Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա
ա. Փառաւոր նախարարք եւ իշխանք հայոց որք անարգութեամբ փակեալ կային ՚ի տան միում իբրեւ ՚ի բանտի, պաշարեալ յահագին հոգս տարակուսանաց տառապէին. եւ ոչ կարէին գտանել հնարս առաջիկայ փորձանաց: Իսկ ներքինի ոմն ՚ի խորհրդականաց արքայի որ եւ էր ՚ի ծածուկ քրիստոնեայ, եկն առ նոսա զանխուլ ՚ի գիշերի երկրորդումն, եւ խրատ ետ ոմանց ՚ի նոցանէ, եւ ասէ. ո՞չ գիտէք` զի ՚ի կորնչիլ ձեր` եւ աշխարհ ձեր ընդ ձեզ կորնչի, եւ ամենայն ազգդ դառնան յօրէնս պարսից. եւ բառնի իսպառ քրիստոնէ ութիւն յաշխարհէ ձերմէ: Եւ արդ` խորհուրդ մի տամ ձեզ. միաբանեալ ձեր այժմ` կատարեցէք արտաքուստ զկամս թագաւորին` երկիրպագանելով արեգական, եւ զմիտս ձեր ուղղեցէք առ Քրիստոս, եւ այսու ապրեցուցեալ զանձինս` ապրեցուցանէք առ Քրիստոս. եւ այսու ապրեցուցեալ զանձինս` ապրեցուցանէք եւ զձեր. ապա թէ ոչ` վտանգ մեծ առաջի կայ ՚ի վերայ ազգիդ. զի ՚ի տարագրիլ ձերում` տարագրի եւ ազգ ձեր յօրինաց քրիստոնէութեան, եւ մատնի ՚ի պղծ ութիւն հեթանոսութեան:
       Այս խուրհուրդ թէպէտեւ դառն էր, բայց ոմանց ՚ի նախարարացն հաճոյ թուեցաւ. որոյ վասն աճապարեալ առաքեցին բանս ժամ տալ ինքեանց խորհելով վասն այսր. զի ոչ փոքր ինչ է ասեն իրքդ, յոր բռնադատեալս եմք. եւ ոչ իսկ մարթ է ՚ի սակաւ ժամուս զգործ մեծ այդպիսի փոյթ կատարել. ընդ այս խնդիր նոցա հաճեալ թագաւորին եւ աւագանւոյն` թոյլ ետուն նոցա աւուրս ինչ` խորհիլ, զոր կամիցին առնել: Յայնժամ ՚ի մի վայր ժողովեալ նախարարաց գաղտ ՚ի Վարդանայ` խորհէին եւ ասէին. զի՞նչ պարտ է մեզ առնել, եւ զելս իրացդ գտանել: Եւ յետ բազում բանս ՚ի մէջ արկանելոյ` պատշաճ թուեցաւ նոցա հաւանիլ խորհրդոյ ներքինւոյն ոչինչ այլ գոյ ասեն մեզ հնար զերծանելոյ յորոգայթէ յայսմանէ, յոր ձգեալ պաշարեաց զմեզ սատանայ բայց եթէ առժամ մի յանձն առցուք պատճառանօք զհրամայեալսն. եւ երթեալ յիւրաքանչիւր մեր` ծառայեսցուք ճշմարիտ հաւատոյս մերոյ, յոր ծնաք աւազանին նորոգութեամբ. եւ եթէ այս ոչ յաջողեսցի յաշխարհի մերում, թողեալ զաշխարհ մեր` փախստեայ գնասցուք իւրաքանչիւր յօտար ութիւն հանդերձ ընտանէօք մերովք, եւ յօտար ի պաշտեսցուք համարձակ զՔրիստոս Աստուած մեր. եւ եթէ այս եւս անհնարին լիցի, ժողովեալ ամենայն ազգքս ՚ի մի մարտիւ վանեսցուք զթշնամիս հաւատոյ մերոյ: Ապա եթէ զանձանց փրկ ութիւն եւեթ կամելով ընդդիմանամք անօրէն հրամանացս, թէպէտ մեք շահիմք զոգիս մեր մարտիրոսութեամբ. բայց անթիւ բազմ ութեան մարդկան` արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց` լինիմք պատճառ յաւիտենական կորստեան. զի ածեալ զնոսա այսր, եւ կամ դիմեալ ՚ի վերայ նոցա` զամենին դարձուցանեն ՚ի ծառայ ութիւն պաշտաման սուտ օրինաց իւրեանց. եւ ամենայն ազգք մեր կործանեսցին ՚ի հաւատոց. եւ մեր մերկասցի ՚ի քրիստոնէութենէ:
       բ. Զայս թէպէտ եւ այսպէս հաստատեցին ՚ի մէջ իւրեանց, բայց ոչ համարձակէին յայտնել սպարապետին Վարդանայ. զի ճանաչէին զհաստատ ութիւն մտաց նորա ՚ի հաւատս: Եւ սակայն չյայտնել եւս ոչ կարէին. քանզի գիտէին, թէ առանց նորա ամենայն խորհուրդք իւրեանց ՚ի դերեւ ելանէին. զի թէեւ մա'րթ էր նոցա խաբելով զթագաւորն զերծանիլ, բայց յոչ լինել Վարդանայ ձեռնտու` յայլ մեծ թշուառ ութիւն անկանէին: Ապա յետ բազում ինչ խորհելոյ` ժողովեցան միաբան առ Վարդան. եւ յայտնեցին նմա զամենայն ` զոր խորհեալն էին. եւ թախանձելով ստիպէին զնա միաբանիլ ընդ ինքեանս: Հայեա'ց ասեն յառաջիկայդ վտանգ մեծ, յոր հանդերձեալ են կորնչիլ այնչափ բազ մութիւն հաւատացելոց. եւ այն ո'չ այժմ միայն, այլ` մինչեւ ՚ի կատարած: Եւ արդ` եթէ քո ՚ի գութ բերել առ վայր մի միաբանեսցիս ընդ մեզ, լիցիս պատճառ հաստատուն եկեղեցւոյ. եւ եթէ փոքր մի կարասցես հիւանդանալ ընդ մեզ, ողջացուսցէ զմեզ քեւ հանդերձ ամենաբժիշկն Յիսուս :
       Զայսոսիկ լուեալ մեծին Վարդանայ ` բացէ ՚ի բաց հրաժարեցաւ ՚ի խորհրդոց նոցա, եւ ասէ. մի լիցի ինձ ստել արարչին իմում, եւ մոռանալ զբան նորա` զոր ասաց, որ սիրէ զկին կամ զորդիս առաւել քան զիս. չէ ինձ արժանի. եւ արդ` մի եւս ասէք ինձ զայն ինչ, զոր չէ ինձ արժան լսել, թո'ղ թէ արդեամբք կատարել: Տրտմեցան յոյժ ընդ այս նախարարք եւ խռովեալ լային, զի զբանս Վարդանայ իրաւացի համարէին. բայց զելս իրացն գտանել տկարանային: Ապա վերստին ՚ի նոյն առաջին խորհուրդ դառնային` ընդ յորդորելոյն Աշուշաց բդեշխին Գուգարաց եւ Վրաց. եւ զի ՚ի մէջ նախարարացն սիրելի էր Վարդանայ առաւել քան զայլս Արտակ իշխանն Մոկաց այր համեստ, զնա սկսան յորդորել. զոր եւ ամենայն ստիպելով փութացուցանէին հաւանեցուցանել ըստ միտս իւրեանց զՎարդան խանդաղատական բանիւք:
       Այլ յոչ Վարդանայ եւ բանից նորա, բդեշխին վրաց Աշուշայ, որոյ կին էր քոյր կնոջ Հմայակեայ եղբօր Վարդանայ, վերստին հանդերձ բազմութեամբ նախարարացն` սկսաւ թախանձել զնա , առաջի եդեալ նմա պատճառանօք եւ այլեւայլ մտօք զբազում բանս սուրբ գրոց. եւ զայն եւս` ասէր Պօղոս, եթէ ուխտիւք խնդրէի ես ինքն նզով լինել վասն փրկ ութեան եղբարց իմոց եւ ազգականաց ընդ մարմնոյ. եւ ասեն ամենեքին, առ եւ դու յանձն` նզովս լինել վասն փրկ ութեան հոգւոյ բովանդակ աշխարհիս Հայոց եւ Վրաց եւ Աղուանից. եւ մեք զոր եւ հրամայես մեզ առնել վասն փրկ ութեան նոցա, արասցուք անյապաղ` հեղլով եւ զարիւն մեր ՚ի պաշտպան ութիւն հաւատոյ. միայն առ անգամ մի զերծցուք ՚ի վտանգէս: Եւ զայս բան հաստատեցին միաբան երդուեալ եւ եդեալ զձեռս յաւետարանն Քրիստոսի. եւ եթէ ոք ասեն ստեսցէ այսմ երդման, որոշեալ ճեղքեսցի նա յարքայութէն աստուծոյ. եւ զամենայն վնաս հոգւոց Աստուած ՚ի ձեռաց նորա խնդրեսցէ:
       գ. Լուեալ Վարդանայ զայս ամենայն, եւ տեսեալ զահագին երդմունս նոցա, հարաւ յարտասուս, եւ յանձն էառ միաբանիլ մատուցեալ առ աստուած, խոստովան եղեն նմա դառնագին արտասուք զայն զիւրեանց գործ. զոր եւ ոչ բարի տեսանելով վասն բարւոյ կամէին կատարել:
       Եւ մինչդեռ նոքա յայսպիսի սրտատոչոր աղօթս կային, գուժկան հասանէր առ թագաւորն, եթէ գունդ մեծ ՚ի հոնաց անցել ընդ Թուրքաստանու ընդ անհուն ճանպրհ հիւսիսակողմն Կասպից ծովու` դիմել են ՚ի Խորասան յաշխարհ տէրութեան Պարսից, եւ յաւարի առնուն զաշխարհն: Իբրեւ զայս լուաւ թագաւորն, պատրաստեցաւ գնալ ընդդէմ նոցա. եւ փութացոյց յառաջ քան զելանել իւր` վերստին ստիպել զնախարարն ՚ի կամն իւր. եւ եթէ ոչ առնցուն յանձն, ՚ի նմին աւուր վարեսցեն զնոսա կապանօք ՚ի Սագաստան:
       Յորժամ ազդ եղեւ այս նախարարացն, դիպող առիթ համարեալ նոցա զոր խորհեալն էին` ՚ի գործ դնել. յղեցին պատգամ առ թագաւորն. եթէ յանձն առեալ կատարել զկամս նորա: Զայս լուեալ թագաւորին` զուարճացաւ ՚ի միտս իւր. եւ նոցա եկեալ առաջի նորա ՚ի մոխրատունէն, մատուցին ընդ նմա արտաքուստ երկրպագ ութիւն հրոյ եւ արեգական. այլ որք հաստատուն էին ՚ի հաւատս պատճառանօք իմն եւեթ կորացուցեալ զանձինս` ցուցանէին երկիրպագանել , իսկ որք ոչ ճշմարտութեամբ ունէին զքրիստոնէութիւնն, որպիսի էր Վասակ Սիւնի, եւ Գադիշոյ Խորխոռունի, համարձակ մխէին զանձինս յերկրպագ ութիւն եւ ՚ի զոհ ընդ օրէնս մոգութեան: Եւ յետ կատարման գործոյն` ոմանք գովութիւնս սուտս եւ շնորհակալութիւնս մատուցանէին թագաւորին , ասելով. ձեր նախնիքն սիրէին զմեզ հոգալով զմեր օգուտ մարմնաւոր. բայց դուք առաւել ցուցիք զսէր ձեր առ մեզ, զի զմտաւ ածիք ծանուցանել մեզ զյաւիտենական օգուտ հոգւոյ մերոց. եւ արդ` եթէ նոցա ծառայեցաք յամի յօժարութեամբ, ապա առաւել եւս ձեզ:
       դ. Եւ ՚ի ստիպել նախարարաց զՎարդան, զի եւ ինքն խօսեսցի զայնպիսի բանս յատենի անդ, սկսաւ եւ նա այլընդայլոյ բանիւք շնորհս մատուցանէ արքայի եւ աւագանւոյն պարսից` խոստանալով մեծ ինչ գործել, ըստ գրելոյ Փարպեցւոյն. Զիմոց զնախնեացն ասէ` զհպատակ ութիւն եւ զվաստակ զոր յայս դուրս եւ առ ձեր թագաւորութիւնդ արարեալ է, ՚ի ժամանակէ յորմէհետէ կարգեալ եմք ՚ի ձեր ծառայութիւնդ, դուք ամենքն քաջագոյն գիտէք. եւ ինձ ո'չ է պիտոյ յաղագս այդպիսի իրաց` միըստմիոջէ տեղեկացուցանել զձեզ, զոր ստուգագոյն առաւել ճանաչէք քան զիս: Եւ թէպէտ եւ շատ նուազ եմ քան զիմ նախնիսն, սակայն ո'րչափ կարն էր յիս` եդեալ էր ՚ի մտի արդար վաստակօք հաճել զմիտս ձեր . եւ ուր հասեալ էի ՚ի գործ ՚ի ձեր հրամանէ, տեսեալ էր զօրագլխաց ձերոց եւ իմ ընկերաց` ըստ իմ ուժոյ միասնութեամբ զիմ զգործն եւ զվաստակն: Բայց արդ` յայսմ հետէ այսպէս կա'մք են, ջանամ, զի թէ ցայժմ գործեալ ինչ իցէ (իմ ), եւ ոչ արժանի անուան կամ գովութեան, յայսմ հետէ հնարիմ ամենայն զօրութեամբ եւ ուժով օգնականութեամբն այ` գործել գործ այնպիսի, զոր ոչ միայն առաջի ձեր արեաց, այլեւ ՚ի կայսեր դրանն, եւ յայլ ազգս պատմեսցի համբաւն այն մինչեւ ցյաւիտեան:
       Եւ յաւելու ասել Ղազար Փարպեցի, թէ Զայս բան որպէս ՚ի շնորհէ Աստուծոյ սպարապետին հայոց ասացեալ տեառն Մամիկոնէից, զոր հռչակելոց էր զնահատակութիւնն` որ առ Աստուած ՚ի դարս յաւիտենից: Եւ զայսպիսի ասացմունս լուեալ թագաւորին պարսից եւ ամենայն աւագանւոյ դրանն` մեծաւ շնորհակալութեամբ զարմացեալք, գովեցին զնա եւ գոհացան. քանզի ծածկեաց Աստուած զբան խոստմանցն, զոր ասաց գործել սպարապետն հայոց Վարդան` յաղագս մեծի անուան համբաւոյ, զոր պարգեւաց նմա Աստուած զանուն նահատակ ութեան յազգս յաւիտենից:
       Եւ այսու բանիւ եւ գործելով խաբեալ թագաւորին` ետ ամենեցուն նոցա զառատ պարգեւս եւ զամսին նորոգ հաստատեաց յիշխանու իւրեանց. ընդ նոսին արձակեաց ՚ի խնդրոյ նոցա եւ զԳարեգին Սրուանձտեան` զոր եդեալ էր ՚ի բանտի. եւ վերստին կացոյց զՎասակ զիշխանն Սիւնեաց ՚ի մարզպան ութեան հայոց, եւ զքաջն Վարդան ՚ի սպարապետութեան. եւ ետ բազում զօրս պարսից ՚ի ձեռս նոցա հանդերձ զօրավարօք յօգնական ութիւն նոցին. եւ կարգեաց եւս ընդ նոսա զեօթն հարիւր մոգս եւ զքուրմս. եւ ՚ի վերայ նոցա եդ մոգապետ ոմն. եւ յորդորեաց զնոսա փութալ գնալ յաշխարհն Հայոց, եւ զամենեսին դարձուցանել ՚ի կրօնս պարսից. եւ զեկեղեցիսն կարգել ՚ի մեհեանս, եւ զքահանայսն կացուցանել մոգս եւ քուրմս:
       Այլ զերկու որդիսն Վասակայ զԲաբիկ եւ զԱմիրներսէհ պահեաց առ իւր ՚ի դրան իբր ՚ի պատանդի: Նոյնպէս արգել անդէն յաշխարհին պարսից զարքայն վրաց զՎազգէն եւ զբդեշխն գուգարացւոց զԱշուշայ, եւ զարքայն Աղուանից զՎաչէ. զի նախ յաշխարհն եւեթ կամեցաւ ձեռն արկանել, եւ յետ այնորիկ յերկիրն Վրաց եւ Աղուանից եւ այլոց ազգաց: Զայս այսպէս կարգեալ թագաւորին` առաքեաց յաշխարհ ամենայն աւետաւորս վասն այսր. եւ ինքն խաղաց ՚ի վերայ գնդին հոնաց:
       ե. Իբրեւ լուան զգործ ուրաց ութեան նախարարացն հայոց քրիստոնեայք, որք էին յաշխարհին Պարսից եւ յայլ տեղիս եւ կային ՚ի նեղ ութեան մեծի, զարհուրեցան յոյժ. զի ոչ գիտէին զխորհուրդս նոցա. եւ մտին ՚ի սուգ դառնութեան: Եւ ոմանք ՚ի նոցանէ եկեալ առ նախարարսն ` լային առաջի նոցա, եւ բազում բանս մեղադր ութեան խօսէին առ նոսա. մանաւանդ` որք յազգէ Աղուանից եւ ՚ի Վրաց էին եւ յԱսորւոց: Զի՞նչ գործ գործեցիք ասեն. զիա՞րդ առ ոտն հարիք զուխտ քրիստոնէութեան. ապա զի՞ առնիցէք զսուրբ կտակարանսդ. եւ յո՞ տանիցէք զսպաս տէրունեան սեղանոյն… զի՞նչ առնիցէք զպատուիրեալսն ՚ի տեառնէ. որ ուրասցի զիս առաջի մարդկան, յուրասս եւ ես զնմանէ առաջի հօր իմոյ յերկինս եւ հրեշտակաց սրբոց: Վարդապետք էիք առաքելական քարոզութեանն. արդ` աշակե՞րտք լինիցիք մոլար խաբէութեանն… ՚ի հուր եւ ՚ի հոգիք էիք մկրտեալ, արդ ՚ի մոխիր եւ յաճի՞ւն թաւալիցիք… Տաճար էիք հոգւոյն սրբոյ. արդ զոհարան դիւա՞ց լինիցիք… Նոքա ՚ի վաղնջուց իսկ էին կուրացեալք. զհետ կուրացն եւ դո՞ւք կուրացայք… Ե՞րբ ուսանիցիք զբազմաթիւ անուանս աստուածոց նոցա, այն` որ չիք ուրեք ՚ի միջի եւ ոչ մի… Եթէ գիտէիք դուք` եւ երեւէր ձեզ յայտնի, զի սուգ առին. երկինք ՚ի վերայ ձեր, եւ թախծեցաւ երկիր ՚ի ներքոյ ոտից ձերոց… Եթէ մարդոյ փրկեալ էր զձեզ ՚ի ծառայութենէ, եւ դուք անձամբ զանձինս այլում ՚ի ծառայ ութիւն արկանէին, ՚ի մեծ բարկ ութիւն բրդէին զառաջին տէրն ձեր. իսկ արդ` զի՞նչ առնիցէք զաստուածասաստ հրամանն… Դուք էիք մեր ամուր ապաստանի . յորժամ աստի (՚ի բռնութենէ պարսից ) վտանգ հասանէր մեզ, առ ձեզ յանդորր ելանէաք. արդ մեծ ամուրդ այդ հիմն ՚ի վեր տապալեցաւ: Դուք էիք մեր պարծանք առ թշնամիսն ճշմարտութեան. արդ դուք եղէք մեզ նախատինք առ նոյն թշնամիսն : Յայնժամ վասն ձերոյ ճշմարիտ հաւատոցն` եւ ՚ի մեզ փոքր ՚ի շատէ խնայէին. արդ ՚ի պատճառս ձեր եւ զմեզ անողորմ դատին: Ոչ միայն զանձանց դատաստան տալոց էր առաջի ահեղ ատենին աստուծոյ, այլեւ զբազմաց ամենեցուն` որ ՚ի ձեր պատճառս զնոսա եւս չարչարեսցեն:
       Զայսպիսի բանս լուեալ ՚ի նոցանէ, նախարարացն հայոց` տառապէին յանհնարինս ՚ի միտս իւրեանց. զի ոչ կարէին յայտնել` զոր խորհեալ էին առնել. եւ ոչ ժուժէին լռել` զոր կամէինն կատարել. որոյ վասն ՚ի նեղութենէ սրտից հեղձամղձուկ լինէին. եւ յանձկութենէ ոգւոցն արտասուօք զերեսս իւրեանց թանային:
       Բայց քահանայք` որք էին ՚ի Տիսբոն, աճապարեալ փութապէս առաքեցին զմի ոմն յաշխարհն Հայոց` ծանուցանել եպիսկոպոսաց զգործս նախարարացն: Հասեալ նորա յԱյրարատ, եւ գտել անդ զեպիսկոպոսունս, զի դեռեւս չէին մեկնել անտի, պատմեաց նոցա լալով զամենայն` զոր ետես, եւ զոր լուաւ: Զայս բօթ իբրեւ լուան եպիսկոպոսունքն, տրտմեցան յոյժ. եւ չար համարեցան զուրաց ութիւն նոցա քան զմահ նոցին` եւ անձանց իւրեանց: Եւ գիտացեալ, թէ պատրաստեալ են նոքա գալ յաշխարհս Հայոց հանդերձ մոգօք ՚ի շրջել զկրօնս քրիստոնէ ութեան յօրէնս պարսից, եւ կործանել զեկեղեցիս, եւ կարգել զմեհեանս, խորհեցան եւ հաստատեցին ազգովիմք տալ պատերազմ ընդ նոսա ամենայն զօրութեամբ. ձեռն եղբօր ասեն մի ' խնայեսցէ ՚ի մերձաւոր իւր. մի ' հայր յորդի, եւ մի ' որդի ՚ի հայր:
       Զայս խորհուրդ հաստատեալ եպիսկոպոսացն` վաղվաղակի սփռեցան յիւրաքանչիւր տեղիս. եւ առաքեալ աստ եւ անդ զքորեպիսկոպոսունս, զամենեսին` որք էին ՚ի վիճակի իշխան ութեան իւրեանց յաշխարհին Հայոց, յորդորեալ զինեցին հաւատովք Քրիստոսի. եւ ընդ հաստատելոյ խորհրդեան իւրեանց` վառել պատրաստեցին զնոսա ընդդէմ ուրացելոյն եւ մոգուց, առհասարակ զարս եւ զկանայս, զշինականս եւ զաղքատս, զքահանայս եւ զկրօնաւորս: