Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. ՚Ի պատերազմիլ Յազկերտի ընդդէմ հոնաց` տեսեալ, թէ երկարի այն գործ, շինեաց մօտ ՚ի Դուռն Ալանաց բազում աշխատանօք եւ բազում ծախիւք զբերդ մի մեծ եւ հզօր. եւ այս այն է` որ կոչի ՚ի գիրս Եղիշէի Պահակ Հոնաց. եւ շուրջ զնովաւ կանգնեաց զբազում աւանս ՚ի բնակ ութիւն մարդկան իբրեւ զքաղաք. եւ արար անդէն զարքունիս, եւ բնակէր անդ. եւ ընդ ժամանակս գնայր ՚ի Տիսբոն, եւ դառնայր անդրէն: Այսպէս առնէր մինչեւ ՚ի մետասաներորդ ոմն թագաւորութեան իւրոյ: Եւ հանապազ երկնէր ՚ի սրտի` որսալ ՚ի կամս իւր զքրիստոնեայս, որք էին ՚ի բանակի. երբեմն խրոխտայր ՚ի վերայ նոցա, եւ երբեմն ողոքէր. երբեմն արհամարհանօք խօսէր, եւ երբեմն ցուցանէր առ երեսս` թէ հաւան է ընդունիլ զճշմարիտ աստուածն, քննեսցի ասէր եւ տեսցի որ Աստուած լա'ւ իցէ, ընտրեսցի նա ՚ի պաշտօն. եւ ապա սնոտի բանիւք գովէր զարեգակն եւ զհուր. եւ արհամարհէր զորէնս քրիստոնէից. եւ բազում անգամ եպերելով ասէր. որպիսի է այն աստուած, որ խաչեալ իցէ եւ մեռեալ եւ թաղեալ:
       ՚Ի հանապազորդել նորա զայսպիսի բանս. յաւուր միում մանկագոյն նախարար ոմն ՚ի հայոց ՚ի տոհմէ Սրուանձտեայց` որում անուն էր Գարեգին, չհանդուրժեալ այսչափ անարգանաց նորա` ասէ ցնա. արքայ քաջ` դու ուստի գիտես. թէ խաչեալ է Աստուած մեր, եւ մեռեալ եւ թաղեալ: Եւ նա ասէ. իմ առաջի ընթերցան զգիրս մոլո րութեան ձերոյ: Ասէ ցնա պատանեակն. ընդէ՞ր արքայ ցայդվայր միայն ետուր ընթեռնուլ. այլ եւս յառաջ տուր կարդալ, ուր լուիցես եւ զյ արութիւն նորա եւ զվերանալ նորուն յերկինս, եւ զխոստումն միւսանգամ գալստեան, եւ այլն` որ ՚ի կարգի: Ընդ այս զամօթի հարեալ թագաւորին ծիծաղեցաւ ՚ի վերին երեսս, եւ ասէ. եւ ասէ. այդ ամենայն խաբէ ութիւն է: Պատասխանի ետ Գարեգին, եւ ասէ եթէ հաւատարիմ թուին քեզ չարչարանքն եւ անարգական մահ նորա, ապա հաւատարմագոյն եւս թուեսցին փառաւոր յարուին եւ համբարձումն նորին, եւ ոչ թէ խաբէութիւն: Բարկացեալ ընդ այս արքայի` նոյնժամայն ետ կապել զձեռս եւ զոտս նորա, եւ արկանել ՚ի բանտ. յորում տառապեցաւ երանելին ամս իբր երկու. որ եւ թէպէտ վճիռ մահու եւս էր ընկալէլ, բայց յետոյ ընդ այլ նախարարն արձակեալ ՚ի խնդրոյ նոցա` նահատակեցաւ ընդ սրբոյն Վարդանայ ՚ի մեծի պատերազմին:
       բ. Զայսպիսի գործ Յազկերտի տեսեալ երկուց ՚ի նախարարացն հայոց. Ատովմայ Գնունւոյ, եւ Մանաճհրի Ռշտունւոց, որք էին արք երեւելիք եւ պատուեալք առաջի արքայի, եւ գիտացեալ` թէ այս հուր օրըստօրէ առաւել ճարակի, եւ թէ աւուր միում հանդերձեալ է Յազկերտ եւ զինքեանս ստիպել յուրաց ութիւն հաւատոյ, առին զիւրեանց զառանձին զօրս, եւ մեկնեցան զանխուլ ՚ի տեղւոջէ անտի, ընդ որս էին եւ վարս սեպուհ յՈստանեայ տանէ. եւ Ներսեհ Երուանդունի. եւ Վարձաւոր Արծրունի:
       Իբրեւ լուաւ Յազկերտ զփախուստ սոցա, զայրացաւ յանհնարինս` եւ կամեցաւ առնուլ վրէժ ՚ի նոցանէ. բայց զի մի զայրացուսցէ զսիրտ այլոց զօրականաց հայոց` որք առ իւր էին, գրեաց նենգութեամբ թուղթ ողոքական առ ընկերս նորա. այսպէս. Յազկերտէ յածոց հաւասարէ` արքայից արքայէ` առ սիրելի ծառայսդ առ ազատսդ եւ առ ռամիկ հեծեալսդ հայոց, որ ՚ի մարզէ աստի մեկնեցայք, ողջոյն հասցէ ՚ի մերմէ տէրութենէս: Յիշեցաք զվաստակս ձեր եւ զքաջութիւն` որ առ թշնամիս մեր. եւ կամիմք մեծաւ պատուով ճոխութեամբ արձակել զձեզ յաշխարհ ձեր. զի տեսեալ եղբարցն ձերոց` առաւել փութացին ՚ի մեր ծառայութեամբ. միայն զի փութով հասանիցէք առ մեզ: Զայս թուղթ ետ Յազկերտ ՚ի ձեռս միոյ ուրուք ՚ի հաւատարիմ ծառայից իւրոց. եւ փութապէս արձակեաց զկնի Ատովմանց. եւ նորա հասեալ առ նա ՚ի միջոց սահմանակցութենէ աշխարհին հայոց եւ պարսից ` մատոյց նոցա զթուղթն. եւ յորդորեաց դառնալ յետս: Իսկ նոքա յայտնի դիտելով զհնարս թագաւորին` ոչ կամեցան անսալ նմա. գիտեմք ասեն` զի կայ մեզ առաջի վտանգ հոգւոյ. վասնորոյ եւ ոչ կամիմք դառնալ: Յայնժամ վաղվաղակի դարձ արարեալ պատգամաւորին ծանոյց Յազկերտի զմիտս նոցա: Եւ նա նոյնժամայն առաքեաց ստուար գունդ մի յիւրոց անտի` գնալ զհետ Ատովմանց մինչեւ յաշխարհն Հայոց, եւ եթէ ոչ հաւանեսցին դառնալ, մահու սպանցեն զնոսա: Հասեալ գնդին ՚ի Հայս` լուր առին, թէ Ատովմ ընկերօք իւրովք, եւ Մանաճիհր այլովքն հանդերձ շրջին յանապատ տեղւոջ ուրեք յաշխարհին Վասպուրականի ՚ի կողմանս Անձեւացեաց. Գտեալ ապա իւրեանց զոք առաջնորդ եւ մատնիչ դիմեցին զհետ Ատովմանց: Իսկ Ատովմ ընկերք իւր` որք դեգերէին ՚ի գաւառն Անձեւացեաց, ընկալան յայտն ութիւն ՚ի կրօնաւորէ միսջէ սրբոյ եթէ հանդերձեալ են մարտիրոսանալ: Եւ ապա ՚ի բանակիլ նոցա ուրեք` ետես Ատովմ նախարար տեսիլ սքանչելի զի ձգեցաւ լուսեղէն կամար ՚ի վերայ գնդին իւրոյ, եւ զօրավարացն` որ ընդ նմա. եւ այր մի լուսաւոր բաշխէր պսակս ամենեցուն` բոլորեալ ՚ի կարմիր վարդից: Զայս տեսեալ նորա` պատմեաց ամենեցուն` որք ընդ իւր էին, եւ նոքա սկսան ուրախ լինել, եւ ասեն. երանի է մեզ, զի փոխանակ պսակելոյ երկրաւոր եւ ՚ի բռնաւոր թագաւորէ` պսակիմք յերկաւորէն:
       Զայս ասացեալ կացին յաղօթս ցնծութեամբ սրտի. Եւ մինչդեռ յայսմ ուրախ ութեան էին, հասին պարսիկք ՚ի վերայ եւ նոցա տեսեալ զայն` զէն հանին պատերազմիլ զայն` զէն հանին պատերազմիլ ընդ նոսա: Յայնմ վայրի դարձեալ երեւեցաւ ամենեցուն նոցա տեսիլն այն, զոր տեսեալ էր Ատովմ յայն հայեցեալ նոցա` ընկեցին զզէնս իւրեանց: Իսկ պարսիկք սկսան ստիպել եւ փութացուցանել զնոսա դառնալ յետս, եւ հնազանդիլ Յազկերտի, եւ ուրանալ եւս զհաւատս. բայց իբրեւ տեսին` թէ նոքա հաստատուն կան, սուր հանին ՚ի վերայ նոցա կոտորել զնոսա, եւ նոքա ցնծայից ուրախութեամբ մատնեցին զանձինս իւրեանց ՚ի զենումն, ուր նա ինքն երանելին Ատովմ նախ մատոյց առաջի զորդի իւր զՎարոս, եւ ապա զինքն բոլոր գնդաւն: Մի ոմն ՚ի պարսից տեսեալ անդանոր զտեսիլ պսակաց սրբոցն` ինքն եւս հաւատաց ՚ի Քրիստոս, եւ խառնեալ ՚ի գունդ նոցա` նահատակեցաւ ընդ նոսա:
       Իսկ Մանաճիհր հանդերձ գնդաւ իւրով դիմեալ գնայր ՚ի Ռշտունիս. առ որս հասեալ պարսիցն` կոտորեցին եւ զնոսա յոչխարանոցն ըստ նմին օրինակի: ՚Ի նահատակիլ սոցա, կրօնաւորն այն` որ գուշակեալ էր զմարտիրոս ութիւն սոցա, առեալ յաստուծոյ զյայտնութիւն վասն մարմնոց երանելեացն` ազդ արար եպիսկոպոսին. եւ նա եկել ուխտիւն եւ այլ բազմութեամբ թաղեաց զնոսա, եւ շինեաց վանս, որ կոչեցաւ Ոչխարանից վանք:
       գ. Յետ այսորիկ կամելով Յազկերտ զգուշանալ, զի մի եւ այլք փախիցեն ՚ի բանակէին եւ զերծցին, պատուէր ետ զօրաց իւրոց ունել զանցս ճանապարհաց, եւ յայտնի հրաման եհան ՚ի բանակի անդ, զի ամենեքին թողեալ զօրէնս քրիստոնէութեան` դարձցին յօրէնս արեւապաշտութեան. եւ սպառնայր տանջանս եւ մահունս ՚ի վերայ ածել: Զայն տեսեալ զօրականացն քրիստոնէից` առ հասարակ վառեցան զգեղեցիկ զինուորութիւն հոգւոյն. եւ առ ոչինչ համարեալ զսպառնալիս թագաւորին` հաստատուն եւ յայտնի պաշտէին զհաւատս եւ զօրէնս քրիստոնէութէ. եւ միաբան աղաղակէին առաջի պարսից. վկայ են մեզ երկինք եւ երկիր, զի ոչ երբեք հեղգացեալ է մեր յարքունի վաստակս, այլ` կամակար մտօք արեամբ չափ պատերազմեցաք ընդ թշնամիս թագաւորին, եւ այժմ զուր տարապարպուց յայսպիսի նեղ ութիւն տագնապէ զմեզ:
       Լուեալ թագաւորին զամբոխ աղաղակի քրիստոնէից, եւ տեսեալ զանվեհեր քաջ ութիւն ոգւոց նոցին, դառնացաւ յանձն իւր. եւ անդէն յանդիման նոցա երդուաւ ՚ի դիս իւր, եւ ասէ բարկութեամբ. ո'չ թողից զձեզ, մինչեւ արասջիք զամենայն հրամանս իմ: Զայս բան նորա ես իսկ լուայ ասէ երանելին Եղիշէ. երես. 14. Ես ինքնին ասէ անձանց անդէն ՚ի տեղւոջն պատահեցի, եւ տեսի եւ լուայ զձայն բարբառոյ յանդգնաբար խօսելոյ, իբրեւ զհողմն սաստիկ` զի բախեսցէ զծով մեծ, այնպէս շարժէր եւ տատանէր զամենայն բազ մութիւն զօրաց իւրոց:
       Բայց քանզի գիտէր Յազկերտ, թէ ՚ի նեղել իւր զքրիստոնեայս` որք առ իւր էին, լքուցանէ զձեռս նոցա ՚ի պատերազմելոյ ընդ հոնաց, շրջեաց զձեւ բանից իւրոց, եւ սկսաւ քաղցրութեամբ վարիլ ընդ նոսա, եւ զուարթ երես ցուցանել զինքն . խոստանայր եւս նոցա բազում պարգեւս, եւ ասէր. զամենեսին զձեզ յազատ ութիւն կարգեցից, եւ խաղաղութեամբ եւ շքով արձակեցից յաշխարհ ձեր, եթէ արիասջիք յաղթել թշնամեաց: Եւ ապա յարձակեալ ՚ի ներքս ՚ի վերայ հոնաց, եւ տուեալ սաստիկ պատերազմ` վանեաց զթագաւոր նոցա, եւ տիրեաց բազում տեղեաց ՚ի մետասաներորդ ամի թագաւորութեան իւրոյ:
       դ. Իբրեւ յաջողեցաւ այս գործ յաղթութեանն, արձակեաց աւետաւորս ընդ ամենայն ատրուշանս աշխարհին իւրոյ. այսինքն ընդ ամենայն մեհեանս` յորս պաշտօն մետուցանէին կրակի . եւ ետ պատուէր լցուք ստիպակօք եւ գիսաւոր նոխազօք նուիրել զոհս. մեծարեաց եւ զմոգս եւ զմոգպետս իւր: Հրաման եհան վերստին, զի ընդ օրինակի ամենեքին` որք միանգամ յաշխարհին Պարսից իցեն, մատուսցեն զոհս ՚ի պաշտօն կրակի շնորհակալութեան. եւ եթէ գտցին անդ քրիստոնեայք, որք ոչ մատուսցեն զոհս յարքունիս առցին ինչք նոցա. եւ ինքեանք լիցին գերի թագաւորի. եւ աշխատեսցին ՚ի գործ պիտոյից:
       Եւ իբրեւ տարածեցաւ այս հրաման դառնութեան, յափշտակեցան ստացուածք բազում քրիստոնէից, եւ մատնեցան անձինք նոցա ՚ի դառն աշխատանս արքունի գործոց յայլեւայլ տեղիս. եւ յոլովք գերի վարեցան` զոտս ՚ի կապանս ունելով. եւ այս առաւել յաշխարհն Ասորեստանեայց ՚ի կողմանս Բաբելացւոց, որ էր ընդ իշխանութեամբ պարսից:
       Սոյնպէս եւ զոր խոստացել էր Յազկերտ` զօրաց քրիստոնէից եղելոց ընդ իւր` յազա տութեան թողուլ, եւ պարգեւս շնորհել, զհակառակն եցոյց նոցա: Եւ քարոզ կարդալ ՚ի բանակի, զի ամենայն քրիստոնեայք` որք էին անդ, դադարեսցեն յերկիրպագանելոյ Աստուծոյ իւրեանց, եւ միայն արեգական եւ հրոյ մատուսցեն երկրպա գութիւն եւ զոհ, եւ յանձին կալցին զամենայն օրէնս մոգութեան: Եւ իբրեւ ետես, թէ ոչ առին յանձն քրիստոնեայք զպատուէր նորա, կամելով երկեցուցանել զնոսա եւ խոնարհեցուցանել ՚ի հաւա նութիւն կամաց իւրոց` մատոյց առաջի նոցա ՚ի տանջանս զչորս զօրականս ՚ի կարգէ աւագացն հայոց. եւ յետ բազումս չարչարելոյ զնոսա` արգել ՚ի բանտի. եւ տեսեալ` թէ ոչինչ օգտի, սկսաւ յիմարիլ ՚ի միտս իւր. Բայց կասկածեալ, թէ գուցէ ՚ի ձեռս առեալ հայոց զյաջող ութիւն իւրեանց` յանկարծակի յարձակեսցին ՚ի վերայ իւր, մեղմացոյց զխստ ութիւն հրամանաց իւրոց. եւ պատրուակեալ զպատճառ բանտարկ ութեան չորից զօրականացն` եցոյց լինել վասն յանցանաց նոցա:
       Եւ յետ երկոտասան աւուրց արար ընթրիս բազմահարկիս մեծամեծացն քրիստոնէից . եւ սիրով պատուեալ զնոսա նստոյց ՚ի գահոյս ընդ կարգի նոցա. եւ ջանայր հաւանեցուցանել զնոսա ուտել զզոհեալն. այլ իբրեւ ոչ առին նոքա յանձն, ոչ ստիպեաց ՚ի նոյն, այլ` հրամայեաց զայլ կերակուր առաջի մատուցանել: Եւ սակայն դառնացեալ ՚ի սրտի իւրում` ել արտաքս, եւ հրամայեաց արգելուլ զնոսա ՚ի ներքս, եւ անդէն վաղվաղեալ սպասաւորացն եւ դահճաց` կապեցին զձեռս նոցա յետս. եւ ՚ի բազում նեղ ութեան պահէին զնոսա զաւուրս քանի մի. եւ ազգի ազգի տանջանօք չարչարէին զնոսա. զոր եւ ոչ ընդ գրով իսկ արժանի համարեցաք անկանել, ասէ Եղիշէ: Եւ ապա կամելով անուանարկս առնել զնոսա` եւ անարգ յաչս ամցն, վախեաց զանուանս պատուոյ նոցա, եւ հրամայեաց ՚ի կարգի ստրկաց գրել զնոսա. զի այսու շարժեսցէ զմիտս նոցա. եւ ՚ի վերայ այսր ամի ՚ի քաղց եւ ՚ի ծարաւ եւ յանձկ ութիւն նեղէր զնոսա: Այլ նոքա առ սերն Քրիստոսի խնդութեամբ ընդունէին զամենայն, մինչեւ զարմանալ հեթանոսաց ոմանց, եւ շարժիլ ՚ի գութ, եւ յորդորել զնոսա` հաստատուն կալ յայսպիսի հաւատս. լա'ւ իցէ մարդոյ ասեն մահուչափ ճգնել, քան յայդպիսի (ձեր ) օրինաց ուրանալ:
       Աստանօր զարմացեալ մեծին Եղիշէի, որ անդ ականատես լինէր եղելոցն, ասէ. Թէպէտեւ նոքա յոյժ զուարթութեամբ խնդային ըստ ներքին մարդոյն, (սակայն ) արտաքին տեսիլն կարի ողո'րմէր յօտարութեանն. այնպիսի պատուական զինուորին հասանէր ՚ի չարաշուք անարգութիւն, եւ հայրենի ազատութին չարաչար կայր ՚ի ծառայ ութիւն մարդախոշոշ բռնաւորին… (որ ) նաեւ ոչ զերկրաւոր վաստակս ուրուք ՚ի նոցանէ յիշէր. եւ որ մեծն է քան զամենայն` ընդ մարմնաւոր կարգի, գոյին ոմանք ՚ի նախարարացն, որոց զեղբարս նորա (այսինքն Յազկերտի ) սնուցեալ էր մայրենի կաթամբք իւրեանց. առաւել եւս քան զամսն` զնոսա դատէր:
       ե . Բայց քանի ' եւ աշխատ եղեւ, ոչ կարաց զմիտս նոցա շրջիլ յիւր կամս. վասնորոյ արձակեալ զնոսա ՚ի կապանաց` հանապազ վարանէր հնարս գտանել մոլորեցուցանելոյ զնոսա ՚ի հաւատոց: Եւ յաղագս այսորիկ խորհեցաւ ձեռն արկանել ՚ի բուն հայոց , եւ նեղել զնոսա եւ տառապեցուցանել. որպէս զի անճարացեալ նոցա` դարձցին յօրէնս պարսից. եւ յուսայր` թէ ՚ի դառնալ նոցա դարձցին եւ նոքին, որք ընդ իւր էին: Եւ յայս գործ ընտրեալ նորա զմի ոմն ՚ի հաւատարիմ պաշտօնէից իւրոց, որում անուն էր Դենշապուհ կամ Վեհդենշապուհ, առաքեաց ՚ի Հայս:
       Հասեալ նորա յաշխարհ մեր` կեղծաւորեցաւ զառաջինն ՚ի վերին երեսս, իբր թէ եկեալ է վասն աշխարհագիր առնելոյ զնոսա. զի գիտացեալ զթիւ համարոյ հայոց ` թեթեւացուսցէ զհարկսն. եւ տեղեկասցի, թէ որոյ եղբայր կամ հայր եւ կամ այր իցեն, ՚ի բանակի. զի եթէ արժան ինչ իցէ, դարձուսցէ զնոսա յաշխարհ իւրեանց ըստ հրամանի արքային: Զայսպիսի սուտ համբաւ հանեալ` սկսաւ թուել զմարդիկ աշխարհին ՚ի հասարակի միայն ընդ ցեղից եւ ըստ իւրաքանչիւր վիճակաց. եւ փոխանակ բարեացն զորս խոստացաւ, հատոյց հնգապատիկ չարիս. զորս թուէ Եղիշէ ՚ի գլ. Ի. յերես. 22:
       Նախ ՚ի համար արկեալ զմիայնակեացս ունին , որք բնակեալ էին յանապատու եւ ՚ի վանորայս, էառ եւ վասն նոցա հարկս. եւս եւ վասն եպիսկոպոսաց եւ երիցանց: Երկրորդ` զամենայն եկեղեցիս, որք ազատ էին ՚ի հարկաց, էարկ ընդ հարկաւ: Երրորդ` զհասարակական հարկ աշխարհին առաւել եւս ծանրացոյց. եւ էառ հասս վասն դաշտաց, լերանց, ծառոց, արտից. եւ յորմէ արժան էր հարիւր դահեկան առնուլ, էառ երկերիւր. եւ յորմէ պարտ էր առնուլ յիսուն, էառ հարիւր: Չորրորդ` որ չար եւս է, ՚ի մէջ նախարարաց էարկ բանսարկութեամբ խռով ութիւն մեծ. սոյնպէս արար եւ ՚ի տունս մեծամեծաց. որովք լցաւ աղմկայոյզ շփոթութեամբ: Հինգերորդ` զմեծ հազարապետն զամենեցուն բարերարն զՎահան Ամատունի սուտ զրպարտութեամբ ընկէց յիշխանութենէ. եւ եդ ՚ի վերայ հայոց զպարսիկ վերակացու ոմն Մշկան անուն. եւ զմոգպետ մի ընդ նմա` իբր դատաւոր աշխարհին:
       Զայս ամենայն արար Դենշապուհ ըստ թելադրելոյն Յազկերտի, զի լքուսցէ զսիրտս հաւատացելոցն, եւ դիւրաւ հաւանեցուսցէ զնոսա յօրէնս պարսից: Բայց հաւատացեալքն Քրիստոսի ոչ իւիք ընդդիմացան նմա յաղագս զրկելոյ յընչից. եւ ոչ ծանր ինչ համարեցան աղքատանալ վասն տեառն. միայն թէ յեկեղեցիս մի ' ձեռն արկցեն անօրէնք ՚ի կործանել: Եւ թէպէտ անտանելի էր հարկն, ասէ Եղիշէ, այլ յօժարութեամբ եւ առաւելեօք ետուն, մինչեւ զարմանալ յոյժ ԴենՇապհոյ եւ արբանեկաց նորա, թէ ուստի ' այս ամենայն գանձ ելանէ. եւ թէ զիա'րդ այնու ամիւ տակաւին շէն մնաց: Յետ այսր ամի իբրեւ ոչ կարաց առնել Դենշապուհ զոր կամէրն , գրեաց առ Յազկերտ, եւ ծանոյց նմա զամենայն. եւ ինքն դադարեաց յաշխարհի անդ տարի մի ամիսս վեց: