ա.
Իբրեւ
ազդ
եղեւ
միաբանելոցն
գալուստ
մարզպանին
եւ
բազմութեան
զօրաց
նորա,
խորհուրդ
՚ի
մէջ
առին,
թէ
զինչ
արասցեն.
զի
չէին
դեռեւս
կազմեալ
պատրաստութեամբ.
կամէին
առ
վայր
մի
յաւուր
տեղիս
աշխարհին
Տայոց
ապաւինիլ,
եւ
անդ
պատրաստիլ,
եւ
յետոյ
յարձակիլ
՚ի
վերայ
թշնամեաց:
Բայց
զմտաւ
ածեալ`
ասէին,
յաջող
ութիւն
պատերազմիս
մերոյ
ո'չ
է
՚ի
պատրաստութենէ
զինուց
եւ
ասպարաց,
եւ
ոչ
՚ի
զօրութենէ
ուժոյ
բազկաց,
այլ`
յամենայաղթ
օգնութենէն
աստուծոյ.
զի
վասն
նորա
է
պատերազմ
մեր.
եւ
նա
յաջողեսցէ
մեզ,
որպէս
եւ
կամք
իցեն
նմա.
ապա
այլ
ոչինչ
պարտ
է
մեզ
խորհիլ,
բայց
եթէ
ստիպով
գնալ
՚ի
վերայ
թշնամեաց
մերոց.
եւ
յաղթ
ութիւն
գործոյն
՚ի
փրկչէն
ամենեցուն
հայցել :
Հաստատեցին
ապա
՚ի
մէջ
իւրեանց,
զի
Սահակ
մարզպան,
եւ
Վահան
սպարապետ
ընդ
որս
եւ
Վահան
որդի
Արշաւրի
Կամսարականի
մնասցեն
՚ի
Դուին
հանդերձ
ոմամբք
նախարարօք.
եւ
այլք
երթիցեն
՚ի
պատերազմ.
զի
եթէ
պատահեսցի
նոցա
անյաջողակ
ինչ,
մի
'
բեկանիցին
իսպառ.
նաեւ
զի
գիտացել
թշնամեացն`
թէ
նոքա
անդ
են,
փոքր
մի
զանգիտեալ
զկայ
առցեն:
Իսկ
որք
ընտրեցան
գնալ`
էին
սոքա.
Բաբկէն
Սիւնի`
մին
՚ի
նախարարաց
արձակելոց
՚ի
Պերոզէ.
զոր
եւ
՚ի
նմին
ժամու
անուանեցին
Սիւնեաց
տէր.
(քանզի
բնիկ
տէրն
Սիւնեաց
Գդիհոն`
էր
յուրացելոց
խմբի
).
Վասակ
Սեպուհ
եղբայր
սպարապետին
Վահանայ.
Գարջոյլ
Մաղխազունի,
երկու
եղբարք
Վահանայ
Կամսարականի,
այսինքն
են
Ներսէհ
տէր
Շիրակայ ,
եւ
Հրահատ.
Ատովմ
Գնունի,
եւ
եղբայր
նորա
Առաստոմ.
եւ
գունդ
մի
փոքր
չորեքհարիւր
այր:
Մտեալ
սոցա
ամենեցուն
յեկեղեցին
հանդերձ
այլովքն`
երկիրպագին
տեառն.
եւ
խնդրեցին
՚ի
նմանէ
օգնել
ինքեանց
բարեխօսութեամբ
սրբոյն
Գրիգորի
եւ
ամենայն
ընտրելոց .
եւ
օրհնեալ
յաջոյ
երանելւոյն
Յովհաննու
Մանդանկունւոյ`
գնացին
խնդալից
ուրախութեամբ.
եւ
եդին
՚ի
մտի
դիմել
նախ
՚ի
հուն
գետոյն
Երասխայ.
անդ
ասեն
սպասեցուք
՚ի
զանխուլ
տեղւոջ,
զի
յանցանել
կիսոյ
թշնամեացն
ընդ
գետ`
յարիցուք
՚ի
վերայ
նոցա.
թերեւս
դիւրաւ
լիցի
մեզ
վանել
զնոսա :
բ.
Եւ
եկեալ
՚ի
գիւղն
որ
կոչիւր
Վարազկերտ,
լուան
անդ`
թէ
գունդն
պարսից
ամենայն
անցեալ
են
ընդ
գետ.
եւ
են
թըւով
եօթն
հազար:
Յայնժամ
սեպուհն
Վասակ
խորհրդով
այլոց
նախարարաց
մեկնեալ
՚ի
նոցանէ
հանդերձ
սակաւ
արամբք
գնաց
գիշերայն
յառաջապահ
՚ի
գիւղն.
որ
կոչիւր
Կռուակք
առ
տեղեկանալոյ
զօ
րութեան
գնդին
պարսից:
Այլ
յառաւօտուն
ծագել`
եհաս
մօտ
՚ի
գիւղ
անդր
յանկարծուստ
եւ
մարզպանն
Ատրվշնասպ
իւրովքն
հանդերձ .
եւ
լուեալ`
թէ
անդ
է
սեպուհն
Վասակ,
զարմացաւ
յոյժ,
եւ
սոսկացաւ
եւս:
Նոյնպէս
եւ
նա
ինքն
Վասակ
երկուցեալ
՚ի
գալստենէ
նոցա`
խորհեցաւ
հնարս
անվտանգ
զերծուցանելոյ
զիւրսն.
վասնորոյ
հրամայեաց
նոցա
երկու
երկու
եւ
երեք
երեք
ելանել
՚ի
շինէ
ընդ
այլեւայլ
անյայտ
տեղիս
եւ
ընդ
անծանոթ
փողոցս.
եւ
զատ
՚ի
միմեանց
փութալ
հասանել
՚ի
գեօղն
Վարազկերտ,
ուր
էին
ընկերք
իւրեանց.
որոց
եւ
տայր
դիտել
զորպիսութիւն
հանգամանաց
գնդին
պարսից :
Եւ
ինքն
պատրողական
բանիւք
պատգամաւորս
առաքեալ
առ
Ատրվշնասպ`
ասէ.
պատգամ
ունիմ
՚ի
հայոց
առ
քեզ.
զոր
եթէ
լուիցես
դու
եւ
որք
ընդ
քեզ
են,
հաճոյ
թուեսցի
այն
ձեզ.
եւ
հաստատեսցի
խաղաղ
ութիւն
՚ի
միջի:
Ընդ
այս
թէպէտ
եւ
ուրախացաւ
Ատրվշնասպ`
կարծելով,
թէ
հաստատապէս
նուաճեսցին
հայք
վերստին
ընդ
ձեռամբ
իւրով,
բայց
յղեաց
առ
նա
բանս
խիստս,
եւ
ասէ.
աշխարհ
մի
ապստամբ
զի՞նչ
պատգամ
ունիցի
յղել
առ
իս :
Եւ
՚ի
գալ
պատգամաւորին
առ
Վասակ,
եւ
՚ի
խօսիլ
ընդ
նմա
յորխորտանօք,
ասէ
Վասակ,
երթ
եւ
ասա
'
ցԱտրվշնասպ.
մեք
մինչեւ
ցայժմ
չեմք
ինչ
մեղուցեալ
ձեզ.
եւ
ոչ
վնաս
ինչ
հասուցեալ
արքունի
իրաց.
եւ
եթէ
յայսմ
յանցուցեալ
ինչ
իցէ
մեր,
պատրաստ
եմք
հատուցանել.
այլ
նախ
աղաչեմ
տալ
ինձ
հրաման
ասելոյ
զպատգամն`
զոր
ունիմ
՚ի
հայոց.
եւ
ձեր
ամենեցուն
լուեալ
զայն`
հայեսջիք
յարժանն,
եւ
զոր
պարտն
է
առնել`
արասջիք :
Եւ
իբրեւ
այսու
բանիւ`
արձակեաց
յիւրմէ
զպատգամաւորն
գիտացեալ
թէ
արք
իւր
անվնաս
մեկնել
գնացին
՚ի
քաղաքէ
անտի,
հեծաւ
ինքն
յերիվար
իւր.
եւ
ասէ
ցայլ
պարսիկս`
որք
վասն
պիտոյից
՚ի
գիւղ
անդր
եկել
էին
՚ի
բանակէ
մարզպանին.
ես
ծաղր
առնելով
ընդ
ձեզ`
խօսեցայ
զբանսն
առ
պատգամաւորս.
զի
զիս
ոչ
ուրուք
առաքեալ
եւ
այսր
վասն
պատգամաց.
այլ`
վասն
տեսանելոյ
զձեզ
թէ
որպիսի
ինչ
էք.
եւ
ահա
դուք
էք
մարդիկք
վատք
եւ
անպիտանք
եւ
հանդերձեալ
էք
պատահիլ
չարի:
Զայս
ասացեալ`
մեկնեցաւ
՚ի
նոցանէ
աներկիւղ:
Եւ
հասեալ
՚ի
գունդն
հայոց
որ
՚ի
Վարազկերտ,
պատմեաց
նոցա.
եւ
ասէ.
յիրաւի
բազում
են
նոքա
քան
զմեզ,
եւ
քսանապատիկ
աւելի.
այլ
յոլովք
՚ի
նոցանէ
անպիտանք
են :
գ.
Խորհուրդ
ետ
ապա
նոցա,
եւ
ասէ.
յաջողակ
պատահեսցի
մեզ,
եթէ
՚ի
լեռնակողմն
փախեսցուք
զբանակ
մեր.
զի
եթէ
օգնականութեամբն
Աստուծոյ
յաղթեսցուք
նոցա,
ահա
բարի
է.
իսկ
եթէ
այլազգ
ինչ
դիպեսցի
տեղի
ապաւինութեան
ունիցիմք
զամր
ութիւն
լեռնակողմանն:
Ընդ
այս
հաճեալ
ամենեցուն`
չուեցին
եւ
եկին
յոտն
մասեաց.
եւ
բանակեցան
՚ի
գեօղն
Ակոռի:
Տեղեկացել
անդ`
թէ
գունդն
պարսից
հանդերձել
է
հասանել
մօտ
առ
վաղիւ,
կանխեցին
յաղօթս.
եւ
յառաւօտուն
պահու
կարգեցին
զչորեքհարիւրսն
՚ի
չորս
առաջս:
Զառաջին
հարիւրսն
դասեցին
յառաջոյ.
եւ
ետուն
՚ի
ձեռս
նորին
Վասակայ
Մամիկոնէի,
եւ
Բաբկէնի
Սիւնւոյ:
Զերկրորդն
՚ի
յառաջկողմն
՚ի
ձերս
Ատովմայ
Գնունւոյ,
եւ
եղբօր
նորա
Առաստոմայ:
Զերրորդն
՚ի
ձախակողմն
՚ի
ձեռս
Գարջոյլայ
Մաղխազունւոյ:
Եւ
զչորրորդն
՚ի
միջի
՚ի
յետուստ`
՚ի
ձեռս
Ներսէհի
Կամսարականի,
եւ
եղբօր
նորա
Հրահատայ.
որպէս
զի
սոքա
՚ի
տկարանալ
միոյ
կողմանն`
յօգն
ութիւն
հասեալ,
զօրացուսցեն.
եւ
էին
ամենեքին
վստահք
՚ի
միմեանս,
եւ
ոչ
ունէին
ինչ
կասկած
զիրերաց.
եւ
միաբերան
առ
Աստուած
գոչելով
ասէին.
օգնեա
'
մեզ
Աստուած
փրկիչ
մեր
վասն
մեծի
փառաց
անուան
քո.
մի
երբեք
ասասցեն
՚ի
հեթանոսս,
թէ
ուր
է
Աստուած
նոցա :
Հասեալ
անդր
եւ
զօրացն
պարսից,
եւ
տեսեալ
զայնքան
սակաւ
ութիւն
նոցա`
ասեն.
սոքա
կամաւ
խելացնորեալ`
՚ի
խնդիր
մահու
են
եկեալ:
Զայս
ասելով
նոցա`
զօրաւորագոյնք
՚ի
նոցանէ
եւ
քաջաձիք
յառաջեալք`
յարձակէին
՚ի
վերայ
հայոց,
եւ
զկնի
նոցա
վատաձիք:
Եւ
մինչ
հայք
՚ի
դիմի
հարկանել
պատրաստէին,
Գարջոյլ
Մաղխազունի
առեալ
զիւր
հարիւրսն`
էանց
՚ի
կողմն
պարսից,
եւ
միացաւ
ընդ
ուրացողսն.
եւ
մնացին
՚ի
գնդին
հայոց
երեք
հարիւր
ոգիք
միայն
`
ըստ
թուոյ
աստուածընտիր
զօրուն
Գեդէոնի:
Որոց
տեսեալ
զանակնունելի
չար
ութիւն
գործոցն
Գարջոյլայ`
աղաղակեցին
առ
աստուած.
պահեա
'
զմեզ
տէր.
քո
է
զօրութիւն,
եւ
քո
է
յաղթութիւն :
Զայս
ասացեալ`
դիմեցին
՚ի
վերայ
պարսից`
եւ
անդէն
՚ի
նմին
տեղւոջ
զընտիր
ընտիրս
՚ի
նոցանէ
դիաթաւալ
յերկիր
կործանեցին.
եւ
զայլ
բազ
մութիւն
նոցա
ցրուեալ
վատնեցին
ձորոց
եւ
առապար
տեղեաց.
եւ
զմարզպանն
Ատրվշնասպ
անդանոր
՚ի
թեւին
Բաբկենի
Սիւնւոյ
սատակեցին.
եւ
զայլ
եւս
քաջազունս
՚ի
թեւին
Ատովմայ
Գնունւոյ
հարին
չարաչար:
Անդ
Գդիհոն
ուրացող
Սիւնեաց
տէր
պատահեալ
առաջի
Ատովմայ
վտանգեցաւ
՚ի
նմանէ.
եւ
զի
ժամանակաւ
բարերար
գտեալ
էր
նա
առ
Բաբկէն,
նա
ինքն
Բաբկէն
զերծոյց
զնա
՚ի
ձեռաց
Ատովմայ:
՚Ի
նմին
պահու
եւ
այր
ոմն
վիթխարի
՚ի
բանակէն
պարսից
դիմել
կատաղաբար
՚ի
վերայ
հայոց,
այն
ինչ
կամէր
քաջ
ութիւնս
ինչ
առնել`
պատահել
նմա
կորովին
Հրահատ
անդէն
հարեալ
նիզակաւ
սատակեաց
զնա :
դ.
Մինչդեռ
նոքա
յայսպիսի
գործ
յաջող
ութեան
զօրանային
Մաղխազունին
Գարջոյլ
բոլորեալ
զցրուեալ
գունդն
կատչաց
հանդերձ
ուրացելովքն
եւ
իւրովք
հարիւրովք,
էանց
ընդ
խոր
ութիւն
ձորոցն.
եւ
հասեալ
՚ի
յետուստ
կողմանէ
լերին
էջ
անտի.
եւ
պաշարեաց
զհայս
զանխլաբար.
եւ
գտեալ
զոմն
՚ի
հայոց`
ետ
խողխողել
անդէն.
եւ
յաղաղակել
նորա
մի
ոմն
՚ի
զօրացն
հայոց
առեալ
զձայնն`
գոչեաց
առ
գունդն
Կամսարական,
եւ
ազդ
արար
նոցա.
պաշարեցին
ասէ
թշնամիք
զմեզ
՚ի
յետուստ:
Իսկ
նոցա
բարկացեալ
՚ի
վերայ
տուն`
կամէին
սպանանել
զնա ,
իբր
թէ
կամիցի
նա
խաբէութեամբ
խափանել
զգործ
յաղթ
ութեան
նոցա.
այն
գունդ
մեր
է
ասեն,
եւ
դու
ընդէ՞ր
խօսիս
զայդ:
Բայց
Հրահատ
՚ի
քթթել
ական
ընդ
կրունկն
դարձել
եւ
լրտեսեալ
զնոսա`
աղաղակեաց,
թէ
գունդ
թշնամեաց
է:
Զայն
իմացեալ
Ներսէհի
եղբօր
նորա`
էառ
՚ի
հարիւրիցն
իւրոց,
զորս
կարաց.
եւ
դիմեաց
հանդերձ
եղբարբ
իւրով
Հրահատաւ
՚ի
վերայ
նոցա.
եւ
հասեալ
՚ի
զօրագլուխն
կատշահ`
եհար
զնա
ուժգնութեամբ
՚ի
տէգ
նիզակի
իւրոց,
եւ
անդէն
սպան
զնա.
եւ
ընկերք
իւր
առաջի
արկեալ
զայլսն`
հարին
եւ
սատակեցին
զնոսա.
եւ
զմնացորդս
նոցա
յաջ
եւ
յահեակ
ցիրուցան
փախուցեալ
հալածական
արարին:
Եւ
յետ
վանելոյ
զամենեսին`
եկին
ժողովեցան
՚ի
մի,
եւ
ետուն
փառս
աստուծոյ,
որ
յաջողեաց
նոցա.
եւ
որպէս
ցուցանէ
կարգ
պատմութեանն
Փարպեցւոյն,
ոչ
անկաւ
ոք
՚ի
նոցանէ
՚ի
մարտի
անդ`
բաց
՚ի
միոջէ
անտի
խողխողելոյ:
ե.
Այլ
յորժամ
նոքա
յայսպիսի
ուրախ
ութեան
ցնծային,
երկու
ոմանք
՚ի
նոցանէ,
որոց
անուանք
էին
Վառգոշ
Գնթունի,
եւ
Վասակ
Սահառունի,
որոց
չէր
մտեալ
յայն
գործ
պատերազմի,
աճապարեալ
հասին
ճեպով
յառաւօտուն
պահու
՚ի
Դուին.
եւ
աղաղակ
բարձեալ
գոյժ
ետուն
հայրապետին
Յովհաննու,
եւ
Սահակայ
մարզպանի,
եւ
Վահանայ
Մամիկոնէի,
եւ
ասեն.
խառնեցան
սաստկապէս
երկոքին
կողմանքն
՚ի
մարտ,
եւ
զօրացաւ
կողմն
պարսից,
՚ի
պարտ
ութիւն
մատնեցաւ
գունդն
հայոց,
եւ
անկան
զօրաւորք
՚ի
սուր
թշնամեաց.
մեռաւ
քաջն
Վասակ,
մեռաւ
Բաբկէն
Սիւնի .
մեռան
եւ
երկոքին
եղբարք
Ատովմ
եւ
Առաստոմ.
նոյնպէս
եւ
մնացեալքն
տապաստ
անկան
՚ի
լանջակողմն
Ակոռայ,
եւ
մեք
միայն
ճողոպրեալ
՚ի
սրոյ
թշնամեաց`
եկաք
աստ:
Եւ
իբրեւ
լուան
նոքա
զայսպիսի
բօթ
՚ի
գուժկանաց
անտի,
ապշեցան,
եւ
շուարեցան,
եւ
՚ի
սուգ
մեծ
ըմբռնեցան:
Այլ
մինչչեւ
էր
տարածեալ
այս
լուր
՚ի
քաղաքին,
եկն
եհաս
անդ
Առաստոմ
Գնունի
աւետաւոր.
եւ
ձայն
բարձեալ
գոչելով
ասէր.
յաղթեաց
զօր
ութիւն
սրբոյ
խաչին,
եւ
միշտ
յաղթեսցէ .
եւ
պատմեաց
հայրապետին
եւ
այլոց
զամենայն`
որ
եղեւ:
Զայսպիսի
աւետեաց
լուր
առեալ
նոցա
՚ի
վերայ
չարհամբաւ
լրոյ,
ամենեքին
առ
հասարակ
դիմեցին
յեկեղեցին.
եւ
գոհանային
զաստուծոյ:
Եւ
հայրապետն
Յովհան
ետ
եղանակել
զսաղմոսն
քսան
եւ
իններորդ .
Լուաւ
ինձ
տր
եւ
ողորմեցաւ…
դարձոյց
զսուգ
իմ
յուրախութիւն,
եւ
որ
զկնի:
Եւ
ելեալ
յեկեղեցւոյ`
ուրախութեամբ
գնացին
՚ի
տունս:
՚Ի
նմին
աւուր
հասին
եւ
զօրք
գնդին
հայոց.
եւ
պատմելով
զգործս
յաղթութեանն,
եւ
զկորանալ
թշնամեացն
`
փառաւորէին
զաստուած.
եւ
գիրկս
արկեալ
միմեանց
ողջունիւ
ուրախ
ութեան
համբուրէին
զիրեարս:
Եւ
զի
ձեռն
հասեալ
էր
՚ի
վերայ,
դադարեցին
՚ի
քաղաքի
անդ.
եւ
հոգային
զպատրաստութենէ
պատերազմի
՚ի
գարունն:
Այսոցիկ
այսպէս
եղելոյ`
առաքեցին
ստիպով
դեսպան
առ
թագաւորն
վրաց
Վախթանկ`
տալ
նոցա
զօրս
՚ի
հոնաց
ընդ
խոստման
իւրոյ:
Իսկ
նա
ժամավաճառ
բանիւք
յապաղէր.
եւ
ապա
գտեալ
ուստեք
զերեք
հարիւր
սինլիքորս
հոնաց`
առաքեաց
զնոսա
՚ի
հայս.
եւ
մինչչեւ
էր
անցեալ
ամիս
մի
'
պատճառանօք
իմն
զնոսին
եւս
անդրէն
յետս
կոչեաց:
Յորմէ
յայտնի
գիտացին
հայք,
թէ
չի'ք
օգ
նութիւն
՚ի
վրաց,
եւ
ոչ
այլուստ
ուստեք.
վասնորոյ
միայն
յաստուած
եդեալ
զյոյս
իւրեանց`
՚ի
ձեռս
նորա
յանձն
արարին
զանձինս,
եւ
զյաջող
ութիւն
գործոյն`
յոր
եղեն
ձեռնամուխ
յանուն
նորա:
