ա.
Ընդ
հասանել
նամակացն
հայոց
առ
Միհրներսեհ
յաշխարհն
Պարսից,
առել
նորա
ընդ
իւր
զմոգապետն`
գնաց
առ
արքայ
Յազկերտ.
եւ
արքայ
հրամայեաց
ատենադպրի
իւրում
ընթեռնուլ
զնամակսն
առաջի
իւր,
եւ
առաջի
մեծամեծաց
իւրոց`
որք
ժողովեալ
էին
անդր:
Եւ
յորժամ
լուան
զբանս
նամակացն,
լի
եղեն
ամօթով
ամենեքին,
որք
թշնամի
էին
ճշմար
տութեան
հաւատոյս
մերոյ.
եւ
թագաւորն
գլխովին
ափշեալ
ափիբերան
եղեւ.
եւ
բազումք
անդէն
յաւագաց
ատենին
սկսան
հծծել
ընդ
միմեանս,
եւ
գովել
եւ
յարգել
զուղղութիւն
վարդապետութեանն
քրիստոնէից,
եւ
զարմանալ
ընդ
անվեհեր
պատասխանիս
նոցա:
Իսկ
մոգպետն
դառնացեալ
ընդ
այն`
սկսաւ
առաւել
քան
զինքն
դառնացուցանել
զթագաւորն.
եւ
յայլ
իմն
խորհուրդ
շրջեալ
զմիտս
նորա`
յորդորեաց
զնա,
զի
կոչեսցէ
զերեւելի
նախարարս
հայոց.
որոց
ոմանք
՚ի
Հայաստան
էին,
եւ
ոմանք
՚ի
Պարսս.
եւ
ստիպեսցէ
զնոսա
՚ի
կամս
իւր,
եւ
բռնութեամբ
տացէ
երկիրպագանել
արեգական.
եւ
ո՞վ
է
ասէ`
որ
ընդդէմ
դարձցի
ձեզ:
Յայնժամ
թագաւորն
լցեալ
թունովք
բանից
մոգապետին`
գրեաց
հրովարտակ
առ
նախարարս
հայոց,
ո'չ
որպէս
օրէն
էր
թագաւորացն
պարսից
գրել
առ
հայս,
այլ`
ծանր
եւ
զայրագին
բանիւք.
եւ
հրամայեաց,
զի
փութանակի
եկեսցեն
առ
ինքն
յաշխարհն
Պարսից.
որոշակի
յայտ
արարեալ
զանուանս
մեծամեծ
նախարարացն,
զորս
ինքն
ճանաչէր.
որք
էին
սոքա.
Վասակ
Սիւնի`
մարզպան
Հայոց.
Ներշապուհ
Արծրունի
Ռըմբոսեան`
երեւելի
եւ
մեծ
՚ի
նախարարս.
Արտակ
Ռշտունի.
Գադիշոյ
Խորխոռունի.
Վարդան
Մամիկոնեան
սպարապետ.
Արտակ
Մոկացի .
Մանէճ
Ապահունի.
Վահան
Ամատունի.
Գունտ
Վահեւունի.
եւ
Շմաւոն
Անձաւացի:
Այսոքիկ
էին
նախարարք
երեւելիք`
արք
հզօրք
եւ
անուանիք:
Թո'ղ
զայլս`
որոց
անուանք
ոչ
յիշին.
թո'ղ
եւ
զայնս,
որք
էին
՚ի
դրան
արքունի.
որպիսի
էր
Արշաւիր
Արշարունի.
որ
եւ
Կամսարական`
փեսայ
Մեծին
Վարդանայ.
եւ
այլք:
Սոյնպէս
գրեաց
հրովարտակ
եւ
առ
նախարարս
Աղուանից
եւ
Վրաց.
եւ
կոչեաց
զնոսա
սպառնալեօք:
բ.
Առեալ
սոցա
ամի
զհրովարտակ
արքայի ,
գիտացին
զպատճառ
կոչելոյ
նորա,
զի
ոչ
էր
այն
հրաւէր
խաղաղ
ութեան
այլ`
խռով
ութեան
եւ
կորստեան
ոգւոց.
որոյ
վասն
տխրեալ
թախծէին,
եւ
յաստուծոյ
օգնականութիւն
եւեթ
ապաւինեալ
էին:
Եւ
ապա
պատգամաւորութիւնս
առաքեալ
առ
միմեանս`
ուխտ
դնէին
՚ի
ձեռն
սրբոյն
Յովսէփայ
կաթուղիկոսին`
անսասան
մնալ
՚ի
հաւատս:
Եւ
յետոյ
խորհուրդ
արարեալ
հաստատեցին
՚ի
միտս`
գնալ
առ
թագաւորն,
ո'չ
առ
երկիւղի
սպառնալեացն,
զի
յայնժամ
երկիւղ
մարդոյ
արհամարեալ
էր
առաջի
նոցա,
այլ
`
առ
հնարս
գտանելոյ
խաղաղութեան
աշխարհին,
եւ
ազատելոյ
զայլ
նախարարս
եւ
զզօրս
եւ
զժողովուրդս
հայոց`
որք
էին
՚ի
դառն
նեղութեան
յաշխարհին
Պարսից,
եւ
ոմանք
՚ի
կողմանս
Հոնաց:
Ելեալ
ապա
սոցա
յաշխարհէ
իւրեանց`
գնացին
՚ի
պարտ
սակաւաձեռն
գնդաւ.
ընդ
որս
էր
եւ
մեծ
բդեշխն
կամ
թագաւորն
վրաց
Վազգէն`
միւս
փեսայ
Վարդանայ.
եւ
բդեշխն
գուգարացւոց
Աշուշայ,
որ
եւ
կոչիւր
բդեշխ
վրաց.
եւ
արքայն
Աղուանից
Վաչէ
որդի
Արսվաղենայ:
Եւ
իբրեւ
հասին
սոքա
՚ի
դուռն
արքունի,
ընկալեալ
եղեն
արհամարհանօք,
եւ
ոչ
պատուով
որպէս
օրէն
էր.
վասն
զի
յառաջն
սովոր
ութիւն
էր,
զի
յորժամ
զօրագլուխ
կամ
նախարար
ոք
՚ի
Հայոց
գնայր
առ
թագաւորն
պարսից
հանդերձ
գնդաւ,
յղէր
թագաւորն
երիցս
ընդ
առաջ
նորա
զմի
ոմն`
՚ի
պատուաւոր
անձանց`
հարցանել
զողջունէ
նորա,
եւ
զխաղաղութենէ
աշխարհին.
եւ
՚ի
յանդիման
լինել
նորա
առաջի
թագաւորին,
գովութիւնս
մատուցանէր
նմա
եւ
՚ի
նորա
նա
ինքն
թագաւորն.
եւ
յիշելով
զվաստակս
նախնեացն
`
շնորհակալ
եւս
լինէր:
Իսկ
՚ի
գալ
այսոցիկ
նախարարաց`
ոչինչ
այսպիսի
եցոյց
նոցա,
եւ
ոչ
իսկ
թոյլ
ետ
՚ի
սկզբան
անդ
երեւիլ
առաջի
իւր.
Եւ
ապա
՚ի
նախընթաց
աւուր
զատկի
յար
ութեան
տեառն,
այն
է
որ
աւագշաբթու
իբրեւ
յանդիման
եղեն
նմա`
եւ
ետուն
ողջոյն
յարգանաց
ընդ
սովորութեանն,
փոխանակ
ընդունելոց
նորա
զողջոյն
նոցա`
սկսաւ
վիշապաձայն
որոտալ,
եւ
մռնչալով
խօսիլ
ընդ
նոսա:
Եւ
նախ
հարցեալ
զնախարարս
հայոց`
ասէ
ցնոսա.
կամիմ
լսել
՚ի
ձէնջ,
թէ
զինչ
համարեալ
եմ
ես
ձեզ.
եւ
կամ
դուք
ո'րպէս
կարծէք
անձինս
լինել:
Եւ
նոցա
պատասխանի
արարեալ`
ասեն.
այդ
ձեր
հրաման
առանց
պատասխանի
լսելոյ
՚ի
մէնջ`
յայտնի
է
ամենայն
Արեաց
եւ
Անարեաց:
Կրկնեալ
արքայի`
ասէ.
ես
՚ի
ձէնջ
կամիմ
լսել
եւ
զձեր
ճանաչողութիւնդ
կամիմ
գիտել,
եթէ
զինչ
համարիք
զիս.
զոր
կարծէքդ,
ասացեք
ցիս:
Եւ
նոքա
ասեն.
մեք
զձեզ
թագաւոր
գիտեմք
ամենեցուն,
առաւել
եւս
մեր,
որ
եւ
ունիմք
իշ
խանութիւն
սպանանել
եւ
կեցուցանել :
Ասէ
ցնոսա
թագաւորն.
այդ
պատասխանիք
ձեր`
շատ
հեռի
են
՚ի
նամակէն,
զոր
ետուք
բերել
առ
իս,
եւ
աննման
ամենեւին.
վասն
զի
՚ի
նամակին
յայտ
արարեալ
էր
ձեր,
թէ
է
ինչ`
յորում
պարտական
եմք
հնազանդիլ
քեզ
եւ
չընդդիմանալ
եւ
է
ինչ`
զոր
ոչ
քեզ
պարտ
է
ասել,
եւ
ոչ
մեզ
հնազանդիլ
եւ
յանձն
առնուլ,
Արդ`
՚ի
մեր
թագաւորութենէս
առաջին
եւ
կարեւոր
խնդիր
քան
զամենայն
այդ
է,
զի
ընկեսջիք
զօրէնս
մեր.
եւ
ահա
այդու
ճանաչի
մեր
առ
ձեզ
տրութիւն,
եւ
ձեր
առ
մեզ
արդար
ծառայութիւն:
Եւ
արդ`
եթէ
զայդ
իմ
զկամս,
զոր
վասն
ձեր
հոգւոյ
փրկ
ութեան
հոգացաք
յանձն
առնուցուք,
մեծամեծ
փառօք
արձակիք
՚ի
մէնջ
յաշխարհս
ձեր.
ապա
թէ
այլազգագոյն
ինչ
խորհիք.
եւ
արդարեւ
յոր
միտս
եւ
յոր
մոլար
օրէնս
ցայժմ
կացեալ
է
ձեր,
՚ի
նմին
յամառեալ
դնիք,
կնաւ
եւ
որդւով
եւ
ազգաւ
կորուսից
զձեզ:
գ.
Յայնժամ
յառաջ
մատուցել
քաջին
Վարդանայ
սպարապետի
սկսաւ
զուարթ
դիմօք
եւ
համեստ
բանիւք
խօսիլ
ընդ
արքայի,
եւ
ասէ.
բազում
են
աստ
քան
զիս
աւագագոյնք
գահու
եւ
աւուրք,
եւ
են
որ
կրտսերագոյնք
են.
եւ
ամենեցուն
մեր
ծառայ
ութիւն
եւ
վաստակ
յայտ
է
առաջի
ձեր.
զոր
ոչ
ինչ
պիտոյ
է
ինձ
կամ
ումեք
՚ի
սոցանէ
յայտ
առնել
վերստին.
եւ
այլ
եւս
պատրաստ
եմք
յամի
ծառայել
քեզ.
եւ
եթէ
գայր
ինձ
հնար,
զմի
անձն
իմ`
բազում
առնէի,
եւ
զամենայն
ինչ
զիմ`
զոյժ
եւ
զզօր
ութիւն
ձեր
առնելով
առաւել
քան
զամենեսին
վաստակէի:
Բայց
զոր
այժմ
խնդրէք,
ո'չ
ծառայ
ութիւն
է,
այլ
ապստամբ
ութիւն
յաստուծոյ
կենդանւոյ,
եւ
ողորմելի
թշուառութիւն.
զոր
չէ
ինձ
հնար
յանձն
առնուլ,
եւ
ոչ
իսկ
ձեզ
օրէն
է
զայդ
պահանջել:
Եթէ
զծառայութիւնս
իմ
խնդրէք,
աւասիկ
եմ.
ապա
թէ
զհաւատս
իմ
խախտել
կամիք,
այդ
անհնարին
է.
զի
զոր
ընկալայ
յաստուծոյ
՚ի
մանկութենէ,
զիա'րդ
կարելի
է
ինձ
թողուլ,
եւ
կամ
յերկիւղէ
մարդկան
ուրանալ.
զի
թէեւ
՚ի
մարդոյ
առեալ
էի
զայն,
եւ
գիտելով`
թէ
ճշմարիտ
է`
ուրանայի,
ողորմելի
զանձն
իմ
համարէի.
քանի՞
եւս`
զոր
յաստուծոյ
ընկալայ,
եւ
՚ի
բերանոյ
նորա
ուսայ,
վաճառել
վասն
սնոտի
փառաց.
քա'ւ
լիցի
ինձ
զայդ
առնել:
Իմ
պատասխանի
ա'յդ
է.
յորում
ցանկամ
մեռանիլ,
քանի
թէ
ուրանալ
եւ
կեալ
առանց
աստուծոյ:
Իսկ
դոքա
ամենեքին,
որ
կանգ
աւադիկ
առաջի
ձեր,
բաւական
են
տալ
վասն
անձանց
պատասխանի:
Յայնժամ
եւ
նոքա
աներկիւղութեամբ
յառաջ
մատուցեալ`
խօսեցան
ընդ
արքայի,
եւ
ասեն.
Խնդրեմք
՚ի
քէն
արքա'յ
քաջ,
ո'ւնկն
դիր
սակաւիկ
մի
բանից
մերոյ,
եւ
լո'ւր
քաղցրութեամբ`
զոր
ասելոց
եմք.
Յիշեսցի'ք
արքայ
զժամանակ
Շապհոյ
երկրորդի`
արքայից
արքայի
նախնւոյն
Քրիստոս,
որ
էր
հայր
հաւոյ
քոյ
Յազկերտի.
որում
ետ
Աստուած
զերկիրն
հայոց.
եւ
ծառայեցին
նմա
հարք
մեր
քրիստոնէ
ութեան
օրինօք.
եւ
կային
՚ի
խաղաղութեան.
եւ
բազում
անգամ
մեծարեալ
լինէին
՚ի
նմանէ:
Եւ
յայնց
ժամանակաց
հետէ
մինչեւ
՚ի
թագաւոր
ութիւն
քո`
նովին
ծառայութեամբ
ծառայեցաք
քեզ
եւ
մեք.
եւ
գուցէ
թէ
մեք
առաւել
եւս
քեզ`
քան
թէ
հարք
մեր
հարց
քոց.
Եւ
յասելն
զայս`
յառաջ
բերեալ
նախարարաց
զիւրաքանչիւր
գործս
ծառայե
ութեան
իւրեանց`
յայտնի
ցուցին
նմա.
նմանապէս
եւ
զառաւել
ութիւն
հարկացն,
զորս
ետուն
նմա`
քան
զոր
տուել
էին
հարք
իւրեանց:
Եւ
յաւելին
եւս
ասել.
դու
արքայ
նաեւ
՚ի
վերայ
եկեղեցեաց
մերոց
եդիր
հարկս.
զոր
ոչ
ոք
ետ
՚ի
հարց
մերոց.
բայց
մեք
ոչինչ
ընդդիմացեալ
հրամանր
քում
զայն
եւս
տուաք:
եւ
զամենայն
զոր
միանգամ
կամեցար
կատարեցաք:
Եւ
արդ`
վասն
է՞ր
յուզեալ
իցէ
այժմ
ցասումս
այս
՚ի
վերայ
մեր.
զի՞նչ
յանցանս
գտեր
՚ի
մեզ.
միթէ
քրիստոնէական
օրէնք
մեր
վնաս
ինչ
հասուցին
թագաւորութեան
քում,
եւ
եղե՞ս
իւիք
պատճառ
ոչ
ծառայելոյ
քեզ.
ո՞չ
ապաքէն
՚ի
հրամանէ
օրինաց
մերոց
կամք
քեզ
՚ի
ծառայութիւն:
դ.
Իսկ
արքայն
զերեսս
իւր
դարձուցանել
՚ի
միւս
կողմն`
ասէ
ցնոսա.
ես
վնաս
համարիմ
ընդունիլ
՚ի
գանձս
իմ
զհարկ
աշխարհին
ձերոյ,
զի
են
ինչք
քրիստոնէի.
եւ
անօգուտ
վարանիմ
զգործս
ծառայ
ութեան
ձերոյ,
զի
ոչ
գործին
աստուծովք
մերովք.
վասն
զի
դուք
տգիտաբար
մոլորեալ`
անարգէք
զնոսա,
եւ
զկրակ
սպանանէք.
եւ
զմեռեալս
՚ի
հող
թաղեալ`
զերկիր
ապականէք :
Արդ`
յանձանք
մեծ
է
ինձ
առանց
ուղղելոյ
զձեզ`
ընդունիլ
զհարկ
եւ
զծառայ
ութիւն
ձեր.
զի
գուցէ
աստուածքն
բարկացեալ
՚ի
վերայ
մեր
վասն
ձեր`
վրէժս
առնուցուն
՚ի
մէնջ:
Այլ
արդ`
եթէ
կամիք
ապրիլ
՚ի
ձեռաց
իմոց,
եւ
մեծարանք
յուղարկիլ
յաշխարհ
ձեր,
եւ
կալ
յիշխանութեան
վաղիւ
՚ի
ծագել
արեգական`
որ
միայն
է
Աստուած
սքանչելի,
վաղվաղակի
երկիրպագէք
նմա.
ապա
թէ
ո'չ
զամենայն
դառն
տանջանս
կուտեցից
՚ի
վերայ
ձեր.
մինչեւ
ակամայ
կամօք
հաւանեսջիք
կատարել
զհրամանս
իմ:
Յայնժամ
ձայն
բարձել
նախարարացն
միաբերան`
ասեն
ցնա
յանդիման
մեծամեծացն
պարսից,
որք
էին
անդ:
Մի
եւս
ասեր
մեզ
զայդ
բան
արքայ.
զի
ոչինչ
բան
կարէ
յաղթել
հաւատոյս
մերոյ
եւ
եկեղեցւոյ.
վասն
զի
ոչ
է
եկեղեցի
շինուած
մարդկան`
կամ
տուրք
արեգական,
այլ
հաստատ
ութիւն
ճշմար
տութեան
հիմնեալ
զօրութեամբն
Աստուծոյ
՚ի
վերայ
անշարժ
վիմի.
ոչինչ
երկրաւորացս
կարէ
շարժել
զնա,
եւ
ոչինչ
յերկնաւորաց
դրդուեցուցանել:
Եւ
արդ`
եթէ
ո'չ
երկիր
եւ
ոչ
երկինք
Կարէն
դղրդեցուցանել
զնա,
մի
ոք
իբրեւ
զքեզ
խրոխտասցի
յաղթել
նմա:
Հա՞պա
զինչ
եւ
կամիս,
արա
'
պատրաստ
եմք
առ
ամենայն,
եւս
եւ
առ
՚ի
մահ:
ե.
Ընդ
այս`
առաւել
դառնացեալ
թագաւորին`
ահագին
սաստկութեամբ
սպառնացաւ
նոցա,
երիցս
եւ
չորիցս
երդումն
տուեալ
յարեգակն.
եթէ
ասէ
արդարեւ
ոչ
զիջանիք
՚ի
կամս
իմ,
զամենեսեան
զձեզ,
եւ
զայլ
քրիստոնեայս
ընդ
ձեզ,
որք
են
ընդ
զօրս
իմ,
կապեալ
՚ի
շղթայս
իբրեւ
զանարգ
գերիս
առաքեմ
՚ի
Սագաստան
ընդ
առապարս
մինչեւ
նախ
քան
զհասանելդ`
բազումք
՚ի
ձէնջ
մեռցին
՚ի
խորշակէ
եւ
՚ի
տարժանմանց
ճանապարհի.
եւ
որք
ողջն
հասանիցեն
յանել
բանտս
արգելցին:
Նոյնպէս
եւ
յաշխարհ
ձեր
առաքեմ
զօր
բազում
հանդերձ
բազմութեամբ
փղաց.
եւ
զամենայն
ընտանիս
ձեր
եւ
զորդիս
՚ի
Խուժաստան
տամ
խաղացուցանել.
եւ
քանդեմ
զեկեղեցիս
ձեր
եւ
զվկայարանս,
եւ
զամենայն
աշխարհն
յաւէր
դարձուցանեմ.
եւ
թէ
ոք
դիմակալ
գտցի,
ընդ
ոտիւք
գազանաց
անողորմ
մեռցի.
եւ
զմնացեալսն
կամօք
ձգեցից
՚ի
դենս
մազդեզանց:
Զայս
ասացեալ`
հրամայեաց
մեծաւ
անարգութեամբ
հանել
զնոսա
յերեսաց
իւրոց.
եւ
պատուէր
ետ
դահճապետին
պահել
զնոսա`
ընդ
որս
զայլ
նախարարս,
որք
յառաջն
իսկ
էին
՚ի
դրան
արքունի :
Իսկ
նախարարացն
տեսեալ
զինքեանս
յանհնարին
աղէտս
տարակուսի,
եւ
զսիրելիս
իւրեանց
՚ի
մեծի
նեղութեան.
եւ
զաշխարհն
՚ի
վտանգի
կորստեան,
ո'չ
գիտէին`
թէ
զի'նչ
արասցեն.
զի
եւ
ոչ
իսկ
գոյր
ժամանակ
հնարս
գտանելոյ,
նաեւ
ոչ
առիթ
եւ
պարապ
փախչելոյ.
մանաւանդ
զի
օրն
եւս
խոնարհեալ
էր
՚ի
մուտս.
սմին
իրի
մէգ
անփարատելի
պաշարեաց
զնոսա.
եւ
կային
յանբերելի
տխրութիւնս.
ջանացան
հնարս
խնդրել.
բազում
ինչ
եւս
խոստացան
իշխանաց
պարսից,
բայց
ոչ
ինչ
շահեցան :
Եւ
իբրեւ
առաւօտ
եղեւ,
հրամայեաց
թագաւորն
կոչել
զնոսա,
եւ
վերստին
յորդորեաց
զնոսա
ողոքանոք
եւ
սաստկութեամբ`
պատրաստիլ
յերկրպա
գութիւն
արեգական:
Եւ
նոքա
մատուցեալ
ասեն.
մեզ
չէ
օրէն
թողուլ
զարարիչն
արեգական,
եւ
պաշտել
զարեգակն .
վասնորոյ
մի
ընդունայն
հրամայէր
մեզ
զայդպիսի
յիմ
արութեան
գործ:
Յայնժամ
հրամայեաց
թագաւորն
դնել
զնոսա,
՚ի
դիպահոջ,
եւ
բազում
տառապանօք
պահել
անդէն.
եւ
զգուշանալ
զի
մի
ոք
զերծցի.
եւ
ետ
պատուէր
պատրաստել
գունդ
մի
զօրաց ,
զի
չարաչար
վշտօք
վարեսցին
զնոսա
՚ի
Սագաստան
յանդերձ
օտարութիւն:
