Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Թագաւորեալ երկրորդն Յազկերտ որդի Վռամայ երկրորդի` որդւոյ Յազկերտի առաջնոյ` որդւոյ Շապհոյ Երկայնակեցի` ՚ի վերայ պարսից, երկոտասաներորդ ամի իշխանութեան Վեհ ՄիհրՇապհոյ` առաջնոյ մարզպանի, եւ յութերորդ ամի հազարապետութեան Վանայ Ամատունւոյ` եւ սպարապետութեան մեծին Վարդանայ Մամիկոնէի, անդստին ՚ի սկզբան տէրութեան իւրոյ զհետ եղեւ մրրկայոյզ խռովութեան, եւ սկսաւ վեր ՚ի վայր առնել զաշխարհս Հայաստանեայց, եւ զ աշխարհ այլոց ազգաց. եւ մեծամտեալ յանձն իւր` խորհեցաւ տիրել ՚ի վերայ ամենայն Ասիական կողմանց, եւ ընդ իշխանութեամբ իւրով արկանել զամենեսին. եւ որ մեծն է, յօրէնս կրակապաշտ մոլորութեան դարձուցանել զնոսա:
       Եւ արդարեւ ամենայն թագաւորք պարսից` որք նստան յազգէ Սասանեանց, թէպէտեւ անհաշտ թշնամի երեւեցան քրիստոսական հաւատոց, այլ սա առաւել գտաւ յայսմ մասին առ ազգ մեր ընդ բարուցն դժնէութեան. Զոր (ըստ ասելոյ սրբոյն Եղիշէի ) եգիտ բանսարկու իւր գործակից, եւ զամենայն մխիթարել թոյնսն թափեաց ՚ի բաց. եւ ելից զնա իբրեւ զպատկան դարան դեղեալ նետիւք. եւ սկսաւ եղջիւր ածել անօրէնութեամբ. գոռոզանայր եւ գոռալով հողմն հանէր ընդ չորս կողմանս երկրի. եւ թշնամի եւ հակառակորդ երեւեցուցանէր զհաւատացեալսն ՚ի Քրիստոս. եւ նեղէր տագնապէր անխաղաղասէր կենօք: Քանզի յոյժ սիրելի էր նմա խռով ութիւն արեան հեղութեան, վասն այսորիկ յանձն իւր տարաբերէր, թէ յո ' թափեցից զթոյնս դառնութեան, եւ կամ ո'ւր բացատեցից զբազմութիւն թիւնաւոր նետիցն:
       բ. Զայս տապ սրտի սորա առաւել քան զառաւել բորբոքէր մեծ հազարապետն պարսից, որում անուն էր Միհրներսէհ. որ հրամանատար էր գրեթէ համօրէն աշխարհին . որում եւ թագաւորն իսկ ՚ի բազում իրս գլխովին անսայր նմա: Սա հանապազօր յորդեալ խրատէր զՅազկերտ` փոյթ մեծ ունիլ տարածելոյ ընդ ամենայն երկիր զկրօնս պարսից, եւ խափանելոյ զօրէնս քրիստոնէութեան. ցուցանէր նմա, թէ զայս առնելով` որպիսի գործ մեծ գործէ` հաճոյ դիցն. եւ ընդ գրելոյ Ղազարու Փարպեցւոյն` դնէր նմա առաջի զայսպիսի բանս: Դու իսկ քաջ գիտես ա'րքայ, զի ոչ միայն ՚ի վայելչութենէ շահից` եթէ որպէս ՚ի դէպ է օգտել ՚ի ծառայից` զայն եւեթ հոգալ պարտ է տրանց, այլեւ յաղագս գիւտի ոգւոց արժան է զմտաւ ածել. որով ոգիք ծառայից մի ' կորիցեն: Վասն զի` որպէս դու վասն քո շահիցն եւ հարկաց փոյթ յանձին ունիս` զի օգտեսցիս, նոյնպէս եւ աստուածք զոգւոց գիւտ ջերմագոյն եւս գրեն` եւ կամին տեսանել. եւ աստուածոցն արժանի առնել չկարէ ոք ասել զպարգեւս եւ զպատիւս, որ այնպիսւոյն յաստուածոցն մթերեալ պահին. թո'ղ թէ որ ոք բազում ոգիս հնարի ՚ի մոլորութենէ ՚ի ճանապարհ ածել, փառք եւ շքեղութիւնք` որ այնպիսեացն ոգւոց ընձեռին յաստուածոցն, ոչ ոք կարէ բանիւ ասել զայն եւ պատմել, եւ կամ ընդ գրով բովանդակել:
       Արդ` քանի՞ աշխարհ են, որում դուք իշխէք աստուածաբար. եւ զոր սպանանել կամիք` կարէք, եւ զորս կեցուցանել… եւ միայն օգտիցեն եւեթ հայիք` զոր ընդունիք յաշխարհացն. եւ որ մեծն է եւ կարեւոր` յաղագս այնչափ կորուսեալ ոգւոցն գիւտի, զայն բնաւ եւ զմտաւ իսկ չածէք, եւ ոչ հոգայք : Եւ զայս ո'չ գիտէք, եթէ ընդ ամի ընդ այնչափ անձին համար տալոց էք ածոցն. զի եթէ հոգայք ընդ այնչափ ոգւոյ փրկութեան, գիտացէ'ք` զի աւելի քան զաստի թագաւորութեանդ մեծութիւն` զոր ունիք, ոգւոցն բարի մեծութիւն` որ լինէր անդ, շատ օգուտ էր ձեզ եւ պիտոյ:
       Եւս առաւել այլ օգուտս մեծամեծս կարեւոր իրս տեսանեմ յիրս յայս` Արեաց աշխարհիս. վասն զի դուք ինքնին գիտէք եւ ամենայն արիք զաշխարհն Հայոց, թէ որպէս մեծ է եւ պիտանի . եւ մօտ եւ սահմանակից է կայսեր իշխանութեանն, եւ զօրէնս եւ զպաշտօն զնոյն ունի. զի կայսր զիշխա նութիւն նոցա ունի: Եւ եթէ եւ մերոց օրինաց ընտանացուցանել զնոսա, եւ ընդելնուն, եւ կարեն ճանաչել, եթէ ցայժմ մոլորեալք էին` եւ արդ ՚ի ճանապարհ եկեսցեն, այնուհետեւ զձեզ սիրեն, եւ զարեաց աշխարհս. եւ ՚ի կայսերէ եւ յօրինեաց նորա եւ յաշխարհէն մերժին եւ հեռանան ՚ի բաց. եւ լինի այնուհետեւ աշխարհն ընդ մեր սերտ սիրով եւ միաբանութեամբ: Եւ յորժամ հայք սերտիւ մեր լինին, Վիրք եւ Աղուանք այնուհետեւ մեր իսկ են:
       գ. Յայսպիսի բանից ՄիհրՆերսեհի առաւել եւս յուզեալ Յազկերտի, հաստատութեամբ եդ ՚ի մտի` իսկ եւ իսկ կատարել` զոր խորհելն էր, ստիպել ՚ի կրօնս մոգութեան զամենայն քրիստոնեայս, որք էին ընդ իւրով իշխանութեամբ: Բայց քանզի կասկած մեծ ունէր ՚ի կայսերէ` զի գուցէ զինեսցի նա ընդդէմ այսմ, խորհեցաւ զառաջինն զնա ինքն զկայսրն նկուն առնել մարտիւ` որպէս զի այնուհետեւ համարձակ արասցէ` զոր կամի: Սմին իրի սնոտի պատճառանօք պատերազմ գրգռեալ ընդ յոյնս` գումարեաց զօր բազում յոյժ. եւ ՚ի յաւարտումն առաջնոյ ամի թագաւորութեան իւրոյ յարձակեցաւ ՚ի կողմանս Մծբնայ:
       Եւ զի մի ' ՚ի հեռանալ իւրում յաշխարհէ` ապստամբեցին հայք եւ յարիցեն ընդդէմ պարսից, առաքեաց ՚ի վերայ նոցա զգունդն Ատրպատականի. որք եկեալ բանակեցան ՚ի Բագրեւանդ գաւառի մօտ ՚ի Բագուան. որպէս ասացաք ՚ի վերջ. բ. գրոց. գլ. կ. երես. 533. Սկսան սոքա յաւարի առնուլ զաշխարհն. եւ տիրեցին բազում աւանից. եւ սփռեալ այսր եւ անդր` անհանգիստ առնէին զբնակիչս երկրին: Իսկ ինքն Յազկերտ յարձակեալ ՚ի վերայ յունաց` աւերեաց զբազում գաւառս նոցա. եւ այրեաց ՚ի տեղիս տեղիս զբազում եկեղեցիս. եւ ոչ ոք իշխեաց զդէմ ունիլ արշաւանաց նորա:
       Իբրեւ լուաւ զայս կայսրն, այն ինքն է փոքր Թէոդոս որդի Արկադեայ, զահի հարաւ յոյժ. եւ խորհեցաւ խաղաղութեամբ վճարել զիրսն. զի էր այր անարի. եւ պատաղեալ եւս էր յայնժամ ՚ի վանել զշփոթութիւնս հերետիկոսաց: Վասն որոյ գրեաց վաղվաղակի ՚ի Կարին առ Անատոլիոս սպարապետ արեւելից, որ միանգամայն եւ վէրակացու էր հայոց ՚ի բաժնին Յունաց, գնալ փութով ընդ առաջ Յազկերտի մեծամեծ ընծայիւք եւ բազում գանձիւք , եւ խօսիլ խաղաղ ութիւն ընդ նմա:
       Հասեալ Անատոլեայ մօտ ՚ի բանակն պարսից` էջ յերիվարէ, եւ գնայր ՚ի բացուստ հետիոտս առ Յազկերտ: Տեսեալ զնա արքայի ՚ի հեռաստանէ` եհարց ցայնոսիկ, որք առ իւր կային. ո՞վ ոք իցէ այրդ` որ հետիոտս դիմեալ գայ առ մեզ, (ըստ գրելոյ Պրոկոպիոս յոյն պատմագրի ). եւ նոքա ասեն. սպարապետ յունաց է: Զայն լուեալ Յազկերտի` ՚ի վերին երեսս սիրով ընկալաւ զԱնատոլիոս, եւ խօսեցաւ ընդ նոսա քաղցրութեամբ : Եւ ՚ի խոնարհիլ Անատոլեայ առաջի Յազկերտի ՚ի դիմաց կայսեր` հայցելով զհաշտութիւն, հաճեցաւ Յազկերտ ընդունիլ զայն. բայց պահանջելով ՚ի նմանէ բազում ինչ ծանր: Եւ ետ Անատոլիոս զամենայն` հրամանաւ Թէոդոսի. եւ ոչ այսչափ միայն, այլեւ ընդ աւանդելոյ մեծին Եղիշէի` դարձոյց առ նա եւ զարս պարսիկս, որք ընկալեալ էին զքրիստոնէութիւն, եւ փախստեայ անկեալ էին ՚ի կայսերական քաղաքն ՚ի Կոստանդինուպօլիս:
       դ. Առեալ Յազկերտի` զոր խնդրէրն, դարձաւ մեծա մտութեամբ ՚ի քաղաք իւր ՚ի Տիսբոն. եւ ետ համբաւել յաշխարհ ամ, եթէ նուաճեաց եւ հնազանդեցոյց ընդ իւրեւ զյոյնս: Եւ ջանայր այնուհետեւ անխափան ՚ի գլուխ տանիլ զխորհուրդ սրտի իւրոյ: Եւ անդէն վաղվաղակի կամեցեալ զփորձ առնուլ` հրաման եհան տէր ութեան իւրոյ` ստիպել զքրիստոնեայս զբնակեալս յերկրին պարսից ՚ի պաշտօն կրկակի եւ արեգական. եւ բռնադատէր զամենեսին ՚ի հնազանդ ութիւն կամ իւրոց. զոմանս բանիւք սպառնալեաց ահացուցանել խախտել ՚ի հաւատոց. եւ զոմանս ՚ի բանտ եւ ՚ի կապանս մատնէր. զայլս մահուամբ սրոյ վախճանէր. եւ առ հասարակ մեծաւ անարգանօք տանջէր զամենեսեան. որպէս գրէ երանելին Եղիշէ: Եւ այս եղեւ յառաջնում ամի կաթուղիկոս ութեան սրբոյն Յովսեփայ:
       Զայս հալածանս յիշէ նաեւ Թէոդորետոս. գիրք. է գլ. 39. գոլով եւ ինքն ժամանակակից. եւ ՚ի մի յարելով զսոյն ընդ հալածանսն Վռամայ եւ Յազկերտի առաջնոյ` գրէ զաղետալիս: Զոմանց ասէ զմորթ ձեռացն ՚ի բաց քերթէին, եւ զոմանց զթիկանցն. եւ զկիսոյ զմորթ երեսացն ՚ի ճակատուցն մինչեւ ՚ի մօրուսս. Զբազումս ճարպով օծեալ եւ ՚ի խորափիտ տեղի արկեալ ձեռամբք եւ ոտիւք կապելովք` թողութիւն ՚ի վերայ նոցա զբազ մութիւն մեծամեծ մկանաց քաղցելոց. որք առ սակաւ սակաւ ուտելով զմարմինս երանելեացն` դառն մահու սպանանէին. եւ այլոց զայլեւայլ սարսափելի կտտանս տալով` կարճէին ՚ի կենաց: Բայց սակայն ոչինչ կարացին ասէ բեկանել զհաստատուն արութիւն ոգւոյ քաջ նահատակացն. քանզի կամակար ընթանային ճեպով ցանկացեալք հասանել մահու, որով կեանք անմահ ութեան հանդերձի: Այս բանք եւ պատմութիւնք Թէոդորետոսի գրին եւ յայսմաւուրս հայոց. յապրիլի. 14: Զայսմանէ երկար գրէ եւ Կոզմաս երէց պատմիչ ասորւոց` ժամանակակից, ՚ի վարս սրբոյն Սիմէոնի Սիւնակեցւոյ, որոյ ծանօթ էր։
       Տեսեալ Յազկերտի` թէ բռնութեամբ ոչ կարէ նուաճել զքրիստոնեայս ՚ի կամս իւր, մանաւանդ զի բազումք ՚ի նոցանէ փախստեայ գնային յաշխարհէ անտի նորա, վարանէր յայլ հնարս ձեռն արկանել. եւ զբոց հրոյն` որ տոչորէր օր քան զօր ՚ի սրտի իւրում, այլով ճանապարհաւ սփռել եւ տարծանել` ոչ միայն յերկրի անդ տէր ութեան պարսից, այլեւ յաշխարհ հեռաւոր` ՚ի Հայս, յԱղուանս, ՚ի Վիրս. յԱսորիս, եւ յայլս. ըստ որում թելադիր լեալ էր նմա ՄիհրՆերսեհ:
       Այլ այս հրդեհ դառն ութեան թերեւս ոչ այնչափ ինչ ճարակէր, եւ յաշխարհ մեր, եթէ յաշխարհէ աստի մերմէ չէր գտեալ ոք ՚ի նոյն յորդորիչ. բայց փոխանակ միոյ երկու ոմանք ՚ի դուրս երեւեցան ՚ի տանէն Սիւնեաց` ՎարազվԱղան, եւ Վասակ. որք իբրեւ զփուքս դարբնաց յերկուց կողմանց ընդդէմ միմեանց փչելով` սաստկացուցին զչարն, եւ եղեն պատճառ աւերման աշխարհիս մերոյ, եւ առիթ կորստեան անձանց իւրեանց եւ այլոց բազմաց. որպէս տեսցես ՚ի հետագայ գրելոցդ:
       ե. Վասակ Սիւնի` այր ճոխ եւ փառաւոր ՚ի մէջ ազգին, որ ՚ի տիս մեկն ութեան զանուն բարեպաշ տութեան ունէր, եւ ՚ի կենդան ութեան սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրոպայ պաշտօնասէր երեւէր, (ըստ որում է տեսանել ՚ի գիրս Կորեանն, եւ Խորենացւոյ. գ. 54. ), նախ առաջին` նենգանօք եւ քսութեամբ ետ սպանանել զհօրեղբայր իւր զՎաղինակ զմեծ իշխանն Սիւնեաց , եւ յինքն էառ զտէր ութիւն աշխարհին: Եւ յայս գործ այնչափ անպարտ երեւեցոյց զանձն, մինչեւ ՚ի սկզբան անդ գով ութեան եւս գտաւ արժանի. ուստի եւ Կորիւն` որ յառաջ քան զյայտնիլ ապիրա տութեան նորա գրեաց զպատ մութիւն իւր, դրուատանօք խօսի զնմանէ` համարելով թէ իբր իրաւացի տուչութեամբ ելեալ իցէ նորա ՚ի գլուխ իշխանութեան Սիւնեաց: Որոյ եւ շքեղ եւ պանծալի ընծայեցուցեալ զինքն յամի, եւ հանճարեղ ՚ի խորհրդեաց, եւ հաւատարիմ յիրս արքունի, եհաս եւ ՚ի մարզպանութիւն աշխարհին Վրաց, եւ ապա Հայոց. որպէս ունիմք գրել ՚ի յաջորդ գլուխդ:
       Սա ինքն Վասակ տուեալ էր զդուստր իւր ՚ի կն ութիւն սեպհոյ ումեմն Սիւնւոյ առն երեւելւոյ` որ կոչիւր ՎարազվԱղան. եւ զի սոյն այս ՎարազվԱղան ատեայր զկինն, եւ արհամարհանօք եւ թշնամութեամբ վարէր ընդ նմա, զայն իմացեալ Վասակայ` խորհեցաւ չարիս հասուցանել նմա. որոյ վասն անկաւ ատել ութիւն մեծ ՚ի մէջ նոցա: Եւ յառաւելուլ ատելութեանն` երկուցեալ ՎարազվԱղանայ յերեսաց աներոյ իւրոյ Վասակայ ` ել յաշխարհէ անտի Սիւնեաց. եւ գնացեալ ՚ի պարսս` յարեցաւ ՚ի մեծ հազարապետն Միհրներսէհ, եւ գրգռեաց զնա ընդդէմ Վասակայ, միանգամայն եւ ընդդէմ ազգին հայոց համայն:
       Յօժարութեամբ ունկնդիր եղեալ բանից նորա Միհրներսէհ` խոստացաւ կատարել զամենայն զկամս նորա, եւ առնուլ վրէժս ՚ի թշնամւոյ նորուն, եւս եւ կացուցանել զնա իշխան աշխարհին Սիւնեաց. այլ այդ ամենայն դիւրաւ ասէ յաջողեսցի քեզ, եթէ թողուս զհաւատս քրիստոնէութեան. եւ սկսաւ բազում բանիւք յորդոր լինել ՎարազվԱղանայ դառնալ ՚ի կրօնս պարսից , ընդունայն բանիւք հրապուրեալ զնա պաշտել զարեգակն, զհուր, եւ զայլ տարերս, ցուցանելով` թէ նոքա իցեն ածք, եւ թէ տան ամենայնի կեանս եւ զլի ութիւն բարեաց, եւ կատարեն զամենայն խնդիրս:
       Ոչինչ ընդդիմացաւ ՎարազվԱղան, այլ` զիջաւ դիւրաւ. զի յափշտակեալ էր ՚ի կրից ատելութեան. զորոյ զմտաց զցնորումն պախարակելով Ղազարու Փարպեցւոյ` գրէ այսպէս. *Չկարաց ասէ զգալ յապշութենէ սատանայազէն պղտորեալ մտացն, եւ առնել անդրէն պատասխանի անզգայացեալ վարդապետին, թէ այն աստուած` որ ինքն յինքեան պակաս է եւ թերակատար, զիա՞րդ կարէ տալ այնպիսի այլում զկատար ելութեան խնդիրս. քանզի զգոյսն իւր ոք կարէ տալ խնդրողին. իսկ որ ինչ իւր ոչ գոյ ուրուք, այլ` որպէս մասն ինչ ՚ի բազում մասանց յումեքէ առեալ ունիցի յանձին, կարէ տալ յայնմ մասնէ` զոր ինչ ունի. իսկ զոր ինքն ոչ ունի, յայտնի է` թէ եւ այլում շնորհել զայն ոչ կարէ: Վասն զի թէ տապացեալ ոք կարօտեսցի զովանալոյ, եւ մատուցեալ` զայն խնդրեսցէ դարձեալ ՚ի ջերմութենէ, չպատահէ խնդրոյն. այլեւ խնդրօղն յոյժ անմիտ ճանաչի յամենեցուն, եւ արժանի ծաղու. քանզի եւ նոյն ինքն խնդրօղն հաւաստեաւ գիտէ, թէ որ ինչ ինձս պիտի, յորմէ կամիմն խնդրել` նորա չի'ք , եւ ո'չ տալ կարէ. եւ եթէ բազում թախանձանօք եւ յերկար դեգերմամբ խնդրեսցէ յայնպիսւոյն, անմիտ է եւ լի ապաշաւութեամբ: Որպէս թէ ՚ի ջրոց ոք խնդրիցէ ցամաքութիւն, եւ ՚ի հրոյ հայցիցէ ոք գիճութիւն. եւ կամ զարեգակն աղաչեսցէ ոք յաղագս զովացուցանելոյ. եւ կամ ՚ի գիշերոյ պահանջեսցէ ոք լոյս: Այլ զեդեալս ՚ի նոսա յաստուծոյ մասունս կան եւ ունին սահմանեալ զնոյն եւ մատակարարեալ ըստ իւրաքանչիւր մասին` հարկաւորին անդադար հատուցանել, ո'չ իւրեանց կամաւ, այլ` ըստ հրամանի արարչին իւրեանց, որ էն ճշմարիտ, արարիչ ամենայն լին ելութեան ժամանակաց եւ տարերաց, ջերմ ութեան եւ ցրտութեան, եւ ցամաք ութեան եւ խոնաւութեան, լուսոյ եւ խաւարի. եւ ունի յինքեանք զամենայն բովանդակապէս. եւ որք խնդրեն ՚ի նմանէ արժանաւորապէս, տայ եւ լնու զամենայն կատարելապէս, ըստ իւրաքանչիւր ուրուք պիտոյից եւ կամաց:
       Զայս ամենայն բարւոք գիտէր սեպուհ ՎարազվԱղան, ասէ Փարպեցին. բայց կուրացեալ յատելութենէն` զոր ունէր առ Վասակ աներ իւր, կամեցաւ դառնալ ՚ի կրօնս արեւապաշտութեան. քանզի ասէր ՚ի մտի, եթէ ես հաւանեցայց եւ դարձայց ՚ի կրօնս մոգուց, թերեւս ձեռամբ իմով եւ աշխարհն հայոց դարձցի ՚ի նոյն. եւ ես հասից մեծի փառաց յարքայէն պարսից. իսկ եթէ չհաւանիցին դառնալ, այլ ընդդիմասցին, ոչ կարելով նոցա կալ առաջի զօ րութեան պարսից` կորիցեն տամբք եւ կարասեաւ. Կորնչի թերեւս եւ իմ թշնամին (Վասակ ) յիրիս յայսմիկ. եւ ես թէպէտ եւ ոչ միոյ այլ իմիք չհանդիպիմ բարւոյ, սակայն շատ իսկ է ինձ եւ բաւական լուրն եւ տես կորստեան թշնամւոյ իմոյ` քան զամենայն օգուտս եւ մեծութիւնս, որ են յաշխարհի: Այսպիսի խորհրդով ուրացել նորա զհաւատս` միաբանեցաւ ընդ Միհրներսհի. եւ եղեւ նմա խորհրդակից եւ յորդոր ՚ի չորիս: Զայս ընդարձակ գրէ Փարպեցին. իսկ Եղիշէ զանց առնէ յիշատակել: