Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Նստէր ՚ի սմին ժամանակի պատրիարգ Հայոց ՚ի Կոստանդինուպօլիս Դաւիթ վարդապետ` արեւելցի ասացեալ նուիրակ Էջմիածնի. զոր վասն պատճառանաց ինչ ընկեցին հայք բնակիչք տեղւոյն յԱթոռոյ. եւ եդին ՚ի տեղի նորա ըստ ընտրութեան իւրեանց զԿիրակոս վարդապետ Երեւանցի` զայր հեզաբարոյ եւ բարեմիտ: Ընդ սմա կալաւ բարեկամութիւն Կլեմէս Գալանոս լատին կրօնաւոր ոմն ՚ի կարգէ թէատինաց, որ եկն յայն աւուրս ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Սա ինքն Կլեմէս մինչդեռ էր յարեւմուտս, ուսեալ էր յայլոց քարոզչաց լատինացւոց փոքր մի զլեզու Հայոց եւ Վրաց. եւ եղեւ նմա առաքիլ ՚ի քարոզութիւն յամի Տեառն 1636. յաշխարհն Վրաց. ուր յետ կալոյ նորա ամս ինչ բժիշկ անուամբ` դարձաւ ապա եւ եկն նոյնպիսի անուամբ ՚ի Կոստանդինուպօլիս յամի Տեառն 1641: Եւ արարեալ իւր բնակութիւն ՚ի Ղալաթիա` ժողովեաց առ ինքն զոմանս ՚ի մանկանց Հայոց յուսումն իմաստից. եւ ՚ի ձեռն նոցա թղթակցութիւն արարեալ ընդ Կիրակոսի պատրիարգին` ընտելացաւ նմա: Կամելով ապա Կիրակոսի տեսանել զնա` գնաց ՚ի Սկիւտար. եւ անդ հիւանդ ձեւացուցեալ զանձն` ասաց կոչել առ ինքն զլատին բժիշկն զայն զԿլեմէս: Եւ ՚ի գալ նորա` առանձնացան երկոքին զգիշեր մի ողջոյն, եւ խօսեցան բազում ինչ ընդ միմեանս. եւ ապա ըստ յորդորելոյ նորին գրեաց Կիրակոս թուղթ սիրոյ եւ հպատակութեան ՚ի Հռովմ առ սրբազան պապն Ուրբանոս Ութերորդ:
       Եւ ինքն Կիրակոս պատրիարգ ելեալ ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ` սկսաւ շրջիլ յայցելութիւն եկեղեցեաց յայլեւայլ քաղաքս Անատոլիոյ:
       Եւ ՚ի հասանել նորա ՚ի Պրուսա` ընդառաջ եղեն նմա հայք, եւ մեծաւ փառօք մուծին զնա ՚ի քաղաքն. եւ զի դատաւոր քաղաքին ատեայր յոյժ զհայս, ՚ի տեսանել նորա զպատուիլ պատրիարգին` բորբոքեցաւ սրտմտութեամբ ՚ի վերայ Հայոց. եւ գրգռեալ զոմանս յիւրոց` ետ քանդել եւ կործանել զեկեղեցի նոցա: Զայն իբրեւ լուաւ եպարքոսն Կոստանդինուպօլսոյ` Քարայ Մուստաֆայ փաշայն, որ էր յաւուրս սուլտան Իպրահիմին` բարկացաւ յոյժ, եւ ընկէց զդատաւորն յիշխանութենէ, եւ պատուհասեաց զքանդիչս եկեղեցւոյն, եւ ասէ. եթէ առանց եկեղեցւոյ մնասցեն հայք, ստիպին փախչիլ յերկիր քրիստոնէից. ապա ո՞չ լաւ իցէ մեզ թոյլ տալ նոցա ունիլ զեկեղեցիս եւ կատարել զպաշտամունս իւրեանց, եւ կալ հպատակ ընդ ձեռամբ մերով. եւ ետ հրաման վերստին շինելոյ հաւանութեամբ թագաւորին:
       բ. Այլ ՚ի մեկնիլ Կիրակոսի ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ` սկսաւ Կլեմէս ընտելութիւն առնել ընդ փոխանորդի նորա Յովհաննու վարդապետի Ուռհայեցւոյ, որ էր եպիսկոպոս Ամդայ. եւ հրամանաւ նորա զգեցեալ Կլեմեսի զձեւ Հայոց վարդապետի` բաց ՚ի կնգղոյն` էանց ՚ի Կոստանդինուպօլիս ՚ի բնակարան պատրիարգին` ուսուցանել անդ զաշակերտս: Եւ զի չէր լեալ այսպիսի ինչ մինչեւ ցայն օր, անկաւ վասն այսորիկ շշնջիւն ՚ի մէջ Հայոց. եւ սկսան բազումք ստիպել զՅովհաննէս, զի հեռացուսցէ անտի զլատին կրօնաւորն զայն. զի մի' ծագեսցի ասեն ինչ խռովութիւն: Եւ մինչդեռ նա դանդաղէր` զայլեւայլ բանս պատճառելով, ըմբռնեցաւ Կլեմէս ՚ի ժանտախտէ. եւ ելեալ գնաց ՚ի Ղալաթիա. բայց իբրեւ առողջացաւ, եկն միւսանգամ ՚ի պատրիարգարանն:
       Դարձաւ ապա եւ Կիրակոս պատրիարգ ՚ի շրջագայելոյ. եւ զկնի սակաւ աւուրց վախճանեցաւ ՚ի ժանտամահէ: Եւ յաջորդեաց ՚ի տեղի նորա յԱթոռն Խաչատուր Սեբաստացի կամ Գաղատացի. եւ զի սա յառաջնմէ բարեկամութեամբ էր ընդ Կլեմեսի, կալաւ զնա ՚ի պատուի: Իսկ Դաւիթ վարդապետ` որ անկեալ էր ՚ի պատրիարգութենէ, եւ գնացեալ էր այլուր, լուեալ զմահ Կիրակոսի` դարձ արար ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ աշխատ լեալ զամ մի ' հաճեցոյց զհայս եւ զմեծամեծս այլազգեաց. եւ ընկեցեալ զԽաչատուր` նստաւ ինքն միւսանգամ յԱթոռն: Յայնմ վայրի խոյս ետ Կլեմէս ՚ի պատրիարգարանէ, եւ կալաւ օթեւանս ՚ի տան ուրումն բարեկամի իւրոյ ՚ի Հայոց, որ կոչիւր Իսկէնտէր Չէլէպի:
       Յամբաստանել ապա ոմանց առ Դաւիթ պատրիարգ` թէ Կլեմէս յինքն ձգէ զբազումս` եւ երկպառակութիւն արկանէ յազգին, ազդ արար նմա Դաւիթ միանգամ եւ երկիցս. եւ ՚ի յաճախել ամբաստանութեանցն` սպառնացաւ ընդ բանիւ առնել զայնոսիկ, որք երթեւեկս առնէին առ Կլեմէս. եւ տեսեալ թէ ոչինչ օգտի` ետ ըմբռնել զոմանս ՚ի նոցանէ արքունի հրամանաւ: Եւ Կլեմէս կասկած առեալ վասն անձին` էանց ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ ՚ի Ղալաթիա. եւ անդ ժողովեալ առ ինքն զայնոսիկ` որք միակամ էին ընդ նմա` խորհուրդ արար գտանել զելս իրաց. եւ հաստատեցին ՚ի մէջ իւրեանց, զի հաւաքեալ բազում դրամս` ընկեսցեն զպատրիարգն յԱթոռոյ, եւ դիցեն զԹովմաս վարդապետ Բերիացի, եւ կամ զՊօղոս. եւ էին սոքա ՚ի թուոյ անտի միաբանելոցն. եւ կամ զԽաչատուր անդրէն դարձուսցեն յԱթոռն:
       Այլ իբրեւ ՚ի վեր ել բանն, արձակեաց Դաւիթ պատրիարգ արքունի սպասաւորս ըմբռնել զԿլեմէս, եւ զերեսին զայնոսիկ վարդապետս. ազդ եղեւ նոցա, եւ փախեան. բայց Կլեմէս չկարացեալ աճապարել` ըմբռնեցաւ ՚ի ճանապարհի. եւ յորժամ տանէին զնա առ դատաւորն, հասին սպասաւորք դեսպանին Գաղղիացւոց. եւ բազում դրամովք հաճեցուցեալ զըմբռնօղս նորա` զերծուցին զնա. եւ Կլեմէս գնաց եւ թաքեաւ յապարանս դեսպանին: Տեսեալ դեսպանին ապա` թէ ՚ի պատճառս նորա սաստկանան շփոթութիւնք, յետ սակաւուց եդ զնա ՚ի նաւ ըստ խորհրդոյ այլոց լատինացւոց, եւ դարձոյց յարեւմուտս. գնացին ընդ նմա եւ ոմանք ՚ի միաբանելոց անտի:
       Իսկ Թովմաս վարդապետ ոչ կացեալ յետս ՚ի խորհրդոց իւրոց` խոստացաւ մեծամեծաց բազում ինչս, եւ ետ ընկենուլ զԴաւիթ յԱթոռոյ պատրիարգութեան, եւ աքսորել ՚ի Կիպրոս. այլ յորժամ հանդերձեալ էր ինքն ժառանգել զիշխանութիւն նորա, ոչ կարացեալ հասուցանել զխոստացեալ տուրսն` խոյս ետ անտի, եւ ելեալ գնաց ՚ի Հռովմ. եւ Դաւիթ դարձաւ անդրէն յԱթոռ իւր. եւ նստաւ իբր ամս հինգ: Զայս ամենայն գրէ մասամբ իւիք նա ինքն Կլեմէս Գալանոս ՚ի կարգի պատմութեան իւրոյ ՚ի լատիներէնն. հատոր ա. գլուխ 12: Ըստ իմիք աւանդին այսոքիկ եւ ՚ի յիշատակարանս ինչ: Այլ սոյն այս Կլեմէս յետ դառնալոյ յարեւմուտս` գրեաց զկնի ժամանակաց լատիներէն եւ հայերէն պէսպէս բանս վիճաբանականս եւ քերականականս եւ փիլիսոփայականս. արար եւ պատմութիւն ինչ ՚ի վերայ ազգին Հայոց հատուկտիր բանիւք. յորմէ յառաջ բերեալ քանի մի ինչ քննեցաք ուրեք ուրեք ՚ի կարգս ծանօթութեանց. կամէաք զամենայն քննել. բայց զանց արարաք. զի որչափ ինչ եդեալ եմք` յայնց իմացեալ լինին եւ մնացեալքն:
       գ. Այլ ՚ի նոյն աւուրս յերկրորդ ամի պատրիարգութեանն Դաւթի` անկաւ հրդեհ մեծ ՚ի Կոստանդինուպօլիս ՚ի Ղումղափու ասացեալ տեղւոջ. եւ այրեցան հազարաւոր տունք, եւ չորս եկեղեցիք Յունաց. ընդ որս այրեցաւ եւ մեծ եկեղեցին Հայոց` որ յանուն Սուրբ Աստուածածնի. եւ եղեւ սուգ մեծ ՚ի վերայ ազգին: Յետ իբր ամսօրեայ աւուրց եկն թագաւորն սուլտան Իպրահիմ շրջիլ եւ տեսանել զայրեալ տեղիսն. եւ էր ընդ նմա եպարքոս նորին Ճիւան Մէհէմմէտ փաշայ, որ նստաւ զկնի Քարայ Մուստաֆային: Եւ եղեւ ՚ի յանցանել առ աւերակօք եկեղեցեաց` տեսեալ թագաւորին զպատուարս քանդեալս եւ զպատկերս խանձողեալս եւ եղծեալս, եհարց ցեպարքոսն. զի՞նչ են այդոքիկ: Ասէ եպարքոսն. եկեղեցիք են` աղօթանոցք ծառայից քոց ստրկաց` Յունաց եւ Հայոց. եւ ասէ արքայ. ընդէ՞ր տակաւին չեն շինեալ. եւ նա ասէ. սպասեն քումդ հրամանի: Ապա իբրեւ դարձաւ թագաւորն յապարանս` գրեաց հրովարտակ, զի անխափան շինեսցին այն եկեղեցիք. եւ այս եղեւ անպատմելի ուրախութիւն քրիստոնէից : Ուր եւ ՚ի շինել Հայոց զեկեղեցին Աստուածածնի` միաբան աշխատ եղեն ծերք եւ տղայք` արք եւ կանայք` իբրեւ զմշակս ՚ի կրել զնիւթս շինուածոյն: Եւ էր յորդորիչ ամենայնի այսոցիկ տիվրիկցի Պօղոս վարդապետ. յորոյ ՚ի խրատուէ շարժեալ Հայոց` բերին ամենեքին բազում զարդս, եւ վայելչացուցին մեծագին սպասուք զնորաշէն եկեղեցին: Զայսպիսի գործ յօժարամտութեան ժողովրդեանն լուեալ Փիլիպպոսի կաթուղիկոսի` գրեաց առ նոսա նամակ օրհնութեան: Բայց կայր ՚ի մէջ ժողովրդեանն այլ իմն շփոթութիւն յերկուց գլխոց. մի ' զի որք եկք էին ՚ի քաղաքին, նուաճեալ լինէին յոյժ ՚ի բնակաց, եւ ատելութիւն թշնամութեան էր ՚ի միջի նոցա. եւ երկրորդ` զի շշնջիւն էր ՚ի վերայ պատրիարգի. եւ ՚ի բազմաց հետէ մտեալ էր երկպառակութիւն ՚ի ժողովրդեան վասն այսր. իբր զի ոմանք զայս եւ ոմանք զայն կամելով բազում ինչ ծախէին ՚ի դրունս. յորմէ եւ բազումք տնանկացեալ էին. թո'ղ զայնոսիկ որք վասն պարտուց արկեալ լինէին ՚ի բանտ, եւ ոմանք ՚ի քաղաքէ եւս փախչէին . նաեւ ՚ի վերայ եկեղեցեաց դիզեալ էին պարտք մինչեւ ցքառասուն հազար դահեկան: Որոյ վասն իսկ գրեցին մեծամեծք Հայոց թուղթ առ Փիլիպպոս կաթուղիկոս, եւ ոմանք անձամբ ելեալ գնացին առ նա, եւ աղաչէին գտանել հնարս խաղաղութեան: Եւ նա ՚ի ձեռն խրատական թղթոց յորդորեաց զնոսա` լինել միաբան եւ միասիրտ, եւ դարման տանիլ իրացն. յղեաց եւ յիւրմէ կողմանէ արս իմաստունս եւ խաղաղարարս. եւ չեղեւ ինչ հնար. խորհեցաւ կաթուղիկոսն եւ անձամբ գնալ անդր, զի թերեւս կարասցէ օգնել ինչ նոցա. բայց զբաղմունք իւր ոչ թողացուցանէին նմա. մանաւանդ զի դեռեւս չէր աւարտեալ զշինուածսն:
       դ. Եւ եղեւ ՚ի նմին ժամանակի ՚ի թուին Հայոց ՌՂԶԷ. շարժ ահագին ՚ի Վասպուրական աշխարհի ՚ի կողմանս Վանայ յերկրորդդ աւուր ամսեանն ապրիլի. յորում ՚ի սկզբան անդ ընդ արշալոյսն աւագ շաբաթու` հնչեաց նախ յանկարծակի ձայն ահեղ թնդման եւ գոռումն սաստիկ ՚ի հիմանց երկրի. եւ ապա յահաբեկ լինել բնակչաց տեղւոյն` դղրդեցան եւ սասանեցան քաղաքք եւ աւանք, լերինք եւ բլուրք. եւ կայր մեծ քաղաքն Վան յերերի աւուրս ութն. եւ տեւեաց մնացորդ շարժմանն ցամիսս երիս. կործանեցան ապարանք եւ տունք անհամարք, եկեղեցիք եւ մզկիթք բազումք. եւ կէսք խախտեցան եւ անպիտանացան. եւ բազում մարդիկ եւ անասունք մնացին ընդ փլատակաւ. իսկ որք կարացինն զերծանիլ` ելին յայգեստանս եւ ՚ի դաշտս, եւ բնակեցան ՚ի վրանս: Եւ ապա իբրեւ դադարեցաւ շարժումն այն, դարձան իւրաքանչիւր ՚ի տեղիս իւրեանց. եւ սկսան փորել զաւերակս տանց. յորս գտին բազմութիւն դիականց մարդկան մեռելոց. եւ բարձեալ զնոսա ՚ի սայլս` տարան ՚ի բացի. ուր բացեալ վիհս` թաղէին ՚ի նոսա ութն կամ տասն ՚ի միասին. զի ոչ բաւէին առանձին գերեզմանք. գտին եւ զբազումս կենդանի ՚ի ներքոյ խարխալեալ շինուածոց, յորս կացեալ էին անսուաղ ոմանք զշաթաբ մի, եւ ոմանք երկուս շաբաթս:
       Պատմի եւ այլ իմն առաւել քան զայսոսիկ` իբր գործ սքանչելեաց. իբրզի մի ոմն ՚ի Հայոց անտի վանեցւոց` այր չքաւոր` գնացեալ էր յառաջ քան զլինել գետնաշարժութեան` ՚ի գիւղն Քարափոս, թողեալ զերկուս որդիս մանկահասակս իբր տասնամեայ եւ երկոտասանամեայ ՚ի քաղաքի անդ. եւ ՚ի լինել դղրդման` յորժամ կործանեցաւ տունն` յորում կային մանկունքն` մնացին նոքա ընդ փլատակաւ. նոյնպէս կործանեալ էր ըստ մասին եւ տունն` յորում էր հայր նոցա ՚ի Քարափոս գեղջ, եւ անկեալ գերան մի ՚ի վերայ առնն` խորտակեալ էր զոտս նորա. որոյ վասն իսկ մնաց նա յայն գիւղ, մինչեւ ողջասցին ոտք իւր. եւ զկնի իբր քառասուն աւուր եկեալ ՚ի Վան քաղաք ՚ի տուն իւր` ետ փորել զաւերակս` գտանել զմարմինս որդւոց իւրոց. եւ իբրեւ պեղեցին զհողն, գտին զերկոսին մանկունսն կենդանի. եւ հիացեալ մեծապէս` փառս տային Աստուծոյ: Եհաս լուր այսր եւ յականջս բդեշխի քաղաքին. եւ նա ետ բերել զնոսա առ ինքն, եւ եհարց ցնոսա, թէ զիա՞րդ մնացիք կենդանի, եւ զի'նչ էր կերակուր եւ ըմպելի ձեր. եւ նոքա ասեն, կացաք մնացաք ՚ի մթին տեղւոջ իբրեւ ՚ի գիշերի ընդ փլատակաւ երկոքինս ՚ի միասին. եւ զի ունէաք քանի մի նկանակս` ուտէաք երբեմն երբեմն ճշդելով. կայր առ մեզ ամանով եւ թթուեղէն բազկի, եւ ՚ի ծարաւիլն` զայն ուտէաք եւ զովանայաք: Եւ բդեշխին ետ գրել զայս ամենայն եւ պահել ՚ի յիշատակ: Զայսոսիկ աւանդէ Առաքել պատմիչ, յորոյ աւուրս եղեն այս անցք:
       Այլ յայսմ շարժմանէ կործանեցան եւ վանորայք` որք կային ՚ի շրջակայ տեղիս վանայ. այսինքն են Վերին Վարագ եւ Ներքին Վարագ. եւ եկեղեցի սուրբ հօրն Թոդկայ, եւ եկեղեցի վանիցն Սալնապատայ. եւ վանքն Շուշանից, Խեքուց, Բերդակու, Կենդանանից, Կռնկու, Ալերու, Արջակու եւ այլն: Եւ ՚ի սոցաէ միայն երկու վանք Վարագայ, եւ Կռնկու վանքն եւ Խեքուց վանքն շինեաց վերստին, իսկ այլք մնացին աւերակ: Թո'ղ զեկեղեցիս աւանից եւ գիւղից բազմաց, որք հիմն ՚ի վեր տապալեցան հանդերձ բնակութեամբք տանց: Այլ վասն եկեղեցւոյ նորագեղջ ասէ առաքել` թէ ՚ի բաց ոստուցեալ հեռացաւ ՚ի տեղւոջէն ըստ չափու արտոյ միոյ, եւ անդ քայքայեալ փլաւ:
       Եւ էր լեառն մի աբեղներ կոչեցեալ Հուպ յուխտն հոգւոց վանաց. որոյ սասանեալ յամրութենէ իւրմէ` խորտակեցաւ եւ անկաւ յառաջիկայ ձորն. եւ լցեալ զվայրսն իւրով տարածութեամբ խափանեաց զճանապարհն, եւ զանցս գետոյ ջրաղացից. եւ յայլ բազում տեղիս փակեցան անցք վաղեմի աղբերաց եւ ցամաքեցան, որպէս եւ Եղնաբերդի աղբիւրքն` որք կարգեալ էին ՚ի պէտս վեց աղորեաց: Իսկ ՚ի գաւառն Հաւու ձորոյ մասն մի երկրի ՚ի խոր սուզաւ, եւ բղխեաց ՚ի ներքուստ ջուր սեաւ, եւ ծովացաւ խորափոսն, եւ եղեւ լիճ:
       Գնացեալ ապա մեծամեծացն Հայոց ՚ի Կոստանդինուպօլիս` գրեցին թուղթ աղերսանաց, եւ մատուցին առ սուլտան Իպրահիմ թագաւորն ձեռամբ խօճայ Ռուհիջանին վանեցւոյ, որ յայնժամ անդ ՚ի Կոստանդինուպօլիս էր. եւ հրաման առեալ ՚ի նմանէ շինեցին զկործանեալ եկեղեցիս քաղաքին Վանայ. յորոց միջի զեկեղեցի սրբոյն Սահակայ շինեաց ծախուք իւրովք բարեպաշտ իշխանն խօճայ Ախիջան. նորոգեաց նա ինքն եւ զխախտեալ եկեղեցին` որ էր շինեալ անդ յանուն Էջմիածնի. եւ պայծառացոյց առաւել քան զառաջինն. իսկ զեկեղեցի սրբոց Առաքելոյն նորոգեցի նխօճոյ Ատովմեանք. եւ զեկեղեցի սրբոյն Պօղոս նորոգեաց զԻրաք Գերաքեանց:
       Եղեւ եւ յառաջ քան զայս գետնաշարժ մեծ ՚ի թուին Հայոց ՌՂ ՚ի փետրվարի. 5. յաւուր ուրբաթու ՚ի Դավրէժ եւ ՚ի սահմանս նորա. եւ տեւեաց ամիսս վեց. զի երբեմն դղրդէր, եւ երբեմն դադարէր, որով եւ կործանեցան շինուածք բազում յոյժ, եւս եւ այնք` որք ՚ի վաղ ժամանակաց կանգնեալ էին ՚ի թագաւորացն Հայոց եւ Պարսից. եւ մեռան անձինք իբր հազար երկերիւր: Եւ պատառեցան բազում ուրեք բազում տեղիք. եւ բղխեցին ջուրք սեաւք. եւ լցաւ աշխարհն այն արհաւրօք. զորմէ եւ երկար գրէ Առաքել պատմիչ ՚ի գլուխ ԼԵ: Սոցին նման եւ այլ բազում գետնաշարժութիւնք գրին ՚ի զանազան պատմագիրս. եւ ՚ի յիշատակարանս գրոց. զորովք ոչինչ փոյթ կալաք գրել երկար: Այլ երեւելի են շարժք Եզնկայ քաղաքի. որ ստէպ յիշատակին. ուր բաց յայլոց նուագաց` ՚ի թուին Հայոց ՋԷ. մեռան ընդ փլատակաւ երեսուն եւ երկու հազար անձինք: Եւ ՚ի թուին. ՌԻԷ. կամ ՌԼԳ. ՚ի յունիսի. 17. ՚ի լինեալ շարժման մեռան հնգետասան հազար ոգիք. եւ այլ եւս հինգ հազարք հանել եղեն ՚ի հողոյ խորտակեալ անձամբ: Եղեւ եւ ՚ի սահմանս Երեւանայ շարժ. ՚ի թուին ՌՃԻԸ. եւ մեռան ՚ի քաղաքի անդ ութն հազար մարդիկ, եւ կործանեցան եկեղեցիք վանացն Հաւուց Թառայ եւ Գեղարդայ եւ Գետարգելի . եւ ՚ի Գառնի փլաւ ամրակառոյց հովանոցն շինեալ Տրդատայ արքայի. եւ խախտեցան բազում ապարանք եւ տաճարք` որք շինեալ էին ՚ի վաղ ժամանակաց: Զայսոսիկ հարեւանցի յիշատակեալ դարձցուք ՚ի կարգ պատմութեանս:
       ե. Յորժամ Փիլիպպոս կաթուղիկոս խորհէր գտանել պարապ, զի երթիցէ ՚ի Կոստանդինուպօլիս վասն արկանելոյ զխաղաղութիւն: ՚ի նոյն աւուրս ընկեցաւ տէր Դաւիթ ՚ի պատրիարգութենէ. եւ ժողովուրդք բաժանեալ յիւրեանս` չկարացին ընտրել զոք. ուստի եւ աշխարհականք ոմանք կալան զԱթոռն` ամիսս 11. մինչեւ զօրացաւ Դաւիթ , եւ էառ վերստին զայն իշխանութիւն: Բայց որք ընկեցինն զնա յառաջնմէ, դարձեալ դիմեալ ՚ի դրունս իշխանաց` յետ չորից ամսոց միւսանգամ վարեցին զնա յԱթոռոյ. եւ ինքեանք ունէին զտեղին զամիսս երիս: Եւ ապա Եղիազար վարդապետ անթապցի հաճեցուցեալ զմիտս աշխարհական տեղակալացն` նստաւ պատրիարգ. թէպէտ եւ մեծամեծք Հայոց չէին հաւան ընդ նա:
       Մինչչեւ լուեալ էր Փիլիպպոսի զնոսատիլ Եղիազարու` գրեաց թուղթ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, թէ գամ ՚ի մօտոյ այդր. եւ ելեալ յԷջմիածնէ բազում վարդապետօք եւ եպիսկոպոսօք եկն ՚ի Կարին: Զայն իբրեւ լուան մեծամեծք Հայոց եղելոց ՚ի Կոստանդինուպօլիս, առին յեպարքոսէն թուղթ եւ արքունական սպասաւորս, եւ առաքեցին առ նա փութով. զի անվտանգ կատարեսցէ զճանապարհորդութիւն իւր:
       Ելեալ Փիլիպպոսի կաթուղիկոսի ՚ի Կարնոյ` գնաց նախ յԵրուսաղէմ , եւ եկաց անդ ամիսս չորս. ՚ի նմին ժամանակի եկեալ էր անդր եւ կաթուղիկոսն Սսոյ տէր Ներսէս: Տեսեալ երկուց սոցա զմիմեանս` խօսեցան եւ խորհեցան բազում ինչ ՚ի մէջ իւրեանց վասն բառնալոյ զանկարգութիւնսն, որք մտեալ էին յեպիսկոպոսունս Հայոց եւ յաշխարհկան երիցունս, եւ վասն անհետ առնելոյ զատելութիւն թշնամութեանն որ կայր ՚ի մէջ երկուց Աթոռոց: Կոչեցին վասն այսր զեպիսկոպոսունս եւ զվարդապետս շրջակայ գաւառաց. եւ արարին ժողով յԵրուսաղէմ. յորում էր եւ պատրիարգն Երուսաղէմի Աստուածատուր վարդապետ. եւ ՚ի ժողովի անդ սահմանեցին երեքտասան կանոնական գլուխս. որք են սոքին: ա. Երկու Աթոռք Էջմիածնի եւ Սսոյ սէր ունիցին առ միմեանս. եւ իւրաքանչիւր միա'յն զիւրոյ վիճակի նուիրեալսն ձեռնադրեսցէ: բ. Եւ որ ձեռնադրելին է` մի ' իշխեսցէ առ այլ կաթուղիկոս գնալ, այլ` առ իւր: գ. Առանց վկայութեան ժողովրդեան մի ' ոք ձեռնադրեսցի եպիսկոպոս: դ. Մի ' ոք յեպիսկոպոսաց յափշտակեսցէ զվիճակ այլոյ: ե. Միոյ վիճակի մի ' լիցին երկու առաջնորդք: զ. Եպիսկոպոս մի ' ձեռնադրեսցէ զոք յայլմէ վիճակէ: է. Եպիսկոպոս առանց հրամանի կաթուղիկոսին մի ' տիրեսցէ այլոց վիճակաց բռնութեամբ այլազգեաց: ը. Մի ' ոք ՚ի վարդապետաց տայցէ այլում իշխանութիւն վարդապետութեան, եթէ չիցէ կատարեալ հասակաւ եւ վկայեալ յառաքինութեան եւ յուսման: թ. Քահանայն յիւրմէ եպիսկոպոսէ ձեռնադրեսցի հաւանութեամբ ժողովրդեանն: ժ. Եպիսկոպոսք եւ քահանայք մի ' զրկեսցեն զմիմեանս ՚ի հասս` զորս առնուն ՚ի ժողովրդենէ: ժա. Երիցունք մի ' յափշտակեսցեն զվիճակս (այսինքն զծուխս ) իրերաց: ժբ. Երիցունք ՚ի նշանադրութեան աղջկանց բազում աւուրբք յառաջ ծանուսցեն զայն ՚ի մէջ եկեղեցւոյ. զի թէ գուցէ ինչ արգել, յայտնեսցի: ժգ. Երիցունք` որոց վախճանեալ իցէ ամուսին, եթէ իցեն վկայեալ ՚ի պարկեշտութեան, եւ իցեն ծեր, եւ ունիցին մանկունս սնուցանելոյ, կայցեն յեկեղեցւոջ. ապա թէ ոչ` գնասցեն ՚ի վանս: Զայսոսիկ երեքտասան գլուխս կանոնեալ եւ սահմանեալ` հրատարակեցին յամենայն տեղիս: Եւ ինքն Փիլիպպոս կաթուղիկոս կացեալ փոքր մի եւս յԵրուսաղէմ ետ շինել զյատակ եկեղեցւոյ Սրբոյն Յակոբայ` գունագոյն քարամբք գեղեցիկ յօրինեալ. եւ զբեմ աւագ խորանին բարձրացոյց:
       Յետ այսորիկ Փիլիպպոս կաթուղիկոս ելեալ յԵրուսաղէմէ` ճանապարհ արար եւ եկն ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ անդ բազում անգամ քարոզելով ՚ի մէջ ժողովրդեան` զիջոյց զխռովութիւն պառակտելոցն. եւ հաստատեաց զսէր ՚ի մէջ նոցա եւ կացոյց պատրիարգ փոխանակ Եղիազարու զՅովհաննէս Մուղնեցի յԱրարատայ: Եւ ապա յիւրաքանչիւր մարդոյ ըստ իւրեանց կարի առեալ տուրս` ժողովեաց քառասուն հազար դահեկան. եւ վճարեաց զպարտս եկեղեցեացն. յորում ժամանակի եկն առ նա եւ Նիկոլ եպիսկոպոս, զորմէ խօսեսցուք ՚ի յաջորդ գլուխդ:
       Զկնի վճարելոյ Փիլիպպոսի կաթուղիկոսի զամենայն զգործ իւր ՚ի Կոստանդինուպօլիս` դարձ արար յԷջմիածին բազում սպասուք եւ զարդուք եւ դրամովք, զորս մատուցին նմա ժողովուրդք տեղւոյն. ընդ որս եւ այր ոմն երեւելի եւ ճոխ, որոյ անուն կոչիւր Անտոն Չէլէպի` բնիկ ՚ի Պրուսայու` խոստացաւ եւ ետ բազում դրամս վասն շինելոյ յԷջմիածին զզանգակատուն մեծ եւ ահեղ: Եւ Փիլիպպոս կաթուղիկոս յետ հասանելոյ անդր ձեռնամուխ լեալ հիմն էարկ շինել զայն ՚ի թուին Հայոց ՌՃԳ. յաւուրս աղուհացից, յարեւմտից կուսէ մեծի տաճարին ՚ի վերայ դրանն կից յորմն. այլ մինչչեւ աւարտեալ էր, եհաս նմա վախճան կենաց. զորմէ խօսեսցուք ՚ի գլուխ ԼԱ: Եւ եղեւ խափանումն գործոյն. քանզի իշխանն Երեւանայ Մահմատ Ղուլիխան որդի Լալաբէկի արգել այնուհետեւ ՚ի կատարելոյ զայն. եւ մնաց այնպէս անկատար առ ժամանակ մի: