այսուհետեւ տէրութիւն աշխարհին Հայոց: Կոչեալ ապա առ ինքն զԴաւիթ եւ զՄելքիսէթ կաթուղիկոս` ասէ ցնոսա. այս օրէնք են թագաւորաց, զի ՚ի տիրել միում յաշխարհաց` նոցա լինի ամենայն ինչ եւ ամենայն գանձ, որ մնացեալ իցէ, եւ քանզի ես տիրեցի այժմ աշխարհիս օսմանցւոց, ապա եւ ամենայն ինչք նոցա` որք մնացեալք են աստ, եւ որք ենն ՚ի պարտատեարս նոցա, յարքունիս իմ պարտին գնալ: Արդ` ես գիտեմ` զի են առ ձեզ բազում գանձք` զորս առեալ է ձեր ՚ի նոցանէ իբր պարտիւք. բերջի'ք ապա զայնս առ իս անյապաղ. եւ մի ' ինչ երկնչիք, զի ես տաց ձեզ թուղթ, թէ իմ առեալ է ՚ի նոցանէ զայն ամենայն գանձս, եւ թէ` սոքա ոչ եւս են պարտական վճարելոյ:
       Զայս իբրեւ լուան կաթուղիկոսունքն , ափշեցան, սոսկացան եւ թմրեցան ՚ի սիրտս իւրեանց. զի առ որ ապաստան եղեն վասն ազատելոյ ՚ի պարտուց, նմա ստիպէին վճարել` ո'չ որչափ պարտական էին, այլ` յոլով գանձս. թո'ղ զաւերումն աշխարհին: Եւ զի ոչ էր նոցա` ոչ հնար ազատելոյ, եւ ոչ կար վճարելոյ, խռովեցան անհնարին տագնապաւ. եւ ապա կամայ եւ ակամայ աստի եւ անտի մուրացեալ, եւ ծանր տոկոսիւք փոխ առեալ` բերին առ նա որչափ ինչ պարտական էին վճարել օսմանցւոց. եւ թէպէտ նա բազում ինչ եւս պահանջէր, բայց նոքա հաստատուն վկայիւք ցուցեալ` թէ այսչափ միայն էին պարտք իւրեանց, հազիւ շատացուցին զնա. եւ զերծան ՚ի ձեռաց նորա: Բայց ոչ զերծաւ Սրապիոն կաթուղիկոս. քանզի ՚ի պահանջել Շահաբասայ գանձս ՚ի կաթուղիկոսաց, իբրեւ բանք եղեն զնմանէ առաջի նորա, վաղվաղակի առաքեաց առ նա զծառայս իւր հանդերձ սպասաւորօք կաթուղիկոսացն Դաւթի եւ Մելքիսեթի, զի ՚ի նմանէ եւս առցեն բազում ինչ: Եւ իբրեւ եկին նոքա ՚ի Ջուղայ, գտեալ զՍրապիոն` կալան զնա, եւ եդին յարգելանս. եւ պահանջէին ՚ի նմանէ գանձ բազում. եւ նա զոր ինչ եւ ունէր` ետ նոցա. բայց նոքիմբք ոչ շատացեալ նոցա` առաւել եւս պահանջէին. եւ յոչ կարել նորա վճարել` մատնեցին ՚ի տանջանս. քանզի հանէին զնա յամենայն օր ՚ի գռեհս եւ ՚ի հրապարակս` եւ կախէին զոտիցն, եւ բրածեծ առնէին զաւուրս բազումս:
       Իսկ Սրապիոն անճարացեալ` եւ ՚ի կենաց նուազեալ` կացոյց միջնորդս եւ երաշխաւորս, եւ առեալ փոխ աստի եւ անտի` ետ նոցա, եւ հազիւ կարաց լիացուցանել զաչս նոցա: Եւ ապա ճողոպրեալ ՚ի ձեռաց նոցին` ել ՚ի Ջուղայէ, եւ գնաց ՚ի Վան, տարակուսեալ եւ տուայտեալ , եւ իսպառ տկարացեալ ՚ի հարուածոց գանիցն: Եւ անտի գնացեալ յԱմիդ յառաջին տեղի իւր` վախճանեցաւ անդ յամի 1606. ՌԾԵ. յապրիլի 23. յետ կալոյ ՚ի կաթուղիկոսութեան ամս իբր Գ: