ա.
՚Ի
թագաւորեալ
անդ
Վաղարշ
՚ի
վերայ
պարսից`
Զարմիհր
Հազարաւուխտ
սպարապետ
կացեալ
՚ի
մեծի
ատենին`
խօսեցաւ
յառաջնում
եւ
յերկրորդում
աւուր
առաջի
արքայի
եւ
ամենայն
աւագաց
նորա
բազում
ինչ
՚ի
վերայ
գործոց,
զոր
արար
Պերոզ,
ցուցեալ
`
թէ
քանի
բռնութեամբ
վարեաց
նա
զթագաւոր
ութիւն
իւր.
որով
եւ
պատճառ
եղեւ
ամբաստան
ութեան
բազում
աշխարհաց.
դուք
իսկ
գիտէք
ասէ,
թէ
որպիսի
մեծ
աշխարհ
է
տեառն
Հայոց,
եւ
ահա
այսօր
՚ի
ձեր
ծառայութենէ
՚ի
բաց
կացեալ
են
հայք.
եւ
որք
ծառայենն
՚ի
նա
նենգութեամբ
վարին.
եւ
այրն
քաջ`
որ
զնոսա
ապստամբեցոյց
՚ի
ձէնջ`
Վահան,
կայ
անպարտելի.
եւ
գործել
վնասս
անհնարին
զորմէ
եւ
ձեր
լուեալ
է.
եւ
Միհրանեանն
Շապհոյ
`
որ
մարզպան
կարեալ
էր
՚ի
վերայ
աշխարհին,
զփորձ
առեալ
է.
ցդա`
թէ
կամիք`
հարցէք.
եւ
դա
ինքն
ասէ
ձեզ
զիւր
գործ
է
զնորա:
Եւ
՚ի
հարցանել
թագաւորին
ցՇապուհ
յատենի
անդ,
թէ
զի՞նչ
գործ
յաշխարհին
Հայոց
գործեցեր,
եւ
զի՞նչ
միտք
են
Վահանայ,
եւ
ոյժ
եւ
զիա՞րդ
կարաց
նա
այսչափ
ժամանակ
զդէմ
ունել
արեացս
զօրութեան,
պատասխանի
արար
Շապուհ
եւ
պատմեաց
զոր
տեսեալն
էր:
Այլ
որպէս
զի
յայտնի
երեւեսցի
թէ
որչափ
սասանեցուցեալ
էր
Վահանայ
զզօր
ութիւն
պարսից,
արժան
է
զբուն
բան
Շապհոյ`
զոր
խօսեցան
յատենի
անդ,
դնել
աստանօր`
շարադրութեանն
Ղազարու
Փարպեցւոյ,
յասելն.
Արանց
քաջ
(՚ի
դիմել
մեր
ընդ
սպարապետիդ
Հազարաւուխտայ
՚ի
վերայ
Դունայ,
եւ
՚ի
պաշարել
զայն
),
եթէ
զօրքն
բովանդակ
առն
Վահանայ
անդ
եղեալ
էին.
թուի
թէ
տանէր
զյաղթութիւնն.
այլ
թէպէտ
յաղթէաք
մեք,
զայս
գիտեմ`
զի
անթիւ
բազմ
ութեան
՚ի
մէնջ
կոտորաց
առնէին.
այլ`
ձեր
թագ
(մեծաշուք
փառաւորեսցի .
որոյ
բարեբաղդութիւնք
)
այնպէս
արարին,
զի
գնդին
հայոց
կէս
այրընտիր
որարն
այլուր
դիպեցան
՚ի
գործ.
սակայն
սակաւ
արամբք
որպիսի
ինչ
վնաս
արար
գիտէ
ինքն
Հազարաւուխտ,
եւ
այլ
պարսիկ
որեար`
որ
անդ
էին
աւագք.
Իսկ
յորժամ
Հազարաւուխտ
՚ի
Վիրս
գնաց,
եւ
զիս
անդէն
զօրագլուխ
եթող
գնդին,
եւ
յայնմ
հետէ
զի՞նչ
Վահան
զմեզ
աշխատ
կալաւ
կարի
սակաւ
արամբք,
զոր
երբեմն
թէ
հարիւրօք
ասեմ,
չստեմ
եւ
վկայեն
ինձ
գնդիս
մերոյ
աւագորեար,
որ
անդ
էին,
եւ
այժմ
աստ
են.
կարի
ծանր
է
ասել`
եւ
անհաւատալի
բանք.
թէ
այնքան
սակաւուք
դէմ
յանդիման
կռուեալ
աներկիւղութեամբ,
եւ
զօր
ամենայն
՚ի
ղակշի
վերայ
գալ,
եւ
մեծամեծ
վնաս
առնել.
բայց
զմիոյ
աւուր
գործի
ես
իսկ
յիշեմ
որ
անդ
էի.
սակայն
նոր
համարիմ
եւ
՚ի
վեր
զմարդկան
իրս,
թո'ղ
թէ
որ
նոր
համարիմ
եւ
՚ի
վեր
քան
զմարդկան
իրս,
թո'ղ
թէ
որ
լսէ`
զիա՞րդ
կարէ
հաւատալ,
քանզի
թուով
երեսուն
արամբք
՚ի
վերայ
երից
հազարաց
յաներկիւղս
յարձակեալ,
եւ
զայնպիսի
գործ
վճարեալ,
զոր
ամենայն`
որ
անդէն
էին
տեսօղքն`
այսր
յիշեն.
թուի
թէ
երկիւղ
գործոյն
չելանէ
՚ի
մտաց.
զի
եւ
ոչինչ
այլ
նման
չէին
սոյն
նորոգ
իրք,
բայց
եթէ
յորժամ
ժիր
մշակք
քաջ
սուր
մանգաղու
եւ
գերանդեաւ
զխոտ
հարկանիցեն.
եւ
բազում
որայս
մօտ
՚ի
մօտ
առ
միմեանս
կուտեալ
թողուցուն.
եւ
ինքեանք
ուրախալից
ցնծութեամբ
անհոգ
յիւրաքանչիւր
տունս
գնայցեն,
ստոյգ
ընդ
այնմ
օրինակ`
յարձակեալք
՚ի
վերայ
Միհրանայ
(այն
ինքն
է
Միհրանեանն
Շապուհ
որ
խօսի
),
այնքան
արամբք
հերձին
վեր
՚ի
վայր
զբովանդակ
գունդն.
եւ
շատ
լաւ
որեար
կոտորեցին:
Եւ
զահաւոր
այրն
զԳդիհոն
Սիւնեաց
տէրն
սպանին,
զոր
յիմ
միտս
այսպէս
ասէի ,
թէ
լոկ
զԳդիհոն
միայն
ինքն
տասն
արամբ
յիւր
գնդէն
պատահէր
այնչափ
առն,
այն
միայն
առնէր:
Եւ
այնպիսի
այր,
եւ
զայլ
ականաւոր
եւ
քաջ
արս
՚ի
պարսիկ
մարդկանէ
հանին
ընդ
սուր.
եւ
ինքեանք
ոչինչ
խոյս
տուեալ
՚ի
բաց
վարեցին
զձիանս
իւրեանց.
այլ`
մօտ
՚ի
մեզ
թեւակից
երթային
յանհոգս
՚ի
բազում
ժամն:
Եւ
՚ի
մեր
գնդէն
ոչ
ուրուք
իշխեցեալ
հայել
՚ի
նոսա
վասն
զի
ածք
եւ
ոչ
մարդիկ
կարծեցեալ
թուէին
մեզ.
Վասնորոյ
եւ
թէպէտ
առաջի
ձեր
յանդգն
ութիւն
բանքս
իմ
թուեսցին,
սակայն
յաղագս
կարծեաց
ժամուս
համարձակիմ
ասել.
զի
զաշխարհին
Հայոց
զմեծ
ութիւն
եւ
զօգուտն`
զայն
դուք
իսկ
քաջ
գիտէք.
բայց
այրն
Վահան
եւ
այլ
որեարն`
որ
ընդ
նմա
են ,
եթէ
այսր
խաղաղութեամբ
՚ի
ձեր
ծառայ
ութեան
էին,
մեծ
մասն
բարւոյ
եւ
մխիթար
ութեան
կարեւոր
հասելոյ
սրտմ
տութեան
մերոյ
համարէի
զիրսն
զայն.
Զի
յորժամ
հայք
այնպիսի
որեարով
մեր
էին,
Վիրք
եւ
Աղուանք
չիշխէին
բնաւ
թիւրել
զանձինս ,
եւ
այլազգագոյնս
ինչ
խորհել:
բ.
Լուեալ
Վաղարշայ
արքայի
եւ
աւագանւոյն
զբանս
Շապհոյ`
զարմացան,
եւ
զյետին
բան
նորա
ուղիղ
համարելով
միաբան
ամենեքին
զասացեալսն
արդարացուցին:
Եւ
անդէն
վաղվաղակի
զՆիխոր
ոմն
Վշնասպդատ
զայր
հեզ
եւ
զբարեխորհուրդ`
զարդարակորով
եւ
զաշխարհաշէն`
մարզպան
կարգել
՚ի
վերայ
աշխարհին
Հայոց,
արձակեցին
զնա
անդ
բազում
ընտիր
զորօք
ո'չ
՚ի
պատերազմիլ,
այլ`
հնարագէտ
հոգատարութեամբ
եւ
բարեյորդոր
քաղցրութեամբ
՚ի
ծառայ
ութիւն
պարսից
նուաճել
զքաջն
Վահան
կամաց
նորա,
եւ
զնոսա
առ
հասարակ:
Բայց
պատուէր
եւս
ետուն
նմա
մանաւանդ
թագաւորն
եւ
Հազարաւուխտ,
եւ
ասեն
զգոյշ
լեր
անձին
քում.
նախ
ժողովեա
առ
քեզ
զզօրս
Ատրպատականս
ի,
զի
կայցեն
մնա
յաշխարհն
Հայոց
ընդ
զօրս
գաւառին
Հերայ
եւ
Զարուանդայ,
գուցէ
՚ի
կամիլդ
քաղցրութեամբ
նուաճեալ
զՎահան,
նա
պատճառանօք
խաբեսցէ
զքեզ,
եւ
վնաս
ինչ
առնիցէ
վասն
զի
ոչ
միայն
քաջ
եւ
այրն,
այլեւ
բազմագէտ:
Այլ
կարծեմ,
թէ
արդ
չխորհի
նա
զայդպիսի
ինչ
առնել.
զի
զոր
համաձակեցաւ
գործել,
յարհամարանացն
Պերոզի
էր,
որում
չկարաց
նա
տանել:
՚Ի
մեղմիլ
ապա
փոքր
ինչ
ձմերայնոյ,
ելեալ
Նիխորայ
այսսպիսի
պատգամաւ
եւ
առանձինն
հրովարտակաւ
արքայի
յաշխարհէն
Պարսից
դիմեաց
գալ
՚ի
Հայս.
բայց
ոչ
համարձակել
մտանել
՚ի
միջոց
աշխարհին,
եկն
՚ի
Հեր
գաւառ.
եւ
դադարեաց
՚ի
գեօղն`
որում
անուն
էր
Նուարսակ.
եւ
անտի
առաքեաց
պագամաւորս
առ
Վահան
եւ
առ
ընկերս
նորա`
զերկուս
յաւագաց,
որոց
մին
էր
Շապուհ
դպիր
Խորհրդեան,
եւ
միւսն
Միհր
Վշնասպ
Ճուարշացի.
եւ
ծանոյց
նմա
զպատճառ
գալոյն
իւրոյ
՚ի
Հայս.
պատգամ
յամենայն
նախորդացն
պարսից`
հրաւիրել
զձեզ
խաղաղութեամբ
՚ի
հնազանդ
ութիւն
արեաց.
արդ`
արիք
եկայք
եւ
լուարուք
զպատգամսն.
եւ
որպէս
հաճոյ
իցէ
ձեզ`
ընտրեցէք,
որ
բարին
է:
գ.
Առեալ
Վահանայ
զպատգամսն
Նիխորայ`
ժողովեաց
վաղվաղակի
առ
ինքն
զամենայն
ուխտապահ
նախարարսն
եւ
զհաւատարիմսն.
եւ
անդէն
հրամայեաց
պատգամաւորացն
Նիխորայ`
խօսիլ
նոցա
եւ
առաջի
ժողովելոյն
զպատգամսն:
Եւ
պատասխանի
բանիցդ:
Եւ
՚ի
վաղիւն
վերստին
ժողովեալ
խորհուրդ
՚ի
մէջ
առին.
եւ
ապա
կոչեալ
Վահանայ
զպատգամաւորսն
խօսեցաւ
ընդ
նոսա,
եւ
ասէ.
Մեր
ապստամբ
ութեան
իրաց
եւ
յայսպիսի
գործ
տալոյ
զանձինս
բազում
են
բանք
եւ
կարւոր
եւ
չէ
հնար
գրով
կամ
լոկ
պատգամաւ
վճարել.
այլ
յանդիման
խօսիլ
ընդ
նմա,
որ
արեաց
տէրն
է,
եւ
ընդ
ձեզ`
որ
դրանն
աւագանի
էք:
Բայց
այժմ
երեք
ինչ
միայն
ունիմք
ասել.
եւ
եթէ
այս
երից
բանիցս
պատասխանի
արասցէ
Նիխոր
`
որպէս
կամիմք,
եւ
կատարեսցէ
գրով
եւ
կնքով
թագաւորի,
զամենայն`
զոր
ինչ
եւ
ասէք`
զպատեհն
եւ
զարժանն.
առնեմք
եւ
պատգամիդ
ձերում
լսեմք,
որպէս
եւ
նախնիք
մեր
լուան.
իսկ
եթէ
ոչ
հաւանիցիմք,
ոչ
կարեմք
եւ
մեք
լսել
ձեզ.
եւ
ծառայ
ութիւն
առնել
արեաց
տեառն
չկամիմք.
եւ
պատրաստ
եմք
մեռանել
քաջութեամբ.
եւ
ելանել
յաշխարհէ
խնդութեամբ:
Քանզի
եւ
յօրէ`
յորմէ
տուաք
զանձինս
՚ի
վտանգ
մահու,
զայսոսիկ
եւեթ
ընտ
րութեամբ
մտաց
առաջի
ունէաք,
ասելով.
եթէ
յանձն
առցեն
պարսիկք
թողացուցանել
մեզ
զիրսդ,
ծառայեսցուք
նոցա
միամիտ
սպառաւո
րութեամբ
եւ
հաւատարմութեամբ.
ապա
թէ
չհաւանիցին
յանձն
առնուլ,
այլ`
խստութեամբ
ընդդէմ
դարձցին,
եւ
մեք
յամի
զդէմ
կալցուք
նոցա .
եւ
կամ
անճարացեալ`
յօտար
ութիւն
գնասցուք
յաշխարհէ
աստի
մերմէ.
եւ
պարսկի
առն
երկիր
ոչ
պագցուք:
Արդ`
առաջին
խնդիր
մեր
այս
է.
թողջի'ք
մեզ
եւ
քահանայից
մերոց`
զօրէնս
քրիստոնէ
ութեան
համարձա
կութեամբ
եւ
աներկիւղ
պաշտել ,
ո'ւր
եւ
կամք
իցեն.
եւ
զհայ
ոք`
մոգ
մի
'
առնիցէք.
եւ
վասն
ուրաց
ութեան
գահ
եւ
պատիւ
ումեք
՚ի
հայոց
մի
'
տայք.
եւ
զկրակատունսն
զամենայն
բարձջի'ք
յաշխարհէս
հայոց:
Երկրորդ
խնդիր
մեր
այս
է,
զի
գիտասջի'ք
ընտրել
զլաւն
եւ
զոչ
լաւն.
առ
լաւս
ունել
զպատուականն
եւ
զքաջն`
զօգտակարն
եւ
զբարետոհմիկն,
եւ
յոչ
լաւս
զանարգան
եւ
զվատն`
զանպիտանն
եւ
զանտոհմիկն.
սիրել
եւ
մեծացուցանել
զվաստակաւորս
եւ
զիմաստունս,
եւ
ոչ
փառաւորել
զանվաստակսն
եւ
զյիմարսն
վասն
մոխրապաշտութեան:
Երրորդ
խնդիր
մեր
այս
է,
զի
թագաւորն
արեաց
ինքն
աչօք
իւրովք
տեսցէ,
եւ
ականջօք
իւրովք
լուիցէ,
եւ
գիտասցէ
զառն
լաւ
ութիւն
կամ
զվատուի,
եւ
մի
'
աչօք
այլոց ,
եւ
ականջօք
օտարաց.
եւ
մի
'
եւս
այլոց
ոմանց
քսու
արանց
հաւատալով,
եւ
միւս
կողման
չլսելով`
դատաստան
արասցէ.
ապա
թէ
ո'չ`
այլ
ընդ
այլոյ
լինին
ամենայն
իրք,
եւ
այլ
ընդ
այլոյ
կատարին.
եւ
իսկ
վեր
՚ի
վայր
տապալի:
Ահա
այս
են
խնդիրք
մեր.
եւ
եթէ
այլ
ինչ
կայցէ,
ինձէն
իսկ
խօսեցայց
ընդ
Նիխորայ,
թէ
դէպ
լիցի
ինձ
գնալ
առ
նա.
ապա
թէ
ոչ
կարացից
գալ,
կացցէ
այդ
բան:
դ.
Զայս
ասացեալ
Վահանայ`
արձակեաց
յիւրմէ
զպատգամաւորսն.
եւ
ինքն
եւս
յղեաց
ընդ
նոսա
հրեշտա
կութեամբ
առ
Նիխոր
յուխտակից
աւագացն
զարս
հինգ.
որոց
անուանք
էին
սոքա.
յԱշկուր
Արծրունի.
Սահակ
Կամսարական`
կրսեր
եղբայր
Ներսէհի.
Վասավուրտ
Կարքային.
Առաւան
Աղբիւրակցի.
եւ
Պաճոկ
՚ի
Մարդպետական
գնդէ:
Իբրեւ
հասին
ոք
՚ի
Հեր
գաւառ,
ընկալաւ
Նիխոր
պատուով
մեծաւ,
եւ
եցոյց
սէր
բազլում.
եւ
զի
երկոյացել
էր
օրն,
ընթրիս
մեծ
արար
նոցա,
եւ
ուրախ
եղեւ
ընդ
նոսա.
եւ
յառաւելն
զուարճանալ`
բազում
բանս
գով
ութեան
խօսեցաւ
զՎահանայ,
եւ
յամենայն
բաժակի
յիշէր
զանուն
նորա,
եւ
այնպէս
ըմպէր
զգինին:
Եւ
՚ի
վաղիւ`
անդր
ժողով
մեծ
արարեալ
յաւագաց
իւրոց,
եւ
յայլոց
անձանց
որք
էին
նմա,
առաջիկայութեամբ
նոցին
հրեշատակացն,
հրամայեաց
պատգամաւորաց
իւրոց
խօսիլ
յայտնապէս
՚ի
ժողովի
անդ
զպատգամսն
Վահանայ:
Եւ
լուեալ
ամցն
զբանսն`
ուղիղ
դատեցան,
եւ
խօսեցաւ
եւս
ինքն
Նիխոր,
եւ
ասէ .
ամենայն
բանքդ
աստուծոյ`
զոր
յղեալ
է
Վահանայ,
արդարեւ
աստուածոց
արժանի
պատգամք
են.
եւ
եղեն
ինձ
դոքին
մխիթ
արութիւն
՚ի
վերայ
մեծի
բեկման,
որ
եհաս
աշխարհիս
Արեաց,
այլ
տացեն
աստուածքն
եւ
զօրն
տեսանել
ինձ,
յորում
աւուր
յայտնեսցի
Վահան
իմովս
միջնորդելով
բարեկամ
եւ
հնազանդ
արեաց:
ե.
Եւ
ապա
գրեալ
Նիխորայ
նամակ`
առաքեաց
առ
Վահան
ձեռամբ
առաջին
պատգամաւորաց
իւրոց,
Շապհոյ
Խորհրդեան
դպրի,
եւ
Միհր
Վշնապսայ
Ճուարշացւոց,
եւ
բազում
քաղցրութեամբ
հրաւիրեաց
զնա`
ստիպով
գալ
առ
ինքն.
արի
ասէ
եկ
առ
իս
վստահութեամբ.
եւ
զամենայն
խնդիրս
քոյ`
զոր
՚ի
ձեռն
դոցա
յղեցէր
առ
իս
եւ
զայլ
ինչ`
զոր
դու
ասես
ուխտիլ
եւ
արեաց
տեառն
եւ
ամենայն
աւագանւոյն
`
տալ
լիով
եւ
կատարել.
եւ
զքեզ
եւ
որ
ընդ
քեզ
են,
որպէս
քո
կամք
իցեն,
արեանց
տրն
շքեղ
առնէ,
եւ
արձակէ
՚ի
Հայս:
Յորժամ
Նիխոր
զայսպիսի
պատգամս
գրեաց`
եւ
արձակեաց
պատուով
մեծաւ
զհրեշտակսն
Վահանայ
ընդ
պատգամաւորս
իւր,
տեսեալ
ուրացողացն
զմեծարանս
նոցա`
լցան
ամօթով
եւ
յերկիր
կորացան:
Հայեցեալ
յերեսս
նոցա
հրեշտակքն
Վահանայ`
ակնարկի
առնէին
միմեանց,
եւ
ցուցանէին
զկորանս
նոցա.
այլեւ
մի
ոմն
՚ի
նոցանէ
համարձակեալ`
ասէ
ցնս .
եթէ
լոկ
՚ի
բանիցն
խօսելոյ
ընդ
մեզ
սիրով
Նիխորայ`
ամպ
ամօթով
մթագին
զձեօք
անկաւ,
ապա
յօրժամ
տեսանիցէք
փառաւորեալ
զՎահան,
եւ
զայլ
ուխտապահսն`
որ
ընդ
նմա
զի՞նչ
եղիցի
ձեզ.
խորտակիցիք
արդեօք
եւ
հերձանիցիք
բայց
դուք
եւ
զայն
զմտա'ւ
ածջիք,
թէ
զի՞նչ
դիպեսցի
ձեզ
յատենին
Քիստոսի:
Եւ
նոցա
լուեալ
զայս`
առաւել
եւս
ամօթալից
մնային:
