Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Էր տակաւին ՚ի նոյն աւուրսն` որպէս ասացաք` Եղիազար վարդապետ անթապցի ՚ի բանակ բդեշխից ապստամբելոց, արգելեալ անդ իբր ՚ի կալանս ՚ի թէյար օղլու բդեշխէն Դամասկոսի. ընդ որում եկն մինչեւ ՚ի Պրուսա. եւ խնդրէր հնարս զերծանիլ ՚ի ձեռաց նորա, եւ երթալ հոգալ վասն սրբոյն Յակոբայ. զի յուսահատ եղեւ ՚ի խոստմանէ բդեշխին. որով վասն գրեաց բազում անգամ թուղթ աղաչանաց առ հայս ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ ձեռամբ նոցա մատոյց աղերս առ եպարքոսն Քեօփրիւլիւ, որ նորոգ դարձեալ էր ՚ի քաղաքն: Իսկ եպարքոսն որովհետեւ ըստ չարախօսութեան Թլթլեանց համարէր զնա միաբան ընդ ապստամբս, ոչ միայն չանսայր աղաչանաց նորա, այլեւ զհետ էր ՚ի ձեռս ածել եւ պատուհասել զնա: Եւ Եղիազար նեղեալ էր յոյժ յերկուց կողմանց. զի մնալ ՚ի բանակի ապստամբաց յանցանս համարէր` եւ երկնչէր յերեսաց եպարքոսին. իսկ փախչիլ ՚ի բանակէ անտի ոչ համարձակէր` կասկածեալ յահէ բդեշխից: Այլ յետոյ վստահացեալ ՚ի շնորհս եպարքոսին, եւ գրով աղերսանաց յայտ արարեալ ` թէ ակամայ կամ յարգելանս ՚ի բանակի աստ` խոյս ետ անտի հնարիւք, եւ եկն ՚ի տեղի ուրեք մօտ ՚ի Կոստանդինուպօլիս յամսեանն նոյեմբերի. եւ նստաւ զամիսս երիս արտաքոյ քաղաքին ՚ի պարտէզ ուրումն իշխանի յայլազգեաց` որ կոչիւր Մէհէմմէտ աղայ. եւ էր հոգաբարձու նորա Մարտիրոս վարդապետ կաֆացի աշակերտ նորուն, որ եւ դեգերէր ՚ի դրունս մեծամեծաց վասն նորա եւ վասն ազատութեան Սուրբ Յակոբայ:
       Իսկ յետ ջնջելոյ ապստամբ բդեշխից Ճէլալի կոչեցելոց` իբրեւ ազդ եղեւ եպարքոսին ՚ի Թլթլեանց, թէ Եղիազար թաքուցեալ կայ ՚ի պարտիզի ուրեք, եւ երթեւեկեն առ նա բարեկամք նորա, առաքեաց վաղվաղակի զօրականս հանդերձ մատնչաւն` որ կոչիւր Շեկ Գասպար` ունիլ զնա. եւ նոցա կալեալ զԵղիազար` տարան յատեան: Խոսեցաւ ընդ նմա եպարքոսն բարկութեամբ, եւ ասէ. դո՞ւ ես փոխանորդ պատրիարգին Երուսաղէմի. ասա ' ինձ զի՞նչ էառ ՚ի քէն Թէյար օղլուն: Եւ նա ասէ. զամենայն զոր ինչ ունէի` էառ յինէն տէր. եւ զվանս մեր` որ Սուրբ Յակոբ ասի` տուեալ այլոց` կալաւ զիս ընդ իւր խաբանօք յարգելանս, թէ ահա երթամ առ թագաւորն, եւ յայնժամ տաց զվանս ձեր ՚ի ձեռս քո. այլ ես իբրեւ տեսի զյայտնի ապստամբութիւն նորա` եւ որոց ընդ նմա, ելի ՚ի ձեռաց նորա եւ փախեայ այսր յոտս ձեր: Ասէ եպարքոսն. դու ինքնի՞ն ետուր Թէյար օղլուին զվանսն` թէ նա էառ ՚ի քէն: Ոչ համարձակեալ Եղիազարու ասել թէ հրամանաւ քոյ եղեւ այն` պատասխանի ետ եւ ասէ. նա էր տէր երկրին. եւ ես զիա'րդ կարէի ընդդիմանալ նմա: Ասէ եպարքոսն. կորիցէ ' երկիր ձեր` ձեօք հանդերձ յանդունդս: Ասէ Եղիազար. բարերջանի'կ տէր` փառաւո'ր իշխան` մի ' անիծանէր զերկիր , այլ` թափեա ' զցասումն քոյիմ վերայ. միայն խնայեա ' յազգս իմ` աղաչեմ, եւ արա ' իրաւունս ՚ի փառս արքայի եւ ՚ի պատիւ երեսաց քոց. որպէս եւ գիտէ տէրութիւնդ: Իսկ եպարքոսն քանզի դեռ կասկած ունէր զնմանէ` հրաման ետ հանել զան յատենէ անտի, եւ մատնել ՚ի ձեռս դահճապետին` պնդել զոտս նորա յերկաթ, եւ պահել յօթեւանս զինուորաց եէնիչէրի կոչեցելոյ. եւ էր առաջին ժամ գիշերոյ, ութեւտասներորդ աւուր փետրվարի. յորում պահու գայր եւ ձիւն սաստիկ. եւ ոչ ոք ՚ի Հայոց իշխէր երեւիլ անդ ՚ի դրան: Բայց սակայն մի ոմն ՚ի ծանօթից Եղիազարու` Երեմիա Չէլէպի Քեօմիւրճեանց` այր երեւելի եւ զգօն, տուեալ դրամս պահապանաց` եմուտ առ նա . եւ որպէս ինքն պատմէ, ետես` զի նստել նորա առ հրով շղթայ յոտս` փոխանակ ջերմանալոյ դողայր յերկիւղէ մահու. եւ ՚ի տեսանելն զԵրեմիա` ելաց եւ լացոյց զնա. զի բարձեալ էր ՚ի յուսոյ կենաց. ետ ապա ՚ի ձեռս նորա ծրար մի հինգ հարիւր ոսկւոյ, եւ զկնիքս իւր զմեծ եւ զփոքր: Եւ նորա յոյս տուեալ Եղիազարու, եւ մխիթարեալ զնա` ել եւ գնաց անտի. եւ տարեալ զաւանդսն` ետ ՚ի ձեռս Ռուհիջանին , որ էր գործակալ պատրիարգին Երուսաղէմի:
       Մնաց Եղիազար յերկաթս զաւուրս երեսուն եւ չորս. եւ բարեկամք նորա երթային եւ գային ՚ի դրունս իշխանաց ծանր ընծայիւք. մինչեւ ձանձրանալ նոցա եւ ասել. միթէ կարե'մք իշխել կամաց եպարքոսին. համբերեցէ'ք սակաւ մի, եւ մեք գտցուք ելս իրացդ: Ապա նոքին իսկ իշխանք այլազգեաց յաղաչանս անկեալ հայցէին բազում անգամ յեպարքոսէն` կատարել զխնդիրս Հայոց, եւ հանել զԵղիազար, միանգամայն դարձուցանել ՚ի նոսա եւ զՍուրբն Յակոբ որ յԵրուսաղէմ: Այլ նա ոչ լուաւ. եւ ՚ի թախանձել նոցա բազմօք` յանձնեաց զիրսն մեծի իշխանին, որ երկրորդ իւր էր, այն է վէզիր Քեահիասը. եւ զի յոյնք որսացեալ էին զնա ՚ի կամս իւրեանց` ՚ի դիմել Հայոց առ նա` մերժեաց զնոսա յիւրմէ:
       Գնացին ապա հայք հանդերձ Մարտիրոս վարդապետիւ ՚ի տեղին` ուր կայր Եղիազար ՚ի կապանս. եւ ՚ի խօսիլ նոցա ընդ նմա վասն ազատութեան անձին նորա եւ վանից Սրբոյն Յակոբայ` ասէ ցնոսա Եղիազար. վասն իմ մի ' ինչ հոգայք, այլ հոգ ձեր լիցի վասն Սուրբ Յակոբայ վանիցն. զի մինչեւ ոչ ազատեսցի այն, ես ոչ կամիմ ելանել աստի: Եւ ապա գրեաց թուղթ առ Մարտիրոս վարդապետ, եւ ասէ. որ ոք կամիցի հանել զիս աստի առանց կամելոյ հոգ տանիլ ազատութեան Սրբոյն Յակոբայ, նզովեսցի յԱստուծոյ: Այլ Մարտիրոս վարդապետ ոչ մատուցեալ ունկն բանից նորա` խորհուրդ արար ընդ հայս. եւ գնացեալ նոքօք հանդերձ վերստին առ մեծամեծս այլազգեաց` աղաչէր զնոսա` մանաւանդ զհազարապետն զՍիւլէյման պէյ` միւսանգամ միջնորդել գո'նէ վասն ազատութեան Եղիազարու. եւ նոքա հազիւ ուրեմն հաճեցուցեալ զկամս եպարքոսին` առանց իրիք տուգանաց ետուն արձակել զԵղիազար. զոր առեալ Հայոց բազում խնդութեամբ` բերին ՚ի Ղալաթիա` ՚ի մարտի. 22: Իսկ Թլթլեանք զամօթի հարեալ` սկսան խօսիլ աստ եւ անդ բազում չարիս զկուսակցաց Եղիազարու. բայց ժողովուրդք հինգ եկեղեցեաց ոչինչ անսացին նոցա, այլ մանաւանդ սաստելով մերժէին զնոսա: Յետ այսորիկ միաբանեալ ժողովրդոց յիւրեանս` հաւաքեցին դրամս. առին ինչ ինչ հնարիւք եւ ՚ի վիճակէ Սրբոյն Սարգսի` յորմէ էին Թլթլեանք. եւ վճարեցին զպարտս հասարակաց` զոր արարեալ էին ՚ի պատճառս խռովութեանց անցելոց. ըստ որում յիշեցաք ՚ի նախընթաց գլուխդ:
       բ. Այլ քանզի կային եւ այլ պարտք առանձին` զոր արարեալ էին տեղակալք վասն սպանութեան Թովմայի, ծագեցաւ եւ յաղագս այսր այլ իմն նոր խռովութիւն յաւուրս Զատկի. քանզի այսոքիկ տեղակալք` ընդ որս եւ Ռուհիջան` բաց ՚ի բազում ծախուց եւ բաց ՚ի վատնելոյ զդրամսն` զորս յղեալ էր Եղիազար վասն հոգ տանելոյ իրաց սրբոյն Յակոբայ, առեալ էին քսանեւութն քսակս, այսինքն չորեքտասան հազար դահեկանս յայլազգեաց ծանր տոկոսեօք: Եւ ՚ի պահանջել պարտատեարց զայնս հանդերձ շահիւքն` դիմեցին տեղակալք առ Աստուածատուր վարդապետ պատրիարգ Երուսաղէմի` որ նստէր յայնժամ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ առ Մարտիրոս վարդապետ Կաֆացի, եւ խնդրէին ՚ի նոցանէ դրամս. զի որովհետեւ դուք եւս ասեն կամակից էիք ընդ մեզ ՚ի սպանութիւն Թովմայի` հարկ է ձեզ եւ յայս պարտս եւս լինել մասնակից : Այլ նոքա ետուն պատասխանի, թէ չունիմք ինչ տալ, եւ ոչ իսկ տամք. դո'ւք սպանիք զայրն, դուք հոգասջիք: Իսկ տեղակալք պնդէին. թէ վասն ձեր եւ վասն Երուսաղէմի արարաք մեք զայդ: Եւ ետ վիճելոյ ընդ նոսա ամսօրեայ ժամանակաւ` անյոյս լեալ ՚ի նոցանէ` գնացին առ Եղիազար վարդապետ, եւ ՚ի նմանէ խնդրէին ստիպաւ զդրամսն, եւ ՚ի մերժել նորա զնոսա` չոքան եւ ամբաստան եղեն զնմանէ առ Սիւլէյման պէյ հազարապետ, որ լեալ էր գլխաւոր պատճառ ազատութեան Եղիազարու: Կոչեաց Սիւլէյման պէյ զԵղիազար, եւ ասէ. ո՞չ դու նորոգ զերծար ՚ի կապանաց մահու. եւ զի՞նչ է` զոր ամբաստանեն զքէն. ե'րթ ա'յր դու, եւ տե'ս զոր պարտ իցէ քեզ առնել: Իսկ Եղիազար դարձ արարեալ անտի. եւ եկեալ ՚ի տեղի իւր` գանգատ կալաւ յեկեղեցիս զտեղակալացն. զվարդապետ իւրեանց ասէ սպանին վնասապարտքդ այդոքիկ, եւ զծախ սպանութեան նորա յԵրուսաղէմէ պահանջեն` որ այժմ մայրիացեալն է. ՚ի մուտս ձմերան զձեզ կողոպտեցին վասն յանցանաց իւրեանց. զայր սպանաք ասեն, դո'ւք տուք զտուգանսն, եւ առին զոր ինչ եւ խնդրեցին. եւ այժմ ՚ի մուտս գարնան այլ եւս. ԺԴ. հազար դահեկան յԵրուսաղէմէ պահանջեն: Եւ այնչափ ոսկի յղեցի այսր յԵրուսաղէմէ, թէ հոգ տարջիք վասն Սրբոյն Յակոբայ. եւ նոքա զսուրբ տան ինչսն վատնեցին յանիրաւութիւնս եւ ՚ի մարդասպանութիւնս. եւ այժմ իշխեն եւս պահանջել ինչ ՚ի մէնջ. բայց գիտասջիք հաւաստեաւ. զի զայս վասն այսորիկ առնեն , որպէս զի մեք մի պահանջեսցուք ՚ի նոցանէ` զոր տուաք նոցա:
       Եւ ժողովրդեան արդարացուցեալ զԵղիազար` հաւանեցան ընդ նա, եւ եղեն ՚ի կողմն նորա, եւ խոստացան զօրավիգն լինել նմա. եւ յայնմհետէ կապեալ ընդ նմա սիրով ` ստէպ երթեւեկէին առ նա. եւ ո'ւր եւ հանդիպէին ոմանց ՚ի տեղակալաց անտի` նախատակոծ առնէին զնոսա. եւ անարգէին զգործ նոցա. կագէին եւս ընդ նոսա. թէ յե'տս դարձուցէք զգանձ սրբոյն Յակոբայ: Եւ զի յայն աւուրս նոքին իսկ տեղակալք տիրէին Աթոռոյ պատրիարգութեան քաղաքին, խորհեցան ժողովուրդքն ՚ի բաց վանել զնոսա, եւ նստուցանել զոք պատրիարգ. եւ ՚ի մի միաբանեալ ընտրեցին զնա ինքն զԵղիազար: Այլ նորա կասկածեալ ՚ի բազմութենէ թշնամեաց իւրոց` եցոյց նոցա զՄարտիրոս վարդապետ Կաֆացի, որ էր աշակերտ Աստուածատուր վարդապետի եւ իւր. եւ ետ նմա տասն հազար դահեկան ՚ի սատար պիտոյից իշխանութեան. եւ առեալ հաւանութիւն ՚ի մեծ մասնէ ժողովրդեան` մատոյց գիր աղերսանաց առ եպարքոսն, եւ նստոյց զՄարտիրոս ՚ի պատրիարգութեան ՚ի մայիսի. 25. առանց ձեռնադրութեան եպիսկոպոսութեան. եւ բարձեալ ՚ի միջոյ զսակ նորոյ ծանրութեան տարեկան հարկին` զոր եմոյծ Թովմա, ետ գրել. ՃԽՌ. փող. նոյնպէս եհան ՚ի հրովարտակէ պատրիարգութեան Կոստանդինուպօլսոյ եւ զտէրութիւն իշխելոյ ՚ի վերայ Երուսաղէմի:
       գ. Իբրեւ տեսին տեղակալք` թէ Մարտիրոս վարդապետ նստաւ յիշխանութեան, եւ Եղիազար երթալով երթայ եւ զորանայ, լքան ՚ի խորհրդոց իւրեանց. եւ շրջէին կորիգլուխ: Բայց Եղիազար ոչ դադարեաց այլ եւս նկուն առնել զնոսա . էառ ընդ իւր երկուս պատրիարգունս` զԱստուածատուր եւ զՄարտիրոս. եւ զոմանս յերեւելի անձանց Հայոց. եւ գնաց նոքօք հանդերձ նախ առ տեղապահ եպարքոսին, այն է Իսմայէլ Ղայմախամ, եւ ապա անցեալ ՚ի սկիւտար` ուր գնացեալ էր յայնժամ Քեօփրիւլիւ եպարքոսն` ամբաստան եղեւ զՌուհիջանէն եւ զտեղակալացն. թէ վատնեցին նոքա զայսչափ ոսկի` զոր յղեցաք մեք յընծայ առ ձեզ առ ՚ի դարձուցանելոյ զտեղի սրբոյն Յակոբայ. զեղան անդր եւ ռամիկք ժողովրդեանն, եւ հաստատէին զբան Եղիազարու:
       Կոչեաց եպարքոսն զՌուհիջան եւ զընկերս նորա, եւ խօսեցաւ ընդ նոսա վասն այսր. եւ նոցա չկարացեալ տալ պատասխանի առ ՚ի արդարացուցանելոյ զանձինս` մնացին ամօթով առաջի եպարքոսին: Յայնժամ հրամայեաց եպարքոսն հանել զնոսա յատենէ իւրմէ, եւ դնել յարգելանս բանտի: Այլ յետոյ ՚ի միջնորդել ոմանց` թոյլ ետ արձակել. եւ ասէ ցԵղիազար. ե'րթ հաշտեա ' ընդ Ռուհիջանայ, զի վաստակաւոր է նա յարքունիս. եւ վասն պարտուց ՚ի մէջ ձեր հոգասջիք. եւ գնացին իւրաքանչիւր ՚ի տեղիս իւրեանց:
       Եւ ապա որք միանգամ իմաստունք էին եւ զգօնք, աղաչեցին զՄարտիրոս պատրիարգ, եւ ասեն. վասն Աստուծոյ ջանա ' գտանել հնարս խաղաղութեան` բառնալով ՚ի միջոյ զպարտսն զայն, որոյ վասն ծագեցաւ նոր այն խռովութիւն, եւ հանդերձեալ եւս է ծագել. եւ նա թէպէտ ամենայն ոգւով գուն գործէր հաւանեցուցանել զԱստուածատուր վարդապետ եւ զԵղիազար եւ զայլս, զի հաւաքեալ դրամս` վճարեսցեն եւ զերծցին ՚ի պարտուց անտի, այլ չեղեւ հնար: Քանզի Եղիազար` որ փոխանորդ էր Աստուածատրոյ, պնդէր թէ եւ ոչ դրամ մի տամք նոցա. այլ եւ զվատնեալսն եւս պահանջեմք: Իսկ տեղակալք եւ Ռուհիջան մաքառէին ընդ Եղիազարու. ոչ ապաքէն ասեն դու ես փոխանորդ Աստուածատուր վարդապետի. արդ` ասեն, նա ձեռն եդ ՚ի գիր վնասուն Թովմայի. եւ աւասիկ նորա կնիք եւս կայ յայդ թուղթ պարտուց. եւ առ նմա եղեւ ժողով բազմութեան վասն կորստեան Թովմայի. եւ եթէ չէր նմա հաճոյ այն, ընդէ՞ր միաբանեցաւ ընդ մեզ. պա'րտ էր նմա մեկուսանեալ յամբոխէ, եւ չտալ մեզ խորհուրդ, եւ չկնքել զթուղթս: Իսկ Եղիազար ասէ. ես ոչինչ գիտեմ զայդմանէ:
       Կոչեցին ապա զԱստուածատուր վարդապետ յեկեղեցի, եւ ստիպէին զնա առաջի ժողովրդեան. իսկ նա հանդերձ միաբանօք իւրովք աղաղակէր , թէ չի'ք իմ մեղ վասն մահու առն այնորիկ. եւ դոքա բռնութեամբ հաւանեցուցին զիս կնքել զթուղթդ. դոցա է մեղն: Եւ Եղիազար կշտամբեալ անդէն զտեղակալսն` ասէ. զայր սպանիք վասն ՚ի ձեռին ունելոյ զմասն Աթոռակալութեան. եւ այժմ ՚ի մէնջ զի'նչ խնդրէք. ձեզ է անկ տալ զտուգանսն: Նոքա պատասխանէին, մեք վասն ձեր եւ վասն Երուսաղէմի արարաք: Ոմանք եւս ՚ի նոցանէ որք միայն անուամբ ՚ի թիւս տեղակալաց էին եւ յընչից չքաւորք, աղաղակեցին անդ ՚ի մէջ բազմութեան, եւ ասեն ցԵղիազար. մեք չկարեմք այլ եւս տոկալ, եւ ոչ եւս ՚ի բանտ մտանել. վասն որոյ հարկաւորիմք յայլ իմն ձեռն արկանել. բայց դու` որ զայնչափ գանձ վատնեցեր յԵրուսաղէմ, եւ միաբանեցար ընդ ապստամբս, եւ ետուր զվանս մեր ՚ի Հոռոմս, եւ քսան քսակս դրամոյ տուեալ` զՄարտիրոսն արարեր պատրիարգ, եւ զմեզ ձաղանօք խայտառակեցեր յեկեղեցիս առաջի մեծի եւ փոքու, եւ բորբոքեցեր հուր յազգին, մի ' կարծեր թէ զերծցիս ՚ի ձեռաց մերոց. այլ զանցս Թովմայի եւ ընդ քեզ անցուսցուք. եւ մեք կամ ՚ի քաղաքէ աստի փախուցեալ զերծցուք, եւ կամ ընտանեօք մերովք կորիցուք: Կշտամբեաց զնոսա Եղիազար, եւ ասէ ցամբոխն. ժո'ղովուրդք` դուք տուք զիրաւն. արժա՞ն իցէ տալ դոցա ինչս` որք կողոպտիչք եղեն Երուսաղէմի, եւ այժմ այսպէս յանդուգն բարբառին. ես հազիւ կարեմ զդէմ ունիլ յունաց առ ՚ի ազատելոյ զՍուրբ Յակոբ զգերեալն ՚ի նոցանէ. եւ սոքա լուարո'ւք զինչ խօսին, եւ ոչ տան ինձ թոյլ եւ հանգիստ, զի մարթացայց հոգալ վասն Սրբոյն Յակոբայ:
       Եւ եղեւ յետ անցուցանելոյ զամիսս հինգ այսպիսի խռովայոյզ շփոթութեամբք` հազիւ ուրեմն ՚ի հաշտութիւն եկեալ յերկուց կողմանց` միջնորդութեամբ խաղաղասէր անձանց եւ խորհրդով Մարտիրոս պատրիարգին` գտին զելս այսպիսի. իբր զի չորս հազար դահեկան տացէ Եղիազար, եւ վեց հազար դահեկան` վեց եկեղեցիք Կոստանդինուպօլսոյ, եւ չորս հազար դահեկան քսան եւ չորս արքն. եւ այսպէս բաժանելով ՚ի մէջ իւրեանց` կամեցան վճարել զչորեքտասան հազար դահեկանսն ` զորս առեալ էին յայլազգեաց. իսկ զտոկոսիսն այլք յանձն առին վճարել:
       դ. Բայց ժողովուրդք սկսան գանգատել զՄարտիրոս պատրիարգէ, թէ տարապարտ էարկ զհազարական դահեկանս ՚ի վերայ իւրաքանչիւր եկեղեցեաց. եւ ոչ կամէին տալ զբաժին իւրեանց. իսկ Աստուածատուր վարդապետ եւ Եղիազար խրատեցին զնոսա մի ' ինչ հակառակիլ` հայելով յօգուտ հասարակաց: Անսացին խրատու նոցա երեք եկեղեցիք, բայց երիցունք այլոց երից եկեղեցեաց` այսինքն Սրբոյն Նիկողայոսի, Սարգսի եւ Հրեշտակապետի` ընդդէմ դառնային զաւուրս ոչ սակաւ: Ընդ այս ցասուցեալ Մարտիրոս պատրիարգի` արգել ՚ի պաշտամանէ եկեղեցւոյ զերիցունս Սրբոյն Նիկողայոսի. զի նոքա առաւել քան զայլս պնդեալ կային, եւ առաքեաց ՚ի տեղի նոցա վեց երիցունս յեկեղեցւոյ Սուրբ Աստուածածնի. որք եկեալ կատարէին անդ զժամերգութիւնս եւ զայլ կարգս: Տեսեալ բնիկ երիցանց սրբոյն Նիկողայոսի` թէ հասք եկեղեցւոյ իւրեանց ՚ի ձեռս այլոց ժողովին, ակամայ կամօք հաւանեցան. եւ տուեալ երաշխաւորութիւն վասն վճարելոյ զհազար դահեկանն` մտին յեկեղեցին:
       Պարտական էին սոքա եւ այլոյ ումեմն մեծի իշխանի այլազգւոյ , եւ յապաղէին վճարել: Եւ ÿի նստիլ յայն աւուրս նորոյ տեղապահի եպարքոսին` այն է Ղայմախամ Սիւլէյման փաշայ, որ երբեմն լեալ էր եւ եպարքոս, գնաց Մարտիրոս պատրիարգ հանդերձ ոմամբք ՚ի Հայոց յողջոյն նմա, եւ մատոյց զընծայս իւր ըստ սովորութեան: Բայց Սիւլէյման փաշայ ոչ կամեցաւ առնուլ ինչ, այլ` ասէ. չորս հարիւր դահեկան պարտս ունի եկեղեցին Նիկողայոսի վճարել ումեմն իշխանի ՚ի մերայոց. գնա ' եւ վասն այնր հոգա ', զի վճարեսցի փութով: Եւ եկեալ նորա ՚ի տեղի իւր` յղեաց պատուէր հրամանի առ երիցունս Սրբոյն Նիկողայոսի, զի հատուսցեն զպարտս իւրեանց: Իսկ նոքա սկսան տրտնջել, եւ խօսիլ ցնմանէ բանս անպատեհս. սա ասեն պատրիարգ եղեւ` ՚ի հարկանել հանապազ զգլուխ մեր եւ վիրաւորել. եւ ոչ կամեցան տալ զպարտսն: Այլ Սիւլէյման փաշայ յղէր անդադար արս առ պատրիարգն, թէ փութա ' ստիպել զպարտաւորսն` զի վճարեսցեն զպարտսն. եւ նա բազում անգամ խրատեաց զերիցունս, եւ ինչ ոչ շահեցաւ : Սրտմտեալ ապա իշխանին` ետ փակել եւ կնքել զեկեղեցի նոցա. այլ նոցա չեղեւ ինչ փոյթ: Զայն իբրեւ ետես պատրիարգն` երաշխաւոր լեալ ետ բանալ զեկեղեցին. բայց ոչ եթող մտանել անդր զերիցունս տեղւոյն. այլ` առաքեաց զայլս ՚ի տեղի նոցա ՚ի Սուրբ Աստուածածնէ, որպէս արար յառաջնմէ. մինչեւ անճարացեալ նոցա` հատուցին զպարտս իւրեանց: Զայսպիսի անցս անցոյց ընդ նոսա Մարտիրոս վարդապետ եւ յայլում նուագի. եւ վասն այսր ամենայնի ոխս կալան նոքա ընդ նմա. եւ հաստատեցին ՚ի միտս իւրեանց ոչ եւս տալ զպայմանեալ հազար դահեկանն. Միաբանեցան ընդ նոսա եւ վիճակաւորք եկեղեցւոյ Հրեշտակապետին եւ Սրբոյն Սարգսի. զի եւ սոքա դեռեւս չէին վճարեալ զիւրեանց բաժինն, եւ ոչ իսկ կամէին վճարել. վասն որոյ ամենեքին եւ նոյն խորհուրդ հաստատեալ` առաքեցին գիր բողոքանաց ՚ի աղաչանաց առ թագաւորն սուլտան Մէհէմմետ Չորրորդ, որ էր յայնժամ յԱդրիանուպօլիս, ՚ի ձեռն Կասմցի Մուրատայ ուրումն` որ կոչիւր Սէմէրճի Տէտէ, եւ խնդրէին ազատ առնել զժողովուրդն Հայոց ՚ի տուգանաց մահուն Թովմայի: Եւ ել հրովարտակ յարքայէ, թէ որք միանգամ պատճառ եղեն մահուն Թովմայի` նոքա եւեթ տուժեսցին. իսկ որք անմեղք իցեն ՚ի ժողովրդենէ` ազատ մնասցեն ՚ի տուգանաց: Զայս գիր եբեր ՚ի Կոստանդինուպօլիս արքունի սուրհանդակն , եւ Մուրատ ընդ նմա. զոր տեսեալ ոմանց` գնացին առ պատրիարգն` եւ ծանուցին նմա. իսկ նա ասէ. ինձ չէ ' փոյթ, դուք գիտեք:
       Եւ իբրեւ եհաս օր կիւրակէի, Մուրատ եւ ընկերք նորա առեալ ընդ իւրեանս զսուրհանդակն, եւ զարքունի դպիր եւ զզինուորս` չոքան յեկեղեցի հրեշտակապետին. զի անդ եկեալ էր յայնժամ Մարտիրոս պատրիարգ: Եւ ՚ի ժամ պատրիարգի` յասել անդ «ողջո'յն տուք միմեանց «, ձայն եբարձ Մուրատ, եւ ասէ . նստարո'ւք ամենեքին ՚ի լսել զհրաման թագաւորի. եւ բազմեցան ժողովուրդքն առհասարակ. եւ որք ՚ի դասին էին` զարմացեալ հայէին յետս: Եւ ահա արքունի դպիրն կացեալ ՚ի հարաւային դուռն եկեղեցւոյն` հրովարտակ ՚ի ձեռին` ասէ բարձրաձայն. հրաման թագաւորի է, ո'ւնկն դիք: Իսկ Մարտիրոս վարդապետ ձայնեաց առ նա ՚ի դասէ անտի` եւ ասէ. աստ չէ ' օրէն ընթեռնուլ զհրաման թագաւորի: Ազդ արարին պատրիարգին ոմանք ՚ի ժողովրդենէ լռել. եւ ասեն ելցուք գոնէ արտաքոյ, եւ անդ լուիցուք. եւ զայս ասացեալ` ելին խուռն բազմութեամբ արտաքս. եւ սկսան մեղադիր լինել Մուրատայ վասն յանպատեհ ժամու զայն գործ գործելոյ:
       Եմուտ ապա պատրիարգն ՚ի դարպասն ՚ի սենեակ եկեղեցւոյն` զի անդ ընթերցեալ լիցի հրովարտակ արքայի, այլ արքունի դպիրն եւ սուրհանդակն ցասմամբ յետս դարձեալ բերին անդ զպատրաստական զինուորսն. կալան զՄարտիրոս պատրիարգ, ընդ նմին եւ զվեց արս յերեւելեաց Հայոց, եւ տարան զնոսա առ տեղապահն եպարքոսի առ Սիւլէյման փաշայն. եւ նա ՚ի նմին ժամու էարկ զնոսա ՚ի գուբ մահապարտաց: Աճապարեալ նոցա կալան միջնորդս, եւ տուեալ հազար չորս հարիւր դահեկան` զերծան ՚ի բանտէ անտի: Յետ այսորիկ տեսեալ մեծամեծացն Հայոց` թէ ՚ի պատճառս այնց պարտուց այսչափ շփոթութիւնք ծագին ՚ի ժողովրդեան, ինքեանք վճարեցին զբաժին եկեղեցեացն, եւ դադարեցուցին զաղմուկ նոցա. եւ յայնմ հետէ փոյթ կալան գտանել հնարս վասն ազատութեան վանից Սրբոյն Յակոբայ` զոր առին յոյնք, եւ Եղիազար վարդապետ յորդոր լեալ մեծամեծացն` ետ նոցա ժողովել դրամս ՚ի պատճառս այսր, եւ սպասէր յաջող ժամու:
       Յաւուրսն յայնոսիկ Քեօփրիւլիւ Մէհէմմէտ եպարքոս` Կարգեաց զորդի իւր զԱհմէտ ՚ի բդեշխութիւն կարնոյ հրամանաւ եւ հաճութեամբ թագաւորին. եւ արար վասն այսր հանդէս մեծ ՚ի Պրուսա առաջի արքայի, եւ ուրախութիւն ամենայն ժողովրդեան. եւ իբրեւ հանդերձեալ էր մեկնիլ Ահմէտ ՚ի Պրուսայէ ՚ի Կարին, յուղարկաւորեաց զնա հայր նորա Քեօփրիւլիւ, եւ թագաւորն ընդ նմա երեւելի փառօք: Զայս ուրախութեան ժամ` առիթ դիպօղ համարեալ Եղիազարու վարդապետի` եհաս փութանակի բազում ընծայիւք յոտս մեծի իշխանին` որ վէզիր Քեահիասի կոչի, եւ այլոց իշխանաց, եւ աղերս արկեալ` խնդրէր միջնորդ լինել առ եպարքոսն, զի դարձուսցէ վասն սիրոյ որդւոյ իւրոյ զվիճակն Հայոց` որ յԵրուսաղէմ, այն է վանքն Սուրբ Յակոբայ: Եւ նոքա դիւրաւ որսացան զսիրտ եպարքոսի յայնմ պահու. եւ ՚ի ծանուցանել նորա արքայի` ել հրաման, զի կատարեսցին խնդիրք Հայոց. եւ գրեցաւ վասն այսր հրովարտակ արքունի: Եւ այս եղեւ մօտ յաւուրս խաչվերացին. յամի Տեառն 1659. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՃԸ: Առեալ յայնժամ Եղիազարու զհրովարտակն` գնաց յԵրուսաղէմ, եւ գրաւեաց անդրէն զՍուրբ Յակոբ ՚ի ձեռաց Յունաց:
       ե. Եւ եղեւ ՚ի դառնալ արքունեաց յԱդրիանուպօլիս` եկն հրաման ՚ի դիւանադպրէ` այսինքն ÿի տէֆդէրտարէն առ Մարտիրոս վարդապետ` վճարել զտարեկան հարկ պատրիարգութեանն. եւ նա պատրաստեաց վճարել. ՃԽՌ. փող, ըստ գրելոյ ՚ի հրովարտակին իւրում. բայց եկն վերստին հրաման, զի վճարեսցէ. ԴՃՌ. ընդ սակին` որ եդեալ էր ՚ի հրովարտակն Թովմայի: Տարակուսեալ ըստ այս Մարտիրոս վարդապետի` ել եւ գնաց յԱդրիանուպօլիս վասն այսր, եւ յանդիման եղեւ դիւանադպրին, որ էր տիվրիկցի Իպրահիմ փաշայ: Եւ նա ասէ ցասմամբ ցՄարտիրոս. ընդէ՞ր եկիր այսր, եւ ոչ հատուցեր. ԴՃՌ. փողսն. եւ եթէ ոչ էիր կարող հատուցանել, ընդէ՞ր յանձն առեր զպատրիարգութիւնն. եւ նա յերկիւղէ նուաղեալ` ոչինչ կարաց խօսիլ. եւ իշխանն հրամայեաց դնել զնա յարգելանս: Իսկ Մարտիրոս ՚ի ձեռն բարեկամաց ծանոյց նմա, թէ ՚ի հրովարտակի պատրիարգութեան իմոյ ՃԽՌ. փող է գրեալ. բայց այսու ամենայնիւ ոչինչ անսաց նմա իշխանն, այլ արգել զնա առ իւր աւուրս քառասուն. եւ ստիպէր զնա` զի խոստասցի տալ յայնմհետէ գո'նէ. ԲՌՃ. զի կան ասէ այլք` որք պատրաստ են այնչափ տալ եւ նստիլ պատրիարգ:
       Խորհեցաւ Մարտիրոս վարդապետ ընդ հայս` որք էին ընդ նմա, եւ ասէ. զի'նչ տայք խորհուրդ. յանձն առցո՞ւք. ԲՃՌ. փող, եւ զերծեալ երթիցուք ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Հաւանեցան ոմանք տալ. բայց Երեմիա Չէլէպի` որ էր խորհրդական եւ նօտար Մարտիրոսի` ասէ ցնա. ո'չ է քեզ արժան յանձն առնուլ զայդ, զի մի ' անուն վատութեան մնասցէ ՚ի վերայ քո` յասել յետնոց, թէ Մարտիրոս վարդապետն այն պատրիարգ եղեալ` յաւել զչափ տարեկան հարկաց. այլ` ասէ, որչափ հնար է` մեք տուժեսցուք այժմ յանձանց բազում դրամս, եւ նոքօք հաճեցուցեալ զդիւանադպիրն եւ զայլ մեծամեծս` առցուք նոր հրովարտակ` զի մի ' առաւելցի բնաւ չափ հարկաց: Այս խորհուրդ ուղիղ թուեցաւ. վասն որոյ մատուցեալ ընծայս ազնիւս եւ քսակ մի արծաթոյ առ դիւանադպիրն եւ այլ ընծայս առ այլ իշխանս` հաճեցուցին զնոսա. եւ առին գիր հաստատութեան մնալոյ հարկին. ՃԽՌ: Ելել ապա ՚ի ճանապարհ յաւուր աւագ երկուշաբթի` եկին փութանակի ՚ի Թէքիրտաղ, եւ անդ արարին զԶատիկն. եւ յընծայաբերիլ ժողովրդեան առ Մարտիրոս վարդապետ` նա առաւելագունին ակն ունելով` անարգեաց զնոսա եւ զընծայս նոցին. եւ բազում ինչ պահանջելով ՚ի նոցանէ, եւ զոմանս բանադրելով` գայթակղեցոյց զժողովուրդն. մինչեւ հազիւ ուրեմն եղեւ հաշտիլ նմա ընդ նոսա հնարիւք եւ իմաստութեամբ Երեմիայ Չէլէպիին. եւ դարձաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս: