Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Դեսպանք հայոց, այսինքն է Ատովմ Գնունի, եւ Հմայեակ Մամիկոնեան, եւ ընկերք նոցա, որք առաքեցան ՚ի Կոստանդինուպօլիս յամսեանն յունիսի ՚ի նոյն ամի. 450. ընդ որում ասացաք ՚ի վերոյ, իբրեւ հասին անդր, յանդիման լեալ մեծի կայսեր` ընթերցան առաջի նորա զթուղթն գրեալ յեպիսկոպոսաց եւ ՚ի նախարարացն հայոց. եւ յիշեցուցին նմա զուխտ դաշինն սիրոյ, որ եդեալ էր ՚ի մէջ երկուց ազգացս առ Կոստանդիանոսիւ: Զոր լուեալ Թէոդոսի` հրամայեաց յուզել ՚ի յիշատակարանս եւ ՚ի մատեանս նախնեաց. յորս եւ գտին զնոյն ուխտ հաստատութեան: Որոյ վասն խորհուրդ արարեալ Թէոդոսի ընդ Մարկիանոսի, որ ընկալեալ էր զահիւ կեսարութեան, հաճեցաւ ձեռն տալ նոցա. բայց քանզի ՚ի նմին իսկ ժամանակի. յամի տեառն. 450. ՚ի վերջին աւուրս ամսեանն յուլիսի վճարեցաւ ՚ի կենաց նա ինքն փոքրն Թէոդոս, խափանեցաւ յօգնելոյ հայոց:
       Իսկ Մարկիանոս` որ յաջորդեաց նմա ՚ի կայսերութեան հայելով յաւէտ ՚ի հանգիստ իւր քան ՚ի պաշտպան ութիւն եկեղեցւոյ` չկամեցաւ բնաւ օգնել, արգելեալ ՚ի չնչին պատճառաց. իբր թէ վրդովեալ իցէ քաղաքն ՚ի նորոգ ծագեալ հերետիկոսութեան Եւտիքեայ: Բայց առաւել եւս խափան եղեւ օգնական ութեան նորա Անատոլիոս զօրավար արեւելեան` որ եւ վերակացու էր կարգեալ Անտիոքայ. քանզի սա յամենայն կողմանց արգելս եդ ՚ի միջի, եւ պաշարեաց զկամս նորա. զի որովհետեւ միջնորդութեամբ իւրով եդեալ էր դաշն խաղաղ ութեան ՚ի մէջ պարսից եւ յունաց, ոչ կամէր ձեռն տալով ՚ի Հայս` զայն խախտել. զի զարհուրեալ էր յերեսաց Յազկերտի: Եւ դարձեալ կասկածէր, թէ յօգնել իւրեանց` գուցէ եւ այն հայք` որք էին ՚ի մասն բաժնի յունաց, միաբանեսցին ընդ նոսա, այսինքն ընդ Հայս` որ ՚ի բաժնին պարսից, եւ ելցին յիշխանութենէ յունաց: Յայս խորհուրդ Անատոլեայ ձեռնտու եղեւ եւ այլ չարագրգիռ ոմն յասորի ազգէ Եփլարիոս անուն` երեւելի ՚ի դրան արքունի: Որով եւ Մարկիանոս ոչ միայն իսպառ հրաժարեցաւ յօգնական լինելոյ հայոց, այլեւ առ աներկիւղ մնալոյ ՚ի Յազկերտէ` արաքեաց առ նա դեսպան խաղաղ ութեան զնոյն ինքն զԵփլարիոս, ցուցեալ նմա` թէ ինքն բարեկամութեամբ է ընդ պարսիկս, եւ չունի ինչ ընդ Հայս` որ ՚ի բաժնին պարսից: Յայսպիսի միտս տեսեալ հրեշտակացն հայոց զնոյնս` խորհեցան դառնալ յետս ՚ի Հայս. բայց քանզի ակն ունէին հաւանեցուցանել գոնէ զոմանս ՚ի հայոց` որք էին ՚ի մասն այնորիկ խնդրել օգնութիւն` ընդ յանձնելոյ Վարդանաց. այլ Ատովմ Գնունի փութացեալ դարձ արար ՚ի Մեծն Հայս. եւ եհաս անդ յայնմ աւուր յորում նորոգ դարձեալ էին Վարդանանքն յաջողութեամբ մեծաւ ՚ի կողմանցն Աղուանից: Որք եւ լուեալ յԱտովմայ, թէ ոչ կամին յոյնք օգնել ինքեանց, ոչինչ տրտմեցան, եւ ոչ խորհուրդ ատել ութեան էանց ՚ի միտս նոցա. այլ մանաւանդ իբրեւ ճշմարիտ բարեկամս եւ սիրելիս համարելով զնոսա` գրեցին անդրէն թուղթ առ կայսրն եւ առ ուխտ եկեղեցւոյն Կոստանդինուպօլսոյ. եւ ծանուցին զամենայն անցս` որք անցին ընդ ինքեանս ընդ յաջողելոյ տեառն. եւ խնդրէին ՚ի նոցանէ փոխանակ մարմնաւոր նպաստից զհոգեւորսն, այսինքն զաղօթս վասն պահպան ութեան եկեղեցւոյ, եւ զօգնական ութիւն գտանելոյ յաստուծոյ. զի որպէս սկսաքս ասեն ՚ի նմին եւ կատարեսցուք:
       Իսկ Վահան Ամատունի չոքաւ յաշխարհն Աղձնեաց. եւ ոչ կարացեալ հաւանեցուցանել զմեծ բդեշխն նոցա ՚ի միաբան ութիւն իւրեանց, դարձաւ յետս ունայն: Սոյնպէս եւ Հմայեակ եղբայրն Վարդանայ եւ Մերհուժան Արծրունի` շրջեալ աստ եւ անդ ՚ի բաժնին յունաց` թէպէտեւ ջանացան շահիլ զհայս եղեալս անդ, այլ կարի նուազունս. եւ այս յաւետ ՚ի սադրելոյ չարին Վասակայ ծածուկ պատգամաւորութեամբ. եւ սակայն ակն ունելով նոցա առ սակաւ սակաւ զբազումս շահիլ` յամեցին անդ գրեթէ տարի մի, որպէս յայտնի երեւի ՚ի բանից Ղազարու Փարպեցւոյ:
       բ. Իսկ նախարարք հայոց, եւ միաբանեալքն ընդ նոսա, յետ վճարելոյ զամենեսին քաղոց պահօք եւ աղօթիւք ` սկսան պատրաստիլ ՚ի գործ պատերազմի ընդդէմ պարսից: Այլ սակայն սիրտք նոցա հանապազ ճմլեալ մաշէին ՚ի վերայ Հայոց եղելոց յաշխարհին պարսից. զի նոքա անդէն ՚ի տառապանս էին. եւ եթէ սոքա ՚ի կռիւ մտանէին ընդ Յազկերտի, նա առաւել եւս տայր տառապեցուցանել զնոսա: Սմին իրի խորհեցաւ քաջն Վարդան առնել զայսպիսի ինչ. հրամայեաց լուծանել զմի ոմն յերեւելեաց անտի ՚ի պարսից, զորս կապեալ եւ արգելեալ ունէին, եւ ածել առաջի նախարարացն:
       Եւ իբրեւ բերին զնա անդ , խօսեցաւ ընդ նմա բազում ինչ. եւ յայտնի եցոյց նմա, թէ այս ամենայն վնասք` որք գործեցան ընդդէմ թագաւորին, եղեն վասն ՚ի զուր նեղելոյ նորա զՀայս, եւ վասն ուրաց ութեան բազմաց, եւ առաւել եւս վասն անօրէն ութեան ուրացելոյն Վասակայ: Եւ իբրեւ յայտնի արար նմա զայս ամենայն, առաքեաց զնա հրեշտակութեամբ առ Յազկերտ յաղերս աղաչանաց խնդրելով ՚ի նմանէ ներել ամենայնի, զոր արարեալ էր նոցա ընդդէմ նորա, եւ գթութեամբ վարիլ ընդ նոսա. եւ խոստացաւ սրտի մտօք ծառայել նմա այնուհետեւ տալ հարկս անվրէպ միայն թէ ոչ եւս կամիցի խախտել զնոսա ՚ի հաւատոյ:
       Գնացեալ առն ՚ի ձմերոց արքունի պատմեաց յականջս Յազկերտի զամենայն, զոր լուաւ ՚ի Վարդանայ եւ ՚ի նախարարացն, յայտ արարել նմա միանգամայն` թէ ինքն եկեալ է վասն աղաչելոյ զնա: Իբրեւ լուաւ զայս Յազկերտ, զիջաւ փոքր մի յամբաստանութենէ իւրմէ. եւ երկուցեալ, թէ գուցէ ՚ի պատերազմիլ իւր ընդ Հայս` յաղթեալ ՚ի նոցանէ յամօթ լիցի առաջի ամենայն ազգաց , խորհեցաւ նենգութեամբ կատարել զկամս իւր. վասնորիկ հրամայեաց ՚ի վերին երեսս, զի ո'վ ոք եւ կայցեն ՚ի քրիստոնէից յաշխարհին Պարսից, համարձակ վարեսցէ զօրէնս քրիստոնէութենէ, եւ եթէ իցէ ոք ՚ի նոցանէ ՚ի կապանս, արձակեալ լիցի. եւ այր ուրուք ինչք կամ ստացուածք յափշտակեալ իցեն, դարձցին անդրէն. եւ եթէ ոք ակամայ ուրացեալ իցէ զհաւատս աներկիւղ դարձցի ՚ի նոյն. եւ քահանայք անխափան լիցին ՚ի պաշտամանց իւրեանց :
       Զսոյն պատուէր գրեաց եւ առաքեաց յաշխարհ տէր ութեան իւրոյ , եւ առ ամենայն ազգս քրիստոնէից եղելոց ընդ իշխանութեամբ իւրով. եւ մասնաւորապէս առ հայ` հաստատեալ սուտ երդմամբ զուխտ խաղաղ ութեան ընդ նոսա. զի մարթասցի քակտել զմիաբա նութիւն նոցա, եւ զամնին անհոգս առնել. որպէս զի յանկարծակի որսացի զնոսա, եւ զյետին դառ նութիւն սրտի իւրոյ թափեսցէ ՚ի նոսա: Եւ առ անկասկած մնալոյ ՚ի յունաց արձակեաց դեսպան առ Մարկիանոս կայսր` հաստատուն պահել զդաշն խաղաղ ութեան եւ ինքն առաւել եւս ստուարացոյց զգունդս զօրաց իւրոց:
       գ. Յորժամ առին հայք միաբանեալք զթուղթ թագաւորին, որ ՚ի վերին երեսս ունէր զաւետիս կենաց, եւ ՚ի ներքոյ զդառ նութիւն մահու յայտնապէս ծանեան ՚ի բազում նշանաց եւ ՚ի խօսիցն, եւս եւ յազդարարութենէ ոմանց` զխաբէ ութիւն նենգ ութեան նորա . եւ ամենեւին ոչ հաւանեցան նմա, եւ ոչ հաւատացին բարեացն` զորս խոստանայր նոցա. Որ ինքն իւր չար է ասեն, այլում բարի ոչ կարէ լինել. եւ որ ինքն ընդ խաւար գնայ. այլում ոչ առաջնորդէ ճշմար տութեան լուսով. (վասն զի ) որպէս չիք յանիրաւութենէ արդարութիւն, եւ ՚ի ստութենէ ճշմարտ ութիւն սոյնպէս եւ ոչ ՚ի խռովասէր մտաց ակնկալ ութիւն խաղաղութեան. Այլ մեք ակն ապրեալ Քրիստոս զօրութեամբն աստուծոյ, եւ հաստատեալք ՚ի յոյսի Քրիստոս…. ոչ պատրիմք իբրեւ զտղայս, եւ ոչ մոլորիմք իբրեւ զանտեղեակս, եւ ոչ խաբիմք իբրեւ զտգէտս. այլ` պատրաստ եմք ամենայն փորձութեանց եւ մահու ՚ի վերայ եկեղեցւոյ սրբոյ:
       Եւ ապա հաստատեցին ՚ի մէջ իւրեանց, եւ ասէն. եթէ թուլացուք ` յորմէ սկսաքս, թէեւ կարասցուք մեք կեալ, բայց եկեղեցիք, մեր մատնեսցին ՚ի ձեռս հեթանոսաց, եւ ազգ մեր դառնայցեն յորէնս անաստուածութեան. եւ զի՞ պիտոյ է մեզ այսպիսի կեանք. մեռցուք ապա վասն Քրիստոսի, եւ կեցցուք ընդ նմա ելցուք ՚ի վերայ անաստուածից, եւ փրկեսցուք զեկեղեցիս Քրիստոսի ՚ի ձեռաց նոցա, մի երկիցուք ՚ի ժամանակաւոր մահուանէ, զի մի մահն յաւիտենական հասցէ մեզ եւ որդւոց մերոց :
       Զայս այսպէս հաստատեալ ՚ի մէջ իւրեանց` սկսան առաւելապէս հոգ տանիլ միաբան կալոյ: Այլ քանզի հասեալ էին յայնժամ աւուրք զատկի, հրամայեաց Վարդան, զի երթել իւրաքանչիւրօք ՚ի տունս ուրախասցին ընդ ընտանիս իւրեանց ընդ հոգւոյ եւ ընդ մարմնոյ, միանգամայն եւ պատրաստեսցեն զանձինս ՚ի զենումն մարտիրո սութեան ՚ի վանելն զթշնամիս վասն ՚ի Քրիստոս հաւատոց:
       դ. Իբրեւ ետես Յազկերտ, թէ հայք ոչ հաւատացին նենգապատիր բանից իւրոց, եւ կան եւս միաբան, վերացոյց զառագաստս խաբէութեանն, եւ յայտնի արար զծածուկս սրտի իւրոյ: Կոչեաց զՄիհրներսեհ զհրամանատար տէր ութեան իւրոյ. եւ ետ ՚ի ձեռս նորա զամենայն զօրս պարսից, եւ զերամակս ամեհի փղաց խաղալ ամենայն զօ րութեամբ ՚ի վերայ հայոց միաբանելոյ ընդ Վարդանայ, եւ մաշել զամենեսին ՚ի սուր սուսերի: Եւ նորա ելեալ անհամար բազմութեամբ յաշխարհէն պարսից, ՚ի վերջ ամենեւին մեհեկի, այն է սկիզբն մարտի, եկն մօտ ՚ի սահմանս Հայոց յաշխարհն Փայտակարան յամսեանն ահեկանի, այն է ապրիլ. եւ եմուտ ՚ի քաղաքն որ յանուն աշխարհին կոչի Փայտակարան. եւ սփռեաց զզորսն շուրջ զքաղաքաւ ՚ի զգուշ ութիւն պահպան ութեան եւ ՚ի փոյթ մեծի պատրաստութեան:
       Անդ յղեալ կոչեաց առ ինքն զուրացեալսն Վասակ, եւ խօսեցեալ ընդ նմա խոստացաւ մեծամեծս եւ ընդ ասելոյ Եղիշէի առաջի եդ նմա իշխա նութիւն աւելի քան զոր ունէրն եւ հայեցոյց զնա ՚ի կարծիս սնոտիս, որ ՚ի վեր էր քան զիւր տէրութիւնն. իբրու թէ տացէ նմա հասանել մինչեւ ՚ի թագաւորական վիճակն, եթէ հնարեսցէ քակեալ զհաստատ ութիւն միաբանութեանն հայոց: Եւ նորա յանձն առեալ զայս դարձաւ յաշխարհ իւր ՚ի Սիւնիս. եւ զբազումս ՚ի մեծամեծաց եւ ՚ի ռամկաց որսաց յիւր կողմն. եւ գտեալ զերկուս սուտ երիցունս որոց անուանք էին Զանգակ, եւ Պետրոս` երկաթի ասացեալ. եւ զերկուս սարկաւագունս. որոց մին կոչիւր Սահակ Ձայնող եւ միւսն Մուշի, առաքեաց զնոսա յայլեւայլ կողմունս աշխարհին Հայոց, եւ առ միաբանեալս ընդ Վարդանայ ՚ի տունս եւ ծանր ծանր երդմամբ ցուցանէր նոցա, թէ խոստումն թագաւորին ճշմարիտ է. այսուհետեւ ամենեքեան կարեն վարել համարձակ զքրիստոնէութիւն. եւ ես այս միջնորդ եմ եւ վկայ եւ Միհրներսեհ ոչ յազգս այլ ինչ իրաց եկեալ է, բայց եթէ զի զընդդիմակացսն քրիստոնէութենէ վանեսցէ :
       Այսպիսի խորամանկ բանիւք մոլորեցոյց զբազումս` կալ յանհոգութեան. եւ եհան ՚ի միաբանութենէ հայոց զայնոսիկ որք յառաջն մեկնեալ էին յիւրմէ եւ յաւելեալ էին ՚ի Վարդանանսն եւ զայլ եւս ոչ սակաւ բազմութիւն, որոց ոմանք արհամարհելով զմիաբանեալսն իբր զանհաւանս` գնացեալ խառնեցան ՚ի կողմն Վասակայ. եւ կէօք ցրուեցան ՚ի գեօղս եւ ՚ի քաղաքս ոչ գիտելով թէ յի՞իչ ունիցի աւարտիլ չար խորհուրդ ուրացելոցն: Սոյնպէս եւ բազում նախարարք ՚ի բաց կացել յերկուց կողմանց ՚ի Վասակեանց եւ ՚ի Վարդանայ` ամրացուցին զքաղաքս իւրեանց, եւ նստան ՚ի նոսա, տարակուսեալք ՚ի վերայ ելից իրացն, եւ շուարեալք ՚ի բանից ուրացելոյն Վասակայ : Քակեաց սա եւ զմիաբանութին Վրաց եւ Աղուանից ՚ի հայոց, եւ որսաց զբազումս ՚ի նոցանէ ՚ի կողմն իւր. արգել սա եւ զանցս հոնաց, զի մի ' կարասցեն նոքա անցանել առ Հայս յօգնակա նութիւն նոցին. գրեաց եւ յաշխարհն Աղձնեաց` չօգնել Վարդանանց. զի կարծէր` թէ նոքա ձեռնտու իցեն միաբանելոցն. գրեաց նոյնպէս եւ ՚ի Տմորիս, ՚ի Կորդրիս, յԱրձախ եւ ՚ի Խաղտիս. եւ յետս կասեցոյց զնոսա:
       Եւ ՚ի վերայ այսր ամենայնի գրեաց գիր առ այլ Վասակ ոմն Մամիկոնեան, որ էր զօրավար յունաց, եւ վերակացու այնոցիկ հայոց` որք էին ՚ի մասն բաժնի նոցա, եւ ասէ. Յազկերտ արքայ պարսից հրաման ետ յայտնի պաշտել զօրէնս քրիստոնէութեան, եւ կալ ամենեցուն ՚ի խաղաղութեան. եւ ամենայն հայք հաճեալ եւ հաւանեալ են այսմ. իսկ Վարդան սպարապետ նոցա ո'չ կամեցաւ հնազանդիլ, այլ` ժողովեալ զոմանս ՚ի հայոց հանդերձ նախարարօք եւ եպիսկոպոսօք ոմամբք` խորհի զապստամբ ութիւն ՚ի թագաւորէն պարսից. վասնորոյ եւ թագաւորն յարուցեալ է պատերազմի ՚ի վերայ նորա: Զսոյն գրեաց եւ առ այլ բազում ազգս քրիստոնէից: Զայսպիսի լուր առեալ միւս Վասակայ, որ ոչինչ պակաս էր գործովք քան զուրացեալն Վասակ, գրեաց եւ ծանոյց եւ նա զամն ՚ի Կոստանդինուպօլիս առ կայսրն եւ առ եպիսկոպոսունս, բարդեալ եւ կուտեալ զայլ բազում բանս ամբաստան ութեան զմիաբանելոցն. եւ արար ատելի զնոսա յաչս կայսեր եւ ամենայն յունաց. եգիտ (ահա այսպէս` ասէ երանելին Եղիշէ ) այս Վասակ զայն Վասակ համանուն եւ համագործ ՚ի մեծամեծ չարիս. եւ երկոցունց սոցա միաբան ութիւն ոտնակոխ արար զազգ մեր:
       ե. Տեսեալ Միհրներսեհի զառաւել ութիւն չարեաց ՚ի չարն Վասակ քան յանձն իւր, եւ գիտացեալ` թէ նա սրտի մտօք ջանայ ՚ի կատարումն խորհրդոց իւրոց, շնորհակալ լինէր զնմանէ եւ զերկուց երիցանց` որոց ձեռօք արարել էր Վասակ բազում ինչ. եւ խոստանայր նոցա զմեծամեծ պարգեւս: Եւ ապա հարցեալ տեղեկանայր ՚ի Վասակայ զամենայն որպիս ութիւն միաբանելոցն հայոց թէ քանի ' են, եւ քանի ' իշխանք եւ նախարարք կան ՚ի նս. եւ յո'րպիսի պատրաս տութեան են. եւ որո'վք ունին պատերազմիլ: Եւ իբրեւ զամենայնն տեղեկացաւ, կոչեաց առ ինքն զամենայն զօրավարս պարսից, եւ կացոյց ՚ի վերայ նոցա զօրագլուխ զայր ոմն երեւելի ա րութեամբ յաւագաց անտի, որ կոչիւր Մուշկան Նիւսալաւուրտ. եւ օգնական նմա զԴողըվճ. եւ պատուիրեաց նոցա եւ ամենայն զօրավարաց, զի ըստ ակնարկելոյն Վասակայ գործեսցեն` ե'րբ եւ տացէ նոցա հրաման չուելոյ կամ պատերազմելոյ, սկսանելոյ կամ դադարելոյ: Զայս այսպէս կարգեալ Միհրներսեհի` ել ինքն ՚ի Փայտակարանէ, եւ գնաց ՚ի պարսս առ Յազկերտ. եւ պատմեաց նմա զամենայն` որ ինչ եղեւ. եւ զհնարս Վասակայ ետ ինքեան. եւ զՎասակ եցոյց չար եւ դաւաճան տէրութեանն Պարսից. մինչեւ ՚ի բարկ ութիւն իսկ շարժել զթագաւորն ՚ի վերայ նորա: