Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ծանուցեալ Միհրանայ` թէ Վահան ՚ի կողմանս Տայոց է, պնտեցաւ զհետ նորա հանդերձ գնդաւն. եւ ջանայր` կամ ՚ի մարտի սպանանել զնա, կամ հնարիւք ըմբռնել, եւ կամ բանիւք խաղաղ ութեան ՚ի հնազանդ ութիւն նուաճեալ , եւ այսու մտօք վաղվաղեալ` եկն եւ բանակեցաւ ՚ի գեօղ մի, որ անուանիւր Դու, ՚ի սահմանակց ութեան բաժին պարսից եւ հոռոմոց, ոչինչ հեռի ՚ի տեղւոջէն` ուր էր նա ինքն Վահան :
       Այլ աստ զարմանալ արժան է , զի թէպէտ այնչափ բազմութեամբ զօրաց ստուարացեալ էր բանակն Միհրանայ. իսկ առ Վահանայ էին հարիւր ոգիք միայն, բայց սակայն լուեալ թէ ՚ի մոտաւոր տեղիս նստեալ է Վահան, սարսեալ դողայր նա ինքն Միհրան եւ բովանդակ բանակ նորա. եւ ոչ իշխէր բնաւ յարձակիլ ՚ի վերայ. վասնորոյ եւ բազում անգամ բանս ողոքանաց յղեալ առ նա` ՚ի խաղաղ ութիւն յորդորէր զնա, ասելով. չէ ' քեզ արժան ՚ի ծառայութենէ արքային պարսից ելանել, եւ զաշխարհդ հայոց ՚ի վատնումն տալ. անսա ' ինձ, եւ ե'կ ՚ի հնազանդ ութիւն թագաւորին. եւ ես միջնորդ եղէց վասն քո. ես աղաչեցից զնա, եւ հաշտեցուցից զնա ընդ քեզ. եւ որ ինչ արժան է տալ քեզ` ջանամ , զի տայցէ. եւ ես գիտեմ, զի լսէ ինձ. քանզի սիրէ զիս:
       բ. Յղեաց առ նա Վահան պատասխանի, եւ ասէ. եթէ ինձ արժան իցէ չելանել ՚ի ծառայութենէ արքային պարսից, նմա եւս արժան է արդար աչօք հայիլ ՚ի ծառայս իւր, եւ արդարապէս տեսանել, եւ արդարապէս լսել. զի եթէ թագաւորն ուղիղ աչօք չհայիցի ՚ի ծառայս, եւ ուղիղ լսողութեամբ չլսէ, եւ ընդ արժանի իրաւանց չխորհի, այլ միայն գիտէ իշխանութեամբ վարիլ , եւ այլոյ աչօք եւեթ տեսանել, եւ այլոյ ականջօք լսել, ծանր է ծառայել այնպիսումն եւ դառն. քանի՞ եւս եթէ ոչ գիտասցէ ընտրել ՚ի մէջ ծառայից իւրոց զլաւն եւ զվատթարն. եւ չկամիցի իւրաքանչիւրումն ընդ արժանւոյն մատակարարել զպիտոյն:
       Արդ` հայոց աշխարհս թէ ո'րպիսի մեծ եւ պիտանաւոր է` դու քաջ գիտես. ցո'յց ինձ այժմ, թէ թագաւոր ձեր ո՞րպէս վարեցաւ ընդ այն` ՚ի ծառայել նորա նմա. զո՞ ոք յարժանաւոր պատիւ հասոյց. միայն զխաբեբայս ոմանս եւ զհացկատակս եւ զվատատոհմիկս վեր ՚ի վերոյ պատուեալ պատրեաց. ո'չ վասն արժանապատիւ ինչ ծառայ ութեան նոցա, այլ զի նոքա առ երեսս պատիւ տան կրակի եւ մոխրոյ առաջի ձեր. եւ ոչ գիտէք, թէ յորժամ նոքա առանձինն լինին, անարգեն զնա, եւ յաղբ եւս արկանեն. եւ ահա այս է միայն հաճոյ յաչս թագաւորին ձերոյ. իսկ քաջ ութիւն եւ իմաստութիւն, որովք շինի, այն չխնդրի ՚ի նմանէ, եւ արհամարհեալ եւս է, անպիտան համարեալ առաջի նորա:
       Լուեալ իսկ է քո եւ ամենայն պարսից զբանս թագաւորին ձեր Պերոզայ` յասել յատենի առաջի ամենեցուն, թէ այր վատ եւ գունդ անպիտան ասորի է. բայցք զասորի այր` հայ մարդ շատ վատթար է եւ անպիտան. եւ ո՞չ արդեօք լաւ էր մահ քան զայնպիսի լսել լուր յարքայիք արքայէ: Եւ ո՞ այդմ պատճառ, բայց միայն ինքն տէրն Արեաց. վասն զի նա ուրացուցեալ ՚ի հաւատոց զկորովացեալս հայոց` անպիտանս արար. եւ զորս խոստացաւ փառաւորել յանարգս կալաւ զնոսա. եւ յանպիտան տոհմից վերակացուս կարգեալ` զաշխարհս եւս անպիտանացոյց. եւ ընդ այդ ուրա'խ է, զի մի ' զօրացեալ տեսանելով զհայս` զարհուրեսցի ՚ի նոցանէ. քանզի զփորձ առեալ է քաջ ութեան նոցա. եւ քո իսկ տեսել է զգործ նոցա :
       Իմ ահա` որ տկարս եմ, երկու կռիւս արարեալ է ընդ պարսից. եւ երրորդն այս է` զոր արարի ընդ քեզ: Յառաջին երկու կռիւսն ընդ ո'րպիսի քաջ եւ երեւելի մարդկան մարտեաք , ինքնին իսկ գիտէ արքայ եւ ամենայն արիք. եւ մեք առանց ուրուք օգնականի սակաւաւորօք վճարեցաք: Եւ յայսմ երրորդ կռ ուի եւս յաղթող գտել եմք քան յաղթել. ՚ի թիւ արկ զանկեալս ՚ի ձէնջ եւ ՚ի մէնջ. եւ ծանի'ր , թէ որո՞յ եղեւ յաղթութիւն. իսկ փախուստ մեր ո'չ էր առ տկարութեան, այլ` ՚ի մեր երկպառակութենէ, եւ ՚ի նենգութենէ ոմանք ՚ի ձէնջ խաբելոց: Այլ եթէ ես համօրէն իշխէի աշխարհիս, նենգութեանն եւս զդէմ ունէի. զվատսն պատուհասէի, եւ թշնամեացս յաղթանակէի. եւ քաջացն պատիւ եւ բարի առնել կարէի. եւ ցուցանէի թագաւորին քում եւ ձեզ ամենեցուն, թէ ո'ր ազգ անուանի է յարութեան եւ լաւ: Իսկ զորս ձեր իշխան կարգեալ է աշխարհիս Հայոց ՚ի վատ տոհմէ եւ յանարգ ազգէ, դոքա իւրեանց յետնութեամբ եւ անպիտանութեամբ կորուսին յաշխարհէս Հայոց զքաջ ութիւն եւ զլա ւութիւն եւ զանուն բարի. զի թէ զօրագլուխ գնդին վատ է, գնդին լաւ լինել չէ ' հնար. եւ եթէ իշխանք յետին են, այնմ անհնար եւ յառաջադէմ եւ անուանի լինել:
       գ. Իսկ յաղագս իմ դուք ամենեքին գիտէք, զի ՚ի հարցն իմոց ես տղայ. ո'չ զվաստակս նոցա` որ առ աշխարհն Արեաց լեալ է, գիտեմ. եւ ոչ յանցման նոցա` թէ յանցեան, հաղորդ ինչ էի. բայց մինչ ես յանձին զգացի. եւ արեաց տեառն արբանեկ ութեան արժանի եղէ, եդի ՚ի մտի առնել արդար ծառայութիւն, եւ արդար վաստակս վաստակել. եւ ո'րչափ ես զլաւն հոգայի, եւ ՚ի լաւ վաստակսն յաւելութիւն, վատատոհմիկ իշխանքդ` զորս դուք վասն ուրաց ութեան նոցա տանուտէրական պատուով մեծարեալ էիք, բանսարկութիւնս առնէին. եւ դուք սրտի մտօք լսէիք: Զմտաւ ածի, թէ զի՞նչ արդեօք այլ հնար գուցէ, որով կարօղ լինէի ուղղել զմիտս արքայի եւ զաւագացդ, զի գո'նէ ուղիղ աչօք հայեսցին ընդ իս. եւ այն շատ էր ինձ:
       Եւ իբրեւ տեսի, թէ ոչինչ իւիք մարթ է ինձ զմիտս նոցա հաճել, եւ ոչ եւս արժան էր յաշխարհէս փախչել, խորհուրդ չար ՚ի մտի արկի, եւ անձամբ զանձն սպանի. ուրացայ զճշմարտութիւնն` զոր գիտէի. եւ երկիր պագի ս տութեան եւ մոլորութեան` զոր ատէի. զոր եւ այսօր առաջի ձեր եւ առաջի ամենայն խոստովանիմ , թէ ստ ութիւն է եւ աղտեղի խաբէութիւն: Այլ յետ կործանմանն` զոր կործանեցայ, մաշէի յերկիւղէ զամենայն օր, թէ գուցէ մեռանիցիմ սովին մեղօք, եւ կորնչիցիմ զյաւիտենական կորուստն: Ապա կալեալ ՚ի բռին զոգի իմ, ՚ի բաց մերժեցի զերկիւղ թագաւորաց. ընկեցեալ յանձնէ կոխեցի զուրացութեանն խիղճ, եւ լուսաւորեցայ. այսուհետեւ պատրա'ստ եմ հալածանաց, աղքա տութեան եւ ամենայն վշտի. զի որո'ւմ եւ դիպիմ ուղիղ հաւատովքս, ուրա'խ եմ ՚ի նմին եւ անահ:
       Իսկ զոր խոստանաս դու, գիտեմ` զի կարես առնել, եւ թագաւորն եւս անսայ. բայց նախ քան զամենայն պա'րտ է նմա հաճիլ, մանաւանդ թէ հրամայել` համարձակութեամբ ունիլ ամենեցուն զքրիստոնէ ութիւն յաշխարհիս Հայոց. եւ զվատ մարդիկ մի ' վասն պատուելոյ նոցա զմոխիր` ՚ի պատիւ վերացուցանել. եւ զպատուականսն մի ' վասն ոչ պաշտելոյ նոցա զմոխիր` անարգս համարիլ. այլ միայն ՚ի վաստակս իւրաքանչիւր հայիլ, եւ արժանի հատուցումն առնել. զտոհմիկն առ տոհմիկս ունիլ, եւ զվատատոհմսն առ անտոհմս: Եթէ այդպէս նուաճէք զմեզ, ահա եւ մեք նուաճիմք ձեզ. մեր բնիկ տեարք էք, եւ մեք ծառայք ձեր:
       Ապա թէ տակաւին աղտեղի մեղաց վաճառէք զիշխանութիւն աշխարհիս եւ զտանուտրութիւն, եւ զյետինսն առ լաւսն ունիք, եւ զլաւսն յետս տանիք, մեզ չէ ' հնար նուաճիլ ընդ այդ ձերդ իշխանութեամբ: Եւ թէպէտ գիտեմք զտկար ութիւն մերոյս ուժոյ, եւ զարեացդ զօրութիւն, մանաւանդ յայժմու ժամանակիս` յորում եղծիք եւ յափշտակեցիք ՚ի մէնջ զթագաւոր ութիւն մեր. բայց մեր զմեռանիլ եդեալ է առաջի. եւ ՚ի նոյն յօժա'ր եմք, եւ առաւել եւս ուրա'խ եմք. զի լաւ է մեզ փառաւոր մահուամբ մեռանիլ ՚ի քրիստոնէութեան, քան ուրացութեամբ դնել ՚ի ձէնջ զանցաւոր փառս, եւ ժառանգել զկորուստն յաւիտենից:
       դ. Մինչդեռ այսպիսի պատգամաւորութիւնք գնային եւ գային ՚ի մէջ Վահանայ եւ Միհրանայ, յանկարծակի դեսպան եհաս անդ յարքայէն Պերոզէ. եւ կոչէր ստիպաւ զՄիհրան ՚ի դուռն. եւ նորա չու արարեալ ամենայն բազմութեամբն` անկաւ յուղի, առեալ ընդ իւր եւ զկապեալն Հրահատ Կամսարական, եւ զյԱզդ սեպուհն Սիւնի, եւ զայլ կալանաւորս:
       Եւ եղեւ իբրեւ լուաւ Ներսէհ Կամսարական երէց եղբայր Հրահատայ, թէ Միհրան տանի ընդ իւր զՀրահատ, շուարեցաւ ՚ի միտս. քանզի եւ յօրէ յայնմանէ ` յորում կալեալ եղեւ նա, ոչ էր դադարեալ ՚ի լալոյ, եւ ոչ հանգուցեալ էր ՚ի վերայ անկողնոյ, եւ ոչ ճաշակեալ զհաց առանց արտասուաց: Ապա ոչ եւս կարացեալ նորա հանդուրժել ցաւոց սրտի իւրոյ` ել զհետ բանակին պարսից քանի մի քաջ արամբք. երթայր ՚ի բացուստ, եւ խորհէր ՚ի մտի, թէ գուցէ յուրոյն ինչ թեւի գնդին տեսեալ զնա, յարձակեսցի ՚ի վերայ. եւ վանեալ զթշնամիսն` կարասցէ զերծուցանել զնա. կամ գոնեայ ես ասէ դիպեալ մահու` հանգեայց յանմխիթար տրտմութենէս: Եւ իբրեւ եհաս բանակն պարսից ՚ի Բագրեւանդ գաւառ մերձ ՚ի գիւղն Բագուան կամ Բագաւան` (աշխարհաբառ Բագնոց ասացեալ ), ուր էր մատուռն մի սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին ՚ի յաջակողման լերինն նպատայ, զմտաւ ածեալ Ներսեհի զխնամս սրբոյն` բոլորով սրտիւ ապաւինեցաւ ՚ի բարեխօս ութիւն նորա, եւ գոչելով առ նա ասէ. տէ'ր Գրիգոր. որ զսաստիկ մէգ ամպարշ տութեան մեղաց մերոց մերժեալ փարատեցեր յաշխարհէս Հայոց, փարատեա ' եւ զիմ սաստիկ մէգ տրտմութեանս ՚ի սրտէ. եւ շնորհեա ' ինձ զանձկալի եղբայրն իմ տեսանել առողջ առ իս. քանզի հնարաւոր է Աստուծոյ ամենայն, եւ զքոյ խնդիր ախորժելով կամի լսել եւ կատարէ:
       Եւ յաղօթել նորա այսպէս առ սուրբն Գրիգոր, Հրահատ եղբայր նորին` սքանչելեօք արձակեալ ՚ի կապանաց իւրոց` ել հանդարտ ՚ի շրջափակ զգուշութենէ պահապանացն. եւ եկն ողջամբ առ եղբայր իւր: Ընդ որ հիացեալ Ներսէհի` յուրախութենէ սրտի իւրոյ կական բարձեալ անկաւ զպարանոցաւ նորա. եւ առեալ տարաւ վաղվաղակի ՚ի Դուին, եւ եցոյց հայրապետին Յովհաննու` զոր ինչ արար նմա Աստուած բարեխօսութեամբ սրբոյն Գրիգորի:
       ե. Այլ յորժամ գիտաց Միհրան զելանել Հրահատայ աներկիւղ ՚ի բանակէ, լցեալ սրտմտութեամբ` հրամայեաց ածել զառաջեաւ զսեպուհն Սիւնեաց զերանելին յԱզդ. եւ ասէ ցնա. Հրահատ արժանի մահու էր, բայց մեք կամէաք թող ութիւն առնել նմա. այլ նա չգտաւ արժանի այսմ շնորհի. ապա եւ դու ընկեր նորին ոչ կարես պատահիլ թող ութեան եւ փրկ ութեան անձինդ, բայց եթէ պաշտեսցես զկրակ, եւ երկիրպագանիցես արեգական: ՚Ի սոյն սկսաւ հրապուրել զնա եւ ուրացեալ իշխանն Սիւնեաց Գդիհոն, ո'չ զի ապրեսցի նա, այլ զի ուրացութեամբ մեռցի, եւ ժառանգեսցէ զանուն վատ:
       Պատասխանի ետ յԱզդ ցՄիհրան եւ ցայլ իշխանս պարսից, եւ ասէ . եթէ ձեր էր յաւիտենական կեանք, եւ վաճառէիք ինձ զայն, զոր ինչ ունէի` տայի ձեզ, եւ գնէի. բայց անհնարին անմտ ութիւն է դնել ՚ի ձէնջ զյաւիտենական մահ, եւ տալ գին զկեանսն յաւիտենից. այլ եթէ զաստի կեանս խոստանայք ինձ տալ, սնոտի է` եւ անյայտ եւս. զի գուցէ վաղիւ բարձցի այն յինէն. քա'ւ լիցի ինձ յանձն առնուլ զայդպիսի աղետալի եւ կորստական վաճառ: Եթէ ընդ այդ հաճեալ էր իմ, վաղ իսկ առեալ էի զդա հանդերձ պատուովք. այլ զայս եւեթ ընտրեցի` յորում եմս. եւ զսոյն միայն համարիմ պատուական. եւ առեալ ուրա'խ եմ վախճանիլ քրիստոնէութեամբ քան զհազարս հազար ամաց կեալ ուրացութեամբ. եւ անվախճան պատուհասին լինել ժառանգաւոր :
       Լուեալ Միհրանայ զայսպիսի բանս ՚ի բերանոյ սրբոյն` բարկացաւ յոյժ ՚ի վերայ նորա. եւ հրամայեաց հատանել սրով զգլուխ նորին մերձ նախասացեալ տեղի սուրբ մատրան մեծին Գրիգորի: Եւ այսպէս կատարեցաւ երանելին յազգ, յամի տեառն. 482. յամսեանն հոռի . որ օր ժզ. էր ամսոյն, այն է ՚ի սեպտեմբերի 25. եւ եդաւ սուրբ մարմին նորա ՚ի մատրան անդ սրբոյն Գրիգորի: Եւ յետ կատարման յԱզդաց` ապա չուեալ գնաց անտի բանակն պարսից: