Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Տեսեալ քաջին Վարդանայ զգործս չարութեանն Վասակայ, եւ զերկպառակ ութիւն աշխարհին իւրոյ, եւ գիտացեալ` թէ ոչ գոյ նոցա ուստեք օգնուի, եդ յաստուած զյոյս իւր. եւ առեալ զլուր պատրաս տութեան գնդին պարսից, որ ՚ի Փայտակարան, առաքեաց պատգամաւորս առ ամենայն միաբանեալ հայս, որք վասն տօնի զատկին գնացեալ էին ՚ի տունս իւրեանց. ազդ արար նոցա, եւ ասէ` ընդ գրելոյ Ղազարու Փարպեցւոյ. Գունդ բազում հասել գայ` բերելով աստուածասիրացն պսակս երկնաւոր . արդ` որք ցանկայքդ առնուլ, աճապարեցէ'ք, (եւ հասէ'ք յԱրարատեան յԱրտաշատ քաղաք ). զի մի ' վրիպեսցի ոք` եւ զղջանայցէ. եւ եթէ ոք խորհի այլազգ ինչ, որպէս եւ այլքն` որք խոտորեցան զկնի սատանայի, դադարեալ հանգիցէ` ո'ւր եւ հաճոյ թուեսցի ինքեան. քանզի ոչ ոք պսակի ընդ ընկերաց իւրոց, թէ ոչ տանջի ընդ նոսա. այլ իւրաքանչիւրօք անձին իւրում գանձէ` զհողեղէնսն, եւ զյաւիտենականսն:
       Զայսպիսի հրաւէր առեալ ճշմարտասիրաց եւ զանմահ ութիւն խնդրողաց ` ցնծացան հոգւով. եւ մի քանի յամի յառաջելով իբրեւ հօտ` որ ընթանայ զկնի ձայնի հովուին, փութացան ճեպով եւ հասին յԱրտաշատ քաղաք, ՚ի մօտաւոր աւուրս տօնի համբարձման տեառն, նախարարք եւ ազատք հանդերձ զօրօք` զոր ունէին ընդ ձեռամբ իւրեանց: Ուր ասէ Փարպեցի. թ ուի ինձ` ո'չ այնպէս ընթացեալ երագունս Աբրահամու ՚ի տանել զորթ հրեշտակացն, որք խոստացան տալ նմա զորդի, որպէս ճեպեալ ընթանային զօրքն հայոց զհետ երանելւոյն Վարդանայ սպարապետին հայոց, երթալ յընթրիսն Քրիստոսի, եւ ուտել զհաց հրեշտակաց: Զորս տեսել սրբոյն Վարդանայ` առաւել եւս զօրացաւ եւ քաջալերեցաւ յանձն իւր, եւ քաջալերեաց զամենեսին: Եւ ապա խորհուրդ արարեալ անդ ընդ նոսա` կացոյց ՚ի տեղի այնոցիկ նախարարաց, որք մեկնեցան յիւրեանց, կամ որք չոքան զհետ Վասակայ, զեղբարս նոցա եւ զորդիս եւ զեղբօրորդիս նոցին:
       Եւ էին անուանք երեւելեաց նոցա ժողովելոցն յԱրտաշատ` այսոքիկ. Առաջին` Վարդան Մամիկոնեան` սպարապետ եւ առաջնորդ հայոց. յետ նորա Ներշապուհ Արծրունի , եւ ազգական նորին Վահան. ապա Խորէն Խորխոռունի. Արտակ Պալունի տէրն Մոկաց. Վահան Ամատունի. Գիւտ կամ Գունտ Վահեւունի. Հմայեակ տէրն Դիմաքսենից. Թաթուլ Դիմաքսեան տէրն Վանանդայ. Գազրիկ Դիմաքսեան տէրն Աբեղենից. Արշաւիր Արշարունի տէրն Կամսարականաց . Շմաւոն Անձաւացի. Տաճատ Գնթունի. Ատովմ Գնունի. Խոսրով Գաբեղեան. Կարէն Սահառունի. Ներսէհ Քաջբերունի. Փարսման Մանդակունի. Արսէն Ը նձայացի. Այրուկ Սղկունի. Ապրսամ Արծրունեաց. շահ ախոռապետ. Վրէն Տաշրացի. Խուրս եւ Գարեգին Սրուանձտեան. եւ այլ եւս նախարարք. ընդ որս եւ քողեանքն, եւ ակէացիքն, եւ տրպատունիքն, եւ զօրքն Ռշտունեաց, եւ զօրք յՈստանի արքունի տանէ. եւ սեպուհք բազումք, եւ արք զօրութեանց, որք սրտի մտօք զհետ եղեն նոցա. ոմանք հեծեալք, եւ ոմանք հետեւակք. ոմանք սուսերաւորք եւ տիգաւորք սպառազինեալք զրահիւք, եւ ոմանք աղեղնաւորք անզրահ զինեալք:
       Եւ էր թիւ համարոյ ամենայն ժողովելոց քրիստոսազէն զինուորաց` վաթսուն եւ վեց հազար, ամենքին ինքնայօժար նահատակեալ ՚ի պատերազմ, ո'չ վասն անձանց իւրեանց, այլ վասն քրիստոնէական հաւատոյ. եւ վասն անջինջ պահելոյ զնոյն հաւատ յաշխարհին Հայոց: Վասն զի որպէս յայտ է ՚ի նաագրելոցդ, երկու ինչ կայր նոցա յայնժամ առաջի. այսինքն կա'մ յայտնապէս ուրանալ զհաւատս Քրիստոսի. եւ այնու հասանել փառաց, եւ ստանալ վերստին զկորուսեալ թագաւոր ութիւն իւրեանց, եւ կա'մ մատնել զանձինս ՚ի տանջանս, եւ առնուլ զպսակն մարտիրոսութեան: Բայց քանզի ընդ յառաջագոյն ասելոյ մեր` տեսանէին, զի յետ մարտիրո սութեան իւրեանց Հայաստան բոլոր ՚ի ձեռս պարսից անկանելով` ազգն առ հասարակ ունէր բռնադատիլ յուրաց ութիւն հաւատոյ, վասնորիկ լաւ համարեցան զայն հանդէս մարտիրո սութեան պատերազմաւ վճարել ՚ի սէրն Քրիստոսի, եւ այնու պաշտպանել զազգն ողջոյն յուրացութենէ հաւատոյ:
       Յայս հանդէս մտին եւ սուրբն Յովսէփ կաթուղիկոս հայոց, եւ սուրբն Սահակ եպիսկոպոս Ռշտունեաց, եւ սուրբն Ղեւոնդ երէց. եւ այլ եւս քահանայք եւ պաշտօնեայք բազումք. զի ո'չ եթէ մարմնաւոր ինչ կռիւ համարէին զայն պատերազմ, այլ` աշխարհամար շահատակ ութիւն պահպանութեան հաւատոյ . յորում եւ ցանկային հեղուլ զարիւնս իւրեանց ընդ երանելի նահատակացն ՚ի պարծանս անուանն Քրիստոսի:
       բ. Այլ սակայն բազմութիւնք յոյժ յազգէն հայոց` որք յորդորանօք որսացեալ էին, եւ խաբէութեամբ պատրեալ էին ՚ի սուտ այնց երկուց երիցանց, եւ յայլոց գործակցաց չարին, դիմեցին առ Վասակ` հանդերձ նախարարօք իւրեանց, ամենքին կատաղեալք եւ զինեալք ընդդէմ Վարդանայ եւ միաբանելոց ընդ նմա: Ընդ որ խնդացեալ պարսից` պարծէին յանձինս. եւ ոչ եւս կամէին յապաղել անդ. զի մի ' ՚ի յամել իւրեանց թուլասցին սիրտք անպիտանացելոցն: Ելեալ ապա նոցա ՚ի Փայտակարան գային բովանդակ պատրաստութեամբ ՚ի գաւառն Զարեւանդ եւ ՚ի Հեր` հանդերձ Վասակաւ եւ այլովք միաբանելովք ընդ նմա: Եւ անդ զտեղի առել` բանակ հարին. եւ արձակեցին գունդ մի մեծ յասպատակ ութիւն գաւառաց աշխարհին:
       Զայն իբրեւ լուաւ Վարդան, ընտրեաց ՚ի զօրաց իւրոց զսեպուհ մի յազգէն Ամատունեաց Առանձար անուն` երկու հազար հետեւակօք եւ երեք հարիւր հեծելովք. եւ առաքեաց ընդ առաջ ասպատակիլ գնդին պարսից: Յարձակեալ Առանձար ՚ի վերայ` եհար եւ սատակեաց զբազումս ՚ի նոցանէ, եւ զմնացեալսն արար փախստական ՚ի բուն բանակն իւրեանց. եւ ինքն տեղեկացեալ որպիս ութեան բանակի նոցա, դարձաւ ողջանդամ իւրովքն հանդերձ առ Վարդան. եւ եղեւ ուրախ ութիւն մեծ զօրացն հայոց:
       Իբրեւ ետես Մուշկանն Նիւսալաւուրտ, եթէ սաստիկ է զօր ութիւն հայոց, խորհուրդ արար ընդ Վասակայ, զի վերստին հնարեսցի քակտել զմիաբան ութիւն նոցա: Եւ անօրէնն Վասակ ընդ իւրում չար կեղծաւորութեանն առաքեաց առ միաբանելսն զսուտ զերկուս երիցունսն զգործակցիս իւր հրեշտակութեամբ հանդերձ պարսիկ իշխանու` խօսիլ ընդ նոսա զխաղաղութիւն. Բայց ո'չ եղեւ հնար այսմ քանզի յայտնի էր հայոց նենգ ութիւն խորամանկ ութեան նոցա. սմին իրի արհամարհեալ զկեղծաւոր ութիւն նոցին` արձակեցին յետս. եւս ամենեքին առհասարակ յորդորէին զմիմեանս` մանաւանդ եպիսկոպոսունքն հաստատուն կալ ՚ի միաբանութեան, եւ արութեամբ պատերազմիլ ՚ի վերայ հաւատոյ: Այլ այսու ամիւ պակասամիտք ոմանք ՚ի միաբանելոց անտի` արք իբրեւ չորս հազարք, պատրեալք ՚ի բանից սուտ երիցանցն` թուլացան ՚ի խորհուրդս. եւ թէպէտ կացին եւ մնացին ՚ի միաբանելսն անդ, եւ ոչ յայտնէին զինքեանս, բայց սիրտք միտեալ էին զկնի Վասակայ:
       Իսկ Մուշկանն Նիւսալաւուրտ տեսեալ` թէ չէ հնար խաբէութեամբ որսալ եւ բաժանել զմիաբանեալ հայս, յառաջ կոչեաց զանօրէնն Վասակ , եւ զամենայն միաբանսն ընդ նմա յիշխանաց անտի, եւ զխաբեբայ երիցունսն. եւ հարցեալ զնոսա` դարձեալ սկսաւ տեղեկանա ՚ի նոցանէ որպի սութեան իւրաքանչիւր նախարարացն, որք էին ընդ Վարդանայ, եւ համարոյ զօրաց նոցա: Եւ յետ տեղեկանալոյ ամենայնի` պատրաստեցաւ եւ ինքն, եւ չու արար գալ հասանել յԱրտազ գաւառ:
       գ. Իմացեալ Մեծին Վարդանայ զդիմել գնդին պարսից` խորհուրդ արար ընդ նախարարսն. եւ առեալ զամենայն միաբանեալսն ընդ իւր` էջ յԱրտազ. եւ յաւուր ուրբաթու` մեծի տօնի պենտեկոստէին եհաս ՚ի դաշտ մեծ մերձ ՚ի գիւղն Աւարայր առ Տղմուտ գետով. ուր ետես ՚ի հեռաստանէ, զի նորոգ ժամանել էին անդ եւ գունդք պարսից, եւ կային անպատրաստ. Որոց թէ կամեցեալ էին (ասէ Փարպեցին ) կարող էին մասնաւորապէս վնասել երամակարձակ ծուլացելոյն. բայց թոյլ տուեալ դադարեցին յայնմ աւուր. քանզի ո'չ էր եդեալ ՚ի մտի նահակա տութեան փափաքողս այնուհետեւ յաղթել` վասն տեսանելոյ հանապազօր զհոգեկորուսացն զապականումն, այլ` միշտ եւ հանապազ ՚ի կէտ կոչման եւ տենչալի մարտիրոսութեանն փութանային հասանել:
       Ապա զայն որ փոքր մի հանգիստ առեալ Վարդանայ` սկսաւ խօսիլ բանս մխիթար ութեան ՚ի քաջալեր ութիւն զօրաց իւրոց. ՚Ի բազում պատերազմունս ասէ մտեալ է մեր. յորս բազում անգամ յաղթող գտեալ եմք, եւ ոչ յաղթեալք, եւ այն էր մեզ պարծանք ընդ մարմնոյ` ՚ի հրամանէ երկրաւոր թագաւորի. եւ որ փախչէր, վատանուն երեւէր եւ պատուհաս կրէր. իսկ որ քաջութեամբ յառաջ մատչէր, քաջ անուն ժառանգէր: Եւ մեք իսկ աւասիկ յիւրաքանչիւր մարմինս ունիմք վէրս եւ սպիս բազումս, զոր ընկալաք քաջութեամբ, եւ առաք փոխարէն պարգեւս: Եւ եթէ վասն մահկանացու թագաւորի զայնպիսի արութիւնս կատարէաք. ո՞րչափ եւս առաւել վասն անմահ թագաւորին մերոյ. Եւ արդ` աղաչեմ զձեզ քաջ նիզակակիցք իմ որոց բազումք քան զիս յաւագոյն էք արութեամբ` եւ գահու ՚ի վեր. որովհետեւ կամաւ ընտրեցիք զիս առաջնորդ եւ զօրավար ձեզ, հեշտ եւ բաղձայի թուեսցին բանքս իմ ՚ի լսելիս մեծամեծացդ եւ փոքունց: Մի ' երկուցեալ զանգիտեսցուք ՚ի բազմութենէ հեթանոսաց. եւ մի յահագին սրոյ առն մահկանաց ութիւն թիկունս դարձուսցուք. զի եթէ տացէ տէր յաղթ ութիւն ՚ի ձեռս մեր, բարձրասցի կողմն ճշմարտութեան. եւ եթէ հասեալ իցէ ժամանակ կենաց մերոյ սուրբ մահուամբ պատերազմիլ ընկալցուք խնդութեամբ սրտի. եւ որպէս երեւցաք մարդկան ամպարշտեալք` կարծեալ ուրացութեամբն, կրկին եւս երեւեսցուք արդարացեալք ՚ի վերայ խոստովան ութիւն հաւատոյ` եւ լիցուք սրբեալք յաղտոյ մեղայ: Մի լիցի մեզ վասն մարմնաւոր ինչ սիրոյ զաստուած ընդ մարդոյ փոխանակել , եւ յանշուշտ զօրագլուխս մեր Քրիստոս, որ ոչ մօռացի զգործ նահատակութեանս, այլ` փառաւոր արասցէ զմեզ: Եթէ զայլս մեռուցանելով ՚ի մարտի վասն աստուածային օրինաց` յայլոց փառաւորեցաք, որչափ եւս առաւել փառաւորեսցուք ՚ի Քրիստոսէ, եթէ մեք մեռցուք ՚ի վերայ մեծի վկայ ութեան նորա: Եւ արդ ահա բացեալ է Քրիստոս զդուռն արքայութեան, եւ սպասէ ընդունիլ զմեզ զամենեսին, եւ ուրախ առնել յաւիտեան. փութասցո'ւք առանց յապաղելոյ առ նա ժամանել
       Զայսոսիկ եւ զայլ բազում ինչ խօսելով քաջն Վարդան ընդ զօրս իւր, (զորոց երկար գրէ Եղիշէ. գլ. ե. երես. 99. եւս եւ Ղազար Փարպեցի ), միանգամայն եւ ընթեռնլով առաջի նոցա զգիրս մակաբայեցւոց, օրինակաւ քաջ ութեան նոցին խրախուսէր զամենեսին առ հասարակ. եւ զմի ՚ի նոցանէ քաջալերեալ սրտապնդէր ՚ի Քրիստոս. եւ զամենայն պակասութիւնս նոցա ամիւ լցուցանէր. եւ անցւն զուարթագին ցուցեալ զինքն` զամենեսին ուրախ առնէր ՚ի տէր. որով իսպառ վառեալ բորբոքեցան սիրտք նոցա` վաղ եւս մտանել ՚ի մարտ, եւ հեղուլ ՚ի նմին զարիւնս իւրեանց ՚ի սէրն Քրիստոսի:
       Եւ իբրեւ արեգակն ՚ի մուտս եղեւ, աւազան ուղղեալ քահանայիցն` մկրտեցին զերեխայս, որք էին ՚ի զօրուն. զի ոմանք ՚ի նոցանէ դեռեւս չէին մկրտեալ: Եւ անդ սուրբն Ղեւոնդ լցեալ հոգւով սրբով` խօսեցաւ բազում բանս ՚ի վերայ առաջիկայ հանդիսի մարտիրոս ութեան նոցա. զորմէ կարես տեսանել Եղիշէ. գլ. ե. երես. 105. եւ ՚ի Ղազար Փարպեցի:
       Յետ այսորիկ սկսան քահանայք եւ զօրք առհասարակ յաղօթս կալ եւ օրհնել զաստուած. եւ ՚ի հաւախօսուն ժամու սեղան կանգնեալ քահանայից` մատուցին զպատարագ, եւ զամենեսին հաղորդեցուցին մարմնոյ եւ արեան տեառն. որով եւ ամենեքեան զօրացեալ, եւ ուրախութեամբ լցեալ` սկսան աղաղակել. Հաւասարեսցի ' մահս մեր մահուան արդարոցն, եւ հեղումն արեան մերոյ ընդ արեան սուրբ մարտիրոսացն. եւ հաճեսցի Աստուած ընդ կամաւոր պատարագս մեր. մի ' տացէ զեկեղեցի իւր ՚ի ձեռս հեթանոսաց: Եւ այնչափ կամակար յօժարութեամբ վառեալ էր սիրտ նոցա ՚ի հանդէս նահատակութեան, մինչեւ ընդ ասելոյ Փարպեցւոյն, զօրնադրեալ ժամս գիշերոյն կարծէին երկայնագոյն քան զայլ գիշերացն. զի տեսանել զառաւօտ փրկութեանն բաղձային. որպէս զի հասեալք արբցեն զբաժակ արքայութեանն երկնից:
       Եւ իբրեւ մերձենայր ժամ առաւօտու, երանելին Վարդան վերստին խորհուրդ արարեալ` ՚ի չորս գունդս բաժանեաց զզօրսն: Զգունդն առաջին ետ ՚ի ձեռս Ներշապհոյ իշխանին Արծրունեաց. եւ նիզակակից նմին զԱրշաւիր Կամսարական, եւ զմեծ իշխանն Մոկաց Արտակ, եւ զայլ նախարարազունս Արծրունեաց եւ Մոկաց. եւ զբազ մութիւն այնր գնդի կարգեաց նոցա թեւս աստի եւ անտի: Զգունդն երկրորդ ետ ՚ի ձեռս Խորենայ Մաղխազունւոյ որ ՚ի նախարարութենէ Խորխոռունեաց եւ նիզակակից նմին զՆերսէհ Քաջբերունի. եւ զզօրսն կարգեաց ընդ առաջնոյն աստի եւ անտի թեւս: Զգունդն երրորդ ետ ՚ի ձեռս Թաթլոյ Վանանդացւոյ, եւ նիզակակից նմին զՏաճատ Գնթունի, եւ զբազումս ՚ի քաջաց կացոյց նոցա թեւս աստի եւ անտի: Եւ զչորրորդ գունդն էառ ինքն. եւ նիզակակից իւր զՎահան Արծրունի, եւ զիշխանն Առաւեղեանց Փապակ: Իսկ զհարազատ եղբայր իւր զՀամազասպեան կացոյց վերջապահ զօրուն, պատուէր տուեալ նմա` մի զոք բռնադատեալ ՚ի պատերազմ, այլ միայն յորդորել զնոսա. քանզի կասկածէր ՚ի պատերազմ, այլ միայն յորդորել զնոսա, քանզի կասկածէր ՚ի վերայ ոմանց` գիտելով զթուլ ութիւն սրտից նոցա: Զամենեսին այսպէս կարգեալ եւ կազմեալ յերեսս Աւարայրեան դաշտին առ ափն Տղմուտ գետոյն հանդէպ գնդին պարսից, կրկին յորդորեալ քաջալերեաց զնոսա, լաւ համարիլ ՚ի վերայ սուրբ օրինաց մեռանիլ, քան առաջի Աստուծոյ խոտան գտանիլ:
       Յայնժամ եւ Մուշկան Նիւսալաւուրտ յառաջ խաղաղեցաւ սկսաւ եւ ինքն խրախուսել զզօրս իւր. գիտէք ասէ ամենէքին զհզոր զօր ութիւն քաջացն հայոց` Վարդանայ եւ միաբանելոց ընդ նմա. զօրացարուք ապա եւ դուք ընդդէմ նոցա. գուցէ ՚ի պարտ ութիւն մատնիջիք, եւ կամ ՚ի փախուստ դարձջիք. եւ զիարդ ապրեսջիք ՚ի բարկութենէ արքայի. այլ եթէ յամենայն զօր ութեան պատերազմեալ յաղթող գտանիցիք, մեծամեծ պարգեւս ընկալջիք յարքայէ: Զայսոսիկ խօսեցեալ իր ընդ զօրսն կարգեաց եւ կազմեաց զնոսա իբրեւ զովկիանոս լայնատարած եւ առաջի կացուցեալ զբազ մութիւն կատաղի փղացն վառելոյ առ իւրաքանչիւր փիղ զերեք հազար զօրս պատրաստեաց յաջէ եւ յահեկէ. եւ զընտիր ընտիր քաջ սպառազէն կայոյց շուրջանակի. զատոյց եւ զահեղ խումբ դասուցն որք կոչէին գունդ մատեան կամ մատենիկ, եւ անուանէին անմահ վասն պատերազմելոյ նոցա անհնարին քաջութեամբ իբրեւ անմահս եւ էին վառեալք անգծելի զրահիւք. եւ էառ զսոսա զիւրեւ եւ զբոլոր ճակատն կազմեաց իբրեւ զաշտարակ հզօր, եւ իբրեւ զբերդ անմատոյց: Իսկ զգունդս զօրացն գեղաց եւ զկաշաց եւ զայլոց ազգաց, զորս գումարեալ էին առ իւր, կացոյց յաջմէ կողմանէ գնդին իւրոյ, պատուէր տուեալ նոցա զդէմ ունիլ զօրավարին հայոց եւեթ, եւ զՎասակ հանդերձ ամենայն ուրացելովք կարգեաց ՚ի ձախմէ գնդին բազմութիւն մեծ եւ հրամայեաց ամենեցուն ՚ի պատրաստի կալ, զի ՚ի կանգնել զդրօշակս եւ ՚ի հարկանել զփողսն` սկիզբն արասցեն մարտի:
       դ. Իբրեւ այսպէս պատրաստեցան երկոքին կողմանք հայոց եւ պարսից, սիրտք նոցա ՚ի վերայ միմեանց առատանային, սոքա զՔրիստոն եւ զարքայ ութիւն նորա առաջի աչաց ունելով ՚ի վերայ նոցա խոյանալ փութացին. եւ նոքա սրտմտութեամբ զայրացեալ` զսոսա ջնջել խրոխտանային. ՚ի միջի ունելով զգետն փոքրիկ Տղմուտ կոչեցեալ: ՚Ի վերացուցանել ապա դրօշակացն եւ ՚ի հարկանել փողացն` ամենեքին առ հասարակ դէմ յանդիման կացեալ` յիրերաց վերայ որոտային. եւ շփոթութիւնք գոչմանց նոցա խառնել ընդ ազդեց ութիւն ձայնի փողոց` իբրեւ զահագին ձայնս որոտմանց յուզելով հնչէին, եւ փայլմունք սաղաւարտից եւ զինուց նոցա իբրեւ զփայլատակունս նշողեալ` դիմեաց ՚ի դէմս շողային:
       Յայսպիսի շփոթ ձայնից եւ յահեղ փայլմանց առաւել ՚ի սրտն ութիւն վառեալ երկաքանչիւր կողմանց` սկսան անհնարին թափով արձակեալ ՚ի վերայ միմեանց զնիզակս եւ զնետս իբրեւ զտարափս անձրեւաց հոսելով: Եւ բաղխմունք ձայնից նիզակաց եւ նետից` միմեանց դիպելոյ` եւ յիրեարս խառնելոյ ՚ի յօդս ՚ի վերայ գետոյն` քստմնելի ճայթմունս եւ թնդմունս առնէին իբրեւ զբոմբիւնս կայծակնահար ամպոյ թխպացելոց: Սոսկալի իմն եւս տեսիլ լինէր անդ ասէ Եղիշէ. զի իբրեւ այն ձայնք հնչէին, եւ յերկուց կողմանց բազումք վիրաւորեալ առ ափն գետոյն գլորէին. թանձրամիտքն յիմարէին, եւ վատասիրտքն լքանէին. քաջքն խիզախէին եւ նահատակքն գոչէին զօրավարք զօրացն քաջալերէին, եւ զօրք զբաղխմունսն սասկացուցանէին:
       Եւ ՚ի զանգիտել պարսից գնդին անցեալ ընդ գետն. գունդքն հայոց` որք յաւէտ ՚ի սէր նահատակ ութեան քան ՚ի զէն քաջ ութեան վառեալ էին, իբրեւ զնետ հրավառ զօրութեամբ մեծաւ անցեալ թափ ընդ այն սաստկապէս բաշխէին ընդ նոսին: Եւ անդ խառնումն լինէր յոյժ պատերազմին որով եւ հարուած կոտորածի ժամէ ՚ի ժամ գնայր եւ սաստականայր. յորմէ եւ բազում վիրավորք յերկիր անկեալ` դիաթավալ խաղային . Եւ յանկեալսն անդ աղետալի իմն էր տեսանել. զի հեթանոսք եւ ուրացօղք ՚ի ցաւս իւրեանց հեծէին եւ կռնչէին. եւ հաւատացեալքն յարեան իւրեանց թաթաւեալ` օրհնէին եւ գոհանային եւ ՚ի ձեռս Քրիստոսի զհոգիսն ընծայէին:
       Յայնմ վայրի ՚ի վեր հայեցեալ արին Վարդան` ետես ՚ի ձախկողմն գնդին հայոց, զի սաստկացեալ էր անդ հարուած ՚ի վերայ նոցա յառանձին գնդէ թշնամեաց արանց ընտրելոց եւ քաջաց: Գալարեցաւ ընդ այն սիրտ նորա. եւ զի չունէր անցս յայն կողմն ժամանելոյ, անհնարին ուժգնութեամբ յարձակեցաւ յաջ գնդին պարսից, եւ խորտակեաց զայն. եւ իբրեւ զկայծակն ճեղքեալ զստուար թանձր ութիւն զօրացն` ճանապարհ արար իւր սրովն. եւ իբրեւ զհուր ընդ եղէգն ճեմելով կոտորեաց զբազումս ՚ի նոցանէ հանդերձ վիթխարի գազանօքն. եւ հասեալ ՚ի տեղին յայն` ցրուեաց զքաջսն, եւ զօրացոյց զգունդ իւր: Իսկ Վահան Արծրունի ընդ առաջ ելեալ ցրուելոյն` նահանջեցոյց եւ դարձոյց զնոսա սաստկութեամբ յետս ընդդէմ Վարդանայ. եւ երկոքին ՚ի միասին ՚ի մէջ առեալ զնոսա` կոտորեցին աստի եւ անտի հարիւր քառասուն զօրաւորս ՚ի նոցանէ ընդ գրելոյ Թովմայի Արծրունւոյ:
       Յայս շփոթ մարտի` թուլացեալ ՚ի հաւատս, եւ ուրացեալքն ՚ի սրտէ զՔրիստոս, որք կային ծածկեալք ՚ի մէջ զօրացան նոքա, սկսան ամբոխել եւ շփոթել զնոսա . եւ ոմանք ՚ի նոցանէ փութացան կամաւ փախչիլ. եւ այլս ՚ի փախուստ յորդորեալ եւ խռով ութիւն արկանել ՚ի նոսա մեծ: Եւ այս եղեւ անհնարին խոլ յաղթ ութեան քաջացն. զի յիւրեանց եւ յիւրեանս էր աղմուկն որով եւ հզօրք ոմանք ՚ի Վարդանանց անտի երկուցել` ինքեանք եւս սկսան փախչիլ բազմութեամբ:
       Իբրեւ ետես զայն Մուշկան Նիւսալաւուրտ, աղաղակ եբարձ առ այնոսիկ` որք կային շուրջանակի պնդիլ, զհետ նոցա զկողմամբք բանակին: Այլ երանելին Վարդան ոչինչ գիտացեալ զայսմանէ` առաւել եւս զօրացուցանէր զմարտն. եւ տեսեալ ՚ի հեռուստ զանօրէն Վասակ հանդերձ գնդաւն ՚ի ձախակողմն պարսից, աճապարեաց զհետ նորա. եւ կոտորեաց զոմանս ՚ի գնդէ նորա. բայց անօրէն թաքուցեալ ՚ի մէջ փղաց եւ անկեալ յամրափակ բանակն` զերծաւ:
       Զայս իբրեւ ետես Մուշկանն Նիւսալաւուրտ, զահի մեծի հարաւ յոյժ. եւ վարկաւ, թէ կլանել ունի Վարդան զգունդն պարսից, քանզի եւ զփիղսն ամեհիս համայն վտանգեաց. վասնորոյ բոռայր եւ գոռայր եւ քաջալերէր զզօրսն զօրանալ եւ սաստկացուցանել զպատերազմն . եւ յաղմկիլ անդ գնդիցն առհասարակ ընդ միմեանս, եւ յանկանիլ ՚ի տագնապ շփոթի, բազում երեւելի անձինք անկանէին ՚ի հայոց եւ ՚ի պարսից. եւ երկոքին կողմանք միային անպարտելի:
       Իսկ Մուշկանի Նիւսալաւուրտ յանհնարինս մտեալ` շուարեալ տագնապէր. ազդ առնէր սաստկութեամբ Արտաշիր փղապետին յառաջ խաղացուցանել զայլ եւս փիղսն, որք կային ՚ի բարձր տեղւոջ ՚ի կողմն բանակին. եւ իբրեւ եկին նոքա անդր, ստիպեաց զիւր զմատեան գունդն. եւ տագնապաւ յառաջ մղեալ ՚ի մէջ փակեաց զառանձին գունդն Վարդանայ . եւ զաղաղակ բարձեալ գոչէր, եւ խռախուսէր զնոսա` հարկանել զՎարդան: Իսկ կորովին Վարդան, որ ամենեւին փոխարկեալ էր ՚ի սէրն Քրիստոսի, եւ զերկինս բացեալ ունէր առաջի իւր, իւրովք նիզակակցօքն իբրեւ զբոց հնոցի պտոյտս առեալ ՚ի միջի` բազում նախճիրս գործեաց անդ. եւ զբազ մութիւն յոյժ ՚ի քաջ արանց անտի երկաթապատ վառելոյ` եւ անգծելի վահանիւք զինելոց` եւ անմահ անուանմբ պարծելոց տապալեաց յերկիր: Եւ ՚ի խուժել եւ ՚ի գուժել պարսից յամենայն կողմանց ՚ի վերայ նորա վիրաւորեալ ՚ի բազում նիզակաց եւ ՚ի սուսերաց` անկաւ անդ երանելին. եւ աւանդեաց զսուրբ հոգին իւր ՚ի ձեռս երկնաւոր զօրագլխին Քրիստոսի, ընդ նմին եւ Վահան Արծրունի:
       Եւ ՚ի հնչել բարբառոյ ՚ի խառն անդ` թէ անկաւ Վարդան, լուեալ զայն զօրացն հայոց, եւ տեսեալ թէ արեգակն խոնարհէր ՚ի մուտս, աղաղակ բարձեալ առ հասարակ վաթսուն հազարքն միանգամայն, զամենայն զախոյեանս իւրեանց իբրեւ զխախուտ պարիսպ վանեալ եւ հերձեալ` դիմեցին ելին ՚ի մարտէ անտի. եւ մեկնեալ ՚ի հեռաւոր տեղիս` օթագայեցան զայն գիշեր ոմանք յայսկոյս եւ ոմանք յայնկոյս գետոյն, առել ընդ իւրեանս եւ զքահանայս եւ զեպիսկոպոսունս: Եւ ապա հասեալ յամուր տեղիս աշխարհին` մտին յանառիկ քաղաքս եւ յանմատոյց բերդս. եւ նստեալ ՚ի նոսա ` ուրախութեամբ սրտի օրհնէին զաստուած, եւ ակն ունէին փրկ ութեան նորա:
       Այս ելք հայոց ՚ի մարտէ առաւել զարհուրեցոյց զպարսիկս` քան զպատերազմիլ նոցա ընդ ինքեանս, զի կարի իմն քաջութեամբ վանելով ելին: Եւ թէպէտ ՚ի մեկնիլ նոցա անտի` բազումք ՚ի պարսից եւ յուրացելոց պնտեալ զհետ տկարացելոցն` հարկանէին ՚ի նոցանէ, բայց ինքեանք եւս վանեալ ՚ի զօրաւորացն հայոց` սատակէին. որոց ոմանք փախուցել յետս` ՚ի բանակ անդր պարսից անկանէին. իսկ ոմանք կալեալ զքանի մի ՚ի փախստէիցն` բերէին առ պարսիկս. եւ ՚ի ներքոյ ոտից փղացն հարեալ սպանանէին զնոսա: Եւ սակայն միանգամայն բազ մութիւն նոցա համօրէն յահի մեծի ըմբռնեալ կային. եւ կասկածէին յոյժ, թէ գուցէ յանկարծակի յետս դարձեալ հայոց` հարցեն զինքեանս . զի առին զփորձ քաջ ութեան նոցա: Եւ յիրաւի իսկ` թէ չէր անկեալ ՚ի մարտի անդ մեծն Վարդան, իսպառ ցիրեւցան լինէին նոքա յերեսաց հայոց. այլ անկաւ հզօրն` փրկիչն ասքանազեան գնդի` երկրորդն Մակաբէ. վասնորոյ եւ ելք իրացն ոչ այնպէս վճարեցան: Այս պատերազմ մեծ համարեցաւ եւ մեծ եղեւ, ոչ զի բազումք կոտորեցան, այլ զի մեծ էր յոյժ բազ մութիւն եւ պատրաստ ութիւն պարսիցն, եւ ամենեքին զօրաւորք. մեծ էր դարձեալ եւ վախճանն` որոյ վասն եղեւ մարտն. յորում առաւել յաղթօղ գտան հայք` քան յաղթեալքն:
       ե. Իսկ անուանք գլխաւոր եւ քաջ նահատակացն, որք անկան ՚ի պատերազմի անդ, էին այսոքիկ: Վարդան Մամիկոնեան` հարիւր երեսունեւերեք արամբք. որոց մի էր Վահան Արծրունի. Խորէն Խորխառունի` իննեւտասն արամբք. Արտակ Պալունի` յիսունեւեօթն արամբք: Տաճատ Գնթունի` իննեւտասն արամբք. Հմայեակ Դիմաքսեան` քսանեւերկու արամբք. Ներսեհ Քաջբերունի` եօթն արամբք: Վահան Գնունի` երեք արամբք: Արսէն Ընձայեցի` եօթն արամբք. Գարեգին Սրուանձտեան` երկու եղբարբք, եւ ութեւտասն արամբք: Ընդ ամենայն, երկու հարիւր իննսունեւվեց. կամ ըստ Ղազարու` երկու հարիւր ութսուն եւ վեց: Եւ յայլոց նախարարութեանց, որք ՚ի պատճառս պատերազմի ՚ի նոյն աւուրս յայլեւայլ կողմանս նահատակեցան, եւ որք ՚ի փախստէից ածեալ անդ ՚ի տեղի մարտին սպանան, եւ կամ որք յետոյ յամրոցաց խաբէութեամբ իջուցեալ կոտորեցան, եղեն` եօթն հարիւր քառասուն. կամ ըստ Ղազարու` եօթնհարիւր յիսուն. ամենեքին առհասարակ ոգիք` հազար երեսունեւվեց: Այս հանդէս նահատակ ութեան երանելի Վարդանանցս եղեւ յամի տեառն. 451. ՚ի մարերի. իզ. այն է ՚ի յունիսի. 2. յեօթներորդ աւուր տօնի պենտեկոստէին յաւուր շաբաթու, յերեքտասաներորդ ամի թագաւորութեն Յազկերտի, ՚ի մետասաներորդ ամի կաթուղիկոս ութեան սրբոյն Յովսէփայ, եւ յերկրորդ ամի Մարկիանոսի կայսեր, յետ քսանեւերեք ամաց բարձման թագաւորութեանն ՚ի տանէ Արշակունեաց:
       Այլ ՚ի կողմանէ պարսից եւ ուրացելոցն անկան ՚ի նմին պատերազմի բազմապատիկ աւելի, այսինքն երեք հազար հինգ հարիւր քառասունեւչորս. յորս արք ինն ՚ի յոյժ պատուաւորաց էին: Եւ ընդ այս կարի իմն դառնացաւ Մուշկանն Նիւսալաւուրտ, ո'չ վասն այսորիկ եւեթ` զի զոր խորհէրն առնել` ոչ կարաց, այլեւ յաւէտ վասնորիկ` զի այնչափ բազմութեամբ եւ պատրաստութեամբ եկեալ, աւելի կորոյս` քան զոր շահեցաւն. եւ ոչ գիտէր, թէ զի'նչ տացէ պատասխանի թագաւորին:
       Իսկ վասն մարմնոց երանելեացն գիտելի է, զի գրի յայսմաւուրս, օգոստ. 7. թէ ՚ի մեկնիլ անտի պարսից` եկին անդր բազումք ՚ի հայոց յետ իբր ամսոյ միոյ` ամփոփել զնոսին: Եւ հայեցեալ տեսին զսքանչելիսն. զի մարմինք երանելոցն կային անապական լուսափայլ սպիտակացեալ, եւ բուրէին հոտ անուշութեան. իսկ անհաւատիցն սեւացեալ եւ ուռուցեալ եւ նախեալ . ապա առեալ զսուրբ մարմինսն` տարան եւ թաղեցին ՚ի հանգստարանի: Զայս ոչ յիշէ Ղազար Փարպեցի. եւ բանք Եղիշէի եւս փոքր մի այլազգ ցուցանեն ՚ի գլ. ե. երես . 123. ՚ի վերջն: Գրի դարձեալ ՚ի ճառընտիրս ինչ` ՚ի լուսանցսն, թէ բազուկ սրբոյն Վարդանայ եւ սկաւառակ գլխոյ նորա եդաւ ՚ի դամբարանս սրբոյն Գրիգորի ձեռամբ ճգնաւորի ուրումն Գրիգոր կոչեցելոյ: Այլ զայսմանէ չունիմք որոշակի տեղեկութիւն: