Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Այլ Հազարաւուխտ սպարապետ պարսից ոչ կարացեալ հասանել Վահանայ` դիմեաց զայրագինս զօրօք իւրովք ՚ի վերայ գիւղից եւ քաղաքաց, եւ քանդեալ աւերեաց զբազում տեղիս. եւ կոտորեաց ՚ի գիւղականաց ոչ սակաւ: Խնդրէր հնարս` ըմբռնել զՎահան եւ զտապ բարկ ութեան սրտի իւրոյ շիջուցանել, եւ զնախատինսն յանձնէ ՚ի բաց քերել. զովոք եւ գտանէր ՚ի հայոց հարցանէր վասն նորա. եւ չեւեւս առեալ զպատասխանին` առ սրտմտութեանն անդէն սպանանէր: Եւ ապա ցամամք մեծաւ ՚ի չու անկեալ` եհաս յաշխարհն Տայոց ՚ի գաւառն Ոքաղէ. եւ բանակեցաւ մօտ ՚ի գեօղն` որք կոչէին Գիւղիկ եւ Վարդաշէն :
       Լուր էառ յոմանց ՚ի վաղիւ անդր, թէ Վահան ՚ի մօտաւոր տեղւոջ անդ է յամուրն կոչեցեալ վարայրվարոյ` ՚ի գաւառն Շաղգամայ , որ էր ՚ի բաժնին Յունաց: Եւ համարելով թէ նա յանհոգս իցէ անդ, զի էր յիշխանութեանն յունաց, պնդեցաւ զցայգն ողջոյն տեղեակ առաջնորդօք. եհաս ՚ի տեղին, եւ ոչ եգիտ զնա անդ. որոյ վասն զայրացեալ` անկաւ ՚ի վերայ բազմութեան մարդկան ամրոցին, եւ կոտորեաց զբազումս ՚ի նոցանէ: Անդ գտան ՚ի նմին աւուր եւ կանայք երկուց Կամսարականացն Ներսեհի եւ Հրահատայ. զորս իբր զանակնունելի որսս ըմբռնեալ` էած ՚ի բանակն. եւ պատուիրեաց զգուշութեամբ եւ անարատութեամբ պահել զնոսա ընդ օրինի քրիստոնէից, եւ ոչինչ իւիք նեղել զնոսա: Բայց սիրտ նորա դառնացեալ էր վասն ոչ կարելոյ որսալ զայն` զոր խնդրեր, զՎահան, կամ գոնէ զգլխաւոր նիզակակիցս զԿամսարականսն. այլ սակայն ակնկալ ութիւն մեծ ունէր, թէ ՚ի ձեռն կանանց նոցա կարասցէ ըմբռնել զնոսա. եւս եւ զՎահան: Իսկ եթէ ասէ ոչ կարացից ունիլ զնա, բաւական եւ ինձ ըմբռնել զԿամսարականսն եւ բաժանել զնոսա ՚ի նմանէ. քանզի նոքա են նորա սիրտ եւ ոգի. եւ եթէ այս յաջողեսցի յայնմ հետէ նուաճեալ հնազանդի մեզ Վահան. եւ կամ փախուցեալ յօտար երկիր` կորնչի. եւ մեք ազատիմք ՚ի ձեռայ նորա :
       բ. Յետ այսորիկ առեալ Հազարաւուխտայ զզօրս իւր` էջ ՚ի գաւառն Բասենոյ. եւ բանակեցաւ մօտ ՚ի գիւղն Դու` ՚ի դաշտին Աղբերականց, զոր Արծաթաղբերսն կոչէին: Եւ ՚ի կալ նորա անդէն օր մի եհաս նա դեսպան ՚ի դրանէ հանդերձ հրովարտակաւ. յորում ծանուցանէր նմա Պերոզ արքայ, թէ ինքն ունի խաղալ միւսանգամ ՚ի հոնս ՚ի վերայ արքային հեփթաղաց. եւ պատուիրէր նմա, զի թողեալ Շապուհ պարսիկ ՚ի Միհրան տոհմէ հանդերձ ընտիր զօրօք ՚ի վերայ հայոց մարզպան` դիմեսցէ յաշխարհն Վրաց. եւ զթագաւորն Վախթանկ ըմբռնեալ սպանցէ, եւ կամ յաշխարհէ անտի զնա հալածեսցէ. զի ձեռնտու էր նա հոնաց:
       Առեալ նորա զայս հրաման` եդ մարզպան հայոց զՇապուհ. եւ թողել զնա ՚ի կողմանս Բասենոյ երեք հազար արամբք քաջ վառելովք` հանդերձ Գդիհոնաւ իշխանաւն Սիւնեաց եւ բազմութեամբ զօրաց նորին, ինքն չու արար շտապաւ, եւ եհաս ՚ի Վիրս: Անդ ժողովեցան առ նա ուխտանենգ իշխանք վրաց, եւ միաբանեցան ընդ նմա. եւ նա խոստանայր նոցա բազում բարիս սուտս, ումեմն զթագաւորութիւն, այլում գերագոյն գահ, եւ կիսոյ եւս մեծամեծ պարգեւս, միայն թէ մարթ ասցուք ասէ ունիլ զՎախթանկ: Իբրեւ ետես Վախթանկ` թէ իշխանք իւր միաբանեցան ընդ Հազարաւուխտայ, խոյս ետ յաշխարհէն Վրաց, եւ չոքաւ ՚ի կողմանս Եգեր աշխարհին, եւ նստաւ անդ:
       Գրէ Ասողիկն Ստեփաննոս Տարոնեցի. բ. 2. եւ Վարդան, թէ սոյն այս Հազարաւուխտ ՚ի գալ իւր ՚ի Հայս նահատակեաց զերանելին Տեառն թագ, որ էր ՚ի գաւառէն Արշարուեաց ՚ի Կալոց գեղջէ. եւ եդան ասէ նշխարք նորա ՚ի Շիրակ գաւառի` ՚ի գիւղն, որ Բեռնոս կոչիւր, յեկեղեցւոջ` որ անուանեցաւ Տեառն թագ: Այլ թէ որպէս կատարեցաւ այս նահատակ ութիւն նորա, ոչինչ գրեն:
       գ. Իսկ Շապուհ մարզպան, զոր եթող Հազարաւուխտ յաշխարհին Հայոց, առեալ զկանայս Կամսարականացն` եդ զնոսա յամուրն Բասենոյ, զոր Բողբերդն կոչէին. եւ յանձն արար զնոսա Վշնասպայ բերդակալին, պատուէր տուեալ նմա պահել զնոսա ՚ի սրբութեան. քանզի գիտակ էր Շապուհ, թէ քանի ' զգաստութեամբ կային կանայք հայոց յօրէնս ամուսնութեան: Նաեւ նոքին իսկ կանայք Կամսարականացն մատուցեալ էին աղաչանս առ Շապուհ եւ առ նոյն ինքն Վշնասպ` սուրբ պահել զինքեանս. եւ ասացեալ եւս էին նոցա, թէ` եթէ կամիք հնազանդեցուցանել ձեզ զարս մեր, տո'ւք նոցա լսել զմէնջ` թէ մեք կամք անարատ. ապա թէ այլ ինչ լսիցեն վասն մեր, դնեն զանձինս ՚ի մահ, եւ առնեն` զոր ոչն կամիք:
       Յետ այսորիկ առաքեաց Շապուհ առ արս նոցա առ երկոսին Կամսարականսն` այսինքն առ Ներսէհ եւ առ Հրահատ, եւ ասէ, եկա'յք հնազանդեցարո'ւք արքային պարսից, եւ առէ'ք զկանայս ձեր. եւ եթէ վնաս ինչ գործեալ իցէ ձեր, ես եղէց միջնորդ առ արքայ. եւ նա թողու ձեզ. եւ տայ ձեզ` զոր ինչ արժան է. եւ եթէ վասն քրիստոնէութեանդ է ձեր այդ ապստամբութիւն, կալարո'ւք զդա աներկիւղ, եւ մի ' ինչ բնաւ զանգիտեցէք. ես ահա վասն սիրելոյ իմ զձեզ իբրեւ հայր զորդիս` զայս խրատ տամ ձեզ. զի բարի լիցի ձեզ: Եւ եթէ կամիք գործ մեծ եւ սպաս արժանի ցուցանել արքայից արքայի, հնարեսջի'ք սպանանել զՎահան, եւ գտանիցէք մեծամեծ պատիւս յարեաց տեառնէն. յորս վայելեսջիք խաղաղութեամբ դուք եւ որդիք ձեր մինչեւ յաւիտեան:
       դ. Այլ Ներսէհ եւ Հրահատ ոչ կամելով դառնացուցանել զսիրտ Շապհոյ ՚ի վերայ կանանց իւրեանց` այլեւայլ պատասխանիս առնէին նմա ՚ի բազում աւուրս. եւ յետ ամի պատգամ յղեցին առ նա, եւ ասեն. մեր գործ եւ աշխատ ութիւն ո'չ է վասն երկրաւոր վայելչութեան, եւ ոչ վասն կնոջ եւ որդւոյ. այլ` միայն վասն հաւատոյ. առ որով` զամենայն ինչ կենցաղոյս փոքր համարիմք եւ խոտան. եւ եթէ ճշմարտիւ այս ոչ էր, դիւրաւ հաւատացաք ձեզ. եւ դիւրաւ խաբէաք զձեզ. որպէս եւ խաբել են եւ խաբեն իսկ զձեզ այլք, որք բաժանեալ ՚ի սուրբ ուխտէս` առ երեսս ցուցանեն ձեզ պատուել զմոխիր, եւ ստութեամբ դատուին ՚ի ձէնջ. եւ մեք զայդպիսի գարշ ութիւն ՚ի վաղուց մերժեցաք ՚ի մէնջ:
       Իսկ զոր խոստանայք դուք` խաղաղութեամբ կալ մեզ ՚ի քրիստոնէութեան, սուտ է. եւ դուք իսկ գիտէք, թէ սուտ խոստանայք. որպէս եւ բազում անգամ արարիք. զորոյ եւ մեր առեալ է զփորձ: Այլ վասն կանանց մերոց ` ունիմք յոյս առ աստուած, զի նա պահեսցէ զնոսա ՚ի սրբութեան. եւ տացէ մեզ տեսանել զնոսա կամ աստ եւ կամ յարքայ ութեան իւրում: Զայսպիսի պատգամբ յղեալ նոցա առ Շապուհ` մնացին ինքեանք միաբանութեամբ ընդ Վահանայ: Եւ Շապուհ այնուհետեւ լցեալ սրտ մտութեամբ ՚ի վերայ նոցա, եւ մանաւանդ ՚ի վերայ Վահանայ, զհետ պնդեալ էր գտանել զնոսա:
       ե. Զայն լուեալ Վահանայ` եկն հանդերձ իւրովքն ՚ի կողմանս իշխանութեան Մամիկոնէից ՚ի գաւառ իւր, եւ նստաւ ՚ի գեօղն ` որ կոչիւր Ծաղիկ. եւ կամէր անցանել ՚ի սահմանս Հաշտենից, եւ խնդրել ՚ի նոցանէ օգնութիւն: Իբրեւ ազդ եղեւ Շապհոյ, թէ անդ է Վահան, եւ են ընդ նմա արք սակաւք թուով, վաղվաղակի դիմեալ չորս հազար արամբք սպառազէն վառելովք` եհաս յանկարծուստ ՚ի վերայ նորա. եւ նա քանզի կայր զգաստ առեալ զփոքրիկ գունդ իւր` մեկնեցաւ անտի, եւ զօրք պարսից զկնի նորա առ սահմանօք ծովակին Կարնոյ :
       ՚Ի փութալ անդ Վահանայ` Ներսեհ Կամսարական , եւ Խուրս Արշամունի` որ էր ՚ի գեղջէն Շիրմաց դայեակորդի նորա, եւ Մուշեղ Մամիկոնեան` հանդերձ քանի մի արամբք վրիպեալ ՚ի ճանապարհէ` չոքան ընդ այլ տեղի, ոչ գիտելով` թէ ընդ որ էանց Վահան: Եւ մերձեալ ՚ի գիւղ մի Կարնոյ` Արծաթի անուն իջին առ հեղեղատաւ գեղջն` առ վայր մի հանգչիլ. զի վաստակեալ էին :
       Կային անդ բազում մշակք, որք գործէին ՚ի հունձս. բայց ոչ ծանսան նոքա զսոսա: Եւ եղեւ մինչդեռ սոքա նստեալ էին անդէն, հատուած մի մեծ ՚ի զօրաւորաց գնդին պարսից իբր նախագրաւ հետամուտք Վահանայ անցեալ առ նոքոք` յանգէտս գնային, եւ խօսէին զնոցանէ. եւ ոչ իմացան` թէ անդ իցէ Ներսեհ: Եւ զի դառնացեալ էին յոյժ վասն ոչ կարելոյ հասանել զհետ Վահանայ, ձեռն արկին վնասել մշակաց տեղւոյն. ասելով. ընդէ՞ր թողուք անվնաս շրջիլ յերկրի աստ ձերում ապստամբելոյ յարքայից արքայէ, Եւ ՚ի պատասխանի միոյ ՚ի կարնեցի մշակաց խստութեամբ` զօրական մի ՚ի պարսից անտի սուր հանեալ կամէր սպանանել զայրն. եւ նա խուսափեալ շուրջ յածելով զբարդիւ որայից` փութայր ապրեցուցանել զանձն :
       Զայն տեսեալ Խուրսայ Արշամունւոյ` ասէ. դա թէ մեռանի ՚ի պարսկէ այտի, զարիւն դորա Աստուած ՚ի մէնջ պահանջէ . եւ զայս ասացեալ` յարձակեցաւ ՚ի վերայ պարսկին, եւ նիզակաւն հարեալ սպան զնա, եւ զերծոյց զմշակն: Իբրեւ զայն տեսին այլ զօրականք պարսից` դիմեցին անդր սուսերօք: Յայնժամ յարուցեալ եւ Ներսեհի եւ Մուշեղայ` յարձակեցան ՚ի վերայ նորա հարին եւ սպանին ՚ի նոցանէ զեօթանասուն եւ երկու այր. եւ զայլս փախստական արարեալ ամօթով ընդ կրունկն դարձուցին զնոսա. եւ ինքեանք մեկնեալ անտի` եկին ՚ի գաւառն Արշամունեաց մօտ ՚ի կողմանս Հաշտենից. զի գուցէ գտցեն զՎահան , վասն զի անդ եդեալ էր նոցա` մտի գնալ. եւ ՚ի հասանել նոցա անդր եհաս եւ Վահան. եւ գտեալ զմիմեանս ուրախ եղեն եւ եկեալ հանդարտեցին ՚ի գիւղ մի Արշամունեաց` կոչեցեալ Երէզ, առ սահմանօք Դերջանոյ: