՚Ի
կարգս
կաթուղիկոսաց`
որք
նստան
զկնի
բարձման
թագաւորութեան,
երեք
ինչ
կայ
նկատել.
առաւելութիւն,
նուազութիւն,
եւ
այլայլութիւն
ժամանակի:
Վասն
առաջնոյն
գիտելի
է,
զի
ոմանք
ուրեք
ուրեք
շփոթելով
զանուանս
կաթուղիկոսացն
Էջմիածնի
ընդ
կաթուղիկոսունս
Սսոյ
եւ
Աղթամարայ`
երկու
անձինս
աւելի
կարգեն.
մին
է
Յովհաննէս
անուամբ
՚ի
թուին
Հայոց
իբր
ՋԻԳ.
եւ
միւսն
Ներսէս
անուամբ
՚ի
թուին
իբր
ՋԾԷ:
Այլ
այս
վրիպակ
յանմանէ
է
մտեալ,
զի
՚ի
յիշատակարանս
գրեանց
ինչ`
որք
օրինակեալ
են
՚ի
վիճակի
Աթոռոյն
Սսոյ,
պարզապէս
դնի,
թէ
Հայոց
կաթուղիկոս
էր
այս
անուն
ոք.
բայց
յայտ
է
թէ
այնու
իմացեալ
լինի
անդ
կաթուղիկոսն
Սսոյ,
եւ
ոչ
թէ
Էջմիածնի.
նոյնպէս
եւ
յայնս`
որք
գրեալ
են
՚ի
վիճակին
Աղթամարայ,
բացարձակ
դնի,
թէ
յայսմ
ժամանակի
կաթուղիկոս
Հայոց
էր
այս
ոք.
որով
իմացեալ
լինի
կաթուղիկոսն
Աղթամարայ:
Եւ
սակայն
ընթերցօղք
ոչ
հայելով`
թէ
ո'ւր
իցեն
գրեալ
այն
գիրք,
զյիշատակեալ
կաթուղիկոսունսն
համարեալ
են
լինել
ընդհանուր
կաթուղիկոս
Հայոց
նստեալ
յԷջմիածին.
եւ
եդեալ
են
զնոսա
՚ի
կարգս
նոցա:
Իսկ
մեր
քննեգալ
զայսոսիկ`
զիւրաքանչիւրսն
եդաք
յիւրեանց
կարգի:
Վասն
երկրորդին
գիտելի
է,
զի
ոմանք`
որպէս
եւ
Առաքել
պատմիչ
զանց
առնեն
դնել
՚ի
կարգս
կաթուղիկոսաց
Հայոց
զՅակոբ
երրորդ,
որ
նստաւ
զկնի
տէր
Կարապետի
Երկրորդի`
նախ
քան
զԳրիգոր
Խանձողատ.
ուստի
նաեւ
՚ի
վարջոյ
ժամագրքին
ոչ
են
եդեալ
զանուն
նորա.
բայց
այս
է
յայտնի
վրիպակ.
զի
ոչ
միայն
՚ի
հին
գաւազանագիրս
եւ
՚ի
տարեգրութիւնս
յայտնապէս
դնի
նա,
այլեւ
՚ի
գիրս
վարդապետական
նամակաց`
զոր
հաւաքմամբ
յօրինեալ
է
Թովմա
Մեծոբեցի,
որ
էր
՚ի
նմին
ժամանակի.
ուր
գտանին
եւ
երկու
թուղթք.
որոց
մին
գրեալ
է
՚ի
վարդապետաց
Հայոց
առ
նոյն
Յակոբ
կաթուղիկոս
յանուանէ.
եւ
միւսն
գրեալ
՚ի
նոյն
Յակոբայ
կաթուղիկոսէ
առ
արճիշեցիս
եւ
առ
այլս
՚ի
պատճառս
Աթոռոյն
Աղթամարայ.
ըստ
որում
յիշեցաք
՚ի
պատմութեան.
եւ
այս
թղթակցութիւնք`
որպէս
յայտ
է
՚ի
պատմութենէ
նորին
Մեծոբեցւոյ
`
եղեն
՚ի
թուին
Հայոց
ՊԾԸ.
եւ
ՊԾԹ:
Դարձեալ
զանց
արարեալ
են
դնել
՚ի
ժամագիրս
եւ
զանուն
տէր
Պօղոսի`
որ
յաջորդեաց
զկնի
Գրիգորի
Խանձողատի.
այլ
այս
եւս
անկեալ
է
վրիպակաւ.
զի
կայ
անուն
նորա
՚ի
գաւազանգիրս
եւ
՚ի
տարեգրութիւնս,
եւս
եւ
՚ի
յիշատակարանս`
որ
գրեալ
են
յաւուրս
կաթուղիկոսութեան
նորա.
ուստի
եւ
մեք
զսա
եւ
զնա
եդաք
՚ի
կարգս
կաթուղիկոսաց:
Վասն
երրորդին
գիտելի
է,
զի
որպէս
յայտ
է
յեդելոց
՚ի
պատմութեան,
որովհետեւ
համառօտ
յիշատակութեամբ
գրեցան
կեանք
կաթուղիկոսաց
յետ
բարձման
թագաւորութեան,
այլայլութիւն
ժամանակի
տեսանի
՚ի
նոսա.
եւ
ոմանց
ժամանակ
եւս
դժուարաւ
գտանի.
յորոց
վերայ
բազումս
տարժանեցաք.
եւ
զոր
հնարաւորն
էր`
գտեալ
՚ի
պէսպէս
յիշատակարանաց`
առաջի
եդաք :
Կան
եւ
ոմանք`
որոց
ժամանակք
թէպէտ
եւ
ստոյգ
են`
՚ի
ժամանակակից
անձանց
աւանդեալ,
բայց
՚ի
նոսին
եւս
ոչ
սակաւ
դժուարութիւն
ընդ
առաջ
լինէր
առ
՚ի
անսխալ
կարգել.
քանզի
՚ի
դնել
հեղինակին
զժամանակ
կաթուղիկոսին`
՚ի
մէջ
բերելով
եւ
զայլ
ժամանակ`
տարակուսեցուցանէ
զընթերցօղսն:
Տաց
օրինակ
այսմ
զժամանակ
Մովսեսի
կաթուղիկոսի.
որոյ
ականատես
եղեւ
Առաքել
պատմիչ,
եւ
գրեաց
զվարս
նորա,
արդ`
սա
ինքն
Առաքել
՚ի
պատմելն
սկիզբն
կաթուղիկոսութեան
Մովսեսի`
նախ
դնէ
՚ի
գլուխ
ԻԳ.
երես
303.
թէ
առաջին
Շահաբաս
արքայ
Պարսից
*«մեռաւ
՚ի
ՌՀԸ.
ամի
թուականութեանս
մերում,
եւ
յունվար
ամսոյ
եօթն
»:
Եւ
ապա
յարէ,
թէ
փոխանակ
նորա
*«նստաւ
թագաւոր
նորընծայ
Շահսէֆի
՚ի
նոյն
թուականին
ՌՍԸ .
ամին,
եւ
յուվար
ամսոյ
տասն
եւ
ինն
»:
Եւ
յետոյ
ասէ,
թէ
Մովսէս
վարդապետ
գնացեալ
յԱսպահան`
եկաց
անդ
ամիսս
ութն,
եւ
ձեռամբ
իշխանացն
Հայոց
էառ
՚ի
Շահսէֆեայ
հրովարտակ
ազատութեան
տարեկան
հարկաց
Աթոռոցն:
Մատուցին
ասէ
միւսանգամ
հայք
աղերս,
եւ
ընկալան
հրաման
վասն
կաթուղիկոսութեան
Մովսեսի:
Զայս
գրէ
եւ
յերես
236:
Եւ
ապա
պատմէ
յերես
306.
թէ
Մովսէս
կաթուղիկոս
դարձ
արարեալ
յԷջմիածին
ձեռնադրեցաւ
անդ
կաթուղիկոս.
եւ
*«օծաւ
հայրապետ
ամենայն
ազինս
Հայոց`
պայծառ
եւ
պանծալի
ժառանգորդ
բարձրագահ
Աթոռոյն
Սրբոյ
Էջմիածնի`
՚ի
մերում
թուականութեանս
ՌՀԸ.
ամի,
յունվար
ամսոյ
տասնեւերեք
»:
Սոյնպէս
դնէ
եւ
՚ի
գլուխ
ԼԱ.
երես
424.
յասելն.
*«արարին
զՄովսէս
վարդապետ
կաթուղիկոս
Սրբոյ
Էջմիածնի
՚ի
մերում
թուականիս
ՌՀԸ .
՚ի
յունվարի
տասնեւերեքին
»:
Նոյնպէս
դնի
եւ
՚ի
վերջ
գրոց
նորա.
յերես
611:
Հայելով
յայսոսիկ
բանս
ընդ
հաշուի
աւուրց
ամսոյն`
զոր
դնէ
Առաքել,
տեսանի`
թէ
Մովսէս
ձեռնադրեալ
իցէ
կաթուղիկոս
վեց
աւուրբք
յառաջ
քան
զթագաւորելն
Շահսէֆեայ .
զի
ըստ
նորա
Մովսէս
ձեռնադրեցաւ
՚ի
յունվարի.
13.
եւ
Շահսէֆի
թագաւորեաց
՚ի
յունվարի.
19.
՚ի
նմին
ամի:
Ուստի
եւ
յասել
նորա,
թէ
Մովսէս
վարդապետ
գնաց
առ
Շահսէֆի,
եւ
յետ
կալոյ
ամիսս
ութն
յԱսպահան`
դարձաւ
յԷջմիածին,
եւ
ձեռնադրեցաւ
կաթուղիկոս,
անհնարին
շփոթութիւն
ընդ
առաջ
ելանէ:
Բայց
գիտելի
է,
զի
այդ
է
յաւէտ
շփոթութիւն
բառից
քան
ժամանակին.
իբր
զի
փոխանակ
դնելոյ,
թէ
Մովսէս
կաթուղիկոս
յետ
ձեռնադրելոյ
՚ի
յունվարի.
13.
գնաց
յԱսպահան,
եւ
էառ
հրովարտակ
հաստատութեան
վասն
կաթուղիկոսութեան
իւրոյ,
նախ
յիշէ
զգնալ
նորա,
եւ
ապա
զձեռնադրուիլն:
Եւ
զայս
ունիմք
հաստատել
ոչ
միայն
՚ի
հաշուէ
այտի
Առաքելի,
այլեւ
՚ի
բանից
Ոսկանայ
վարդապետի`
որ
յայնժամ
ընդ
նմին
Մովսէսի
կաթուղիկոսի
եկն
յԱսպահանայ
յԷջմիածին.
քանզի
սա
որոշակի
դնէ
՚ի
վերջ
գրոցն
Առաքելի
յերես
631.
թէ
Մովսէս
կաթուղիկոս
զկնի
ձեռնադրութեան
իւրոյ
եկն
յԱսպահան
յողջոյն
նորոյ
արքային
Շահսէֆեայ.
եւ
յաշնան
դարձաւ
յԷջմիածին:
Սոյնպէս
եւ
՚ի
նոյն
գիրս
Առաքելի
՚ի
կարգս
տարեգրութեան
յերես
611.
նախ
դնի
կաթուղիկոսութիւն
Մովսէսի,
եւ
ապա
գնալ
նորա
յԱսպահան,
եւ
այլն:
Աստի
յայսմանէ
կարեն
ընթերցօղք
յայտնի
տեսանել,
թէ
նաեւ
՚ի
ստոյգ
ժամանակս
շփոթութիւն
բազում
կայ
՚ի
պատմագիրս,
եւ
թէ
քանի
'
տարժանելի
է
զստուգագոյնն
որոշել.
եւ
զոր
ասացաք
՚ի
վերայ
Մովսէսի`
իբր
օրինակ
եդաք
առաջի`
առ
՚ի
հասու
լինել,
թէ
նաեւ
՚ի
գիւտ
ժամանակի
այլոց
կաթուղիկոսաց
ոչ
սակաւ
կրեցաք
տարժանմունս:
