Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Վահան Մամիկոնեան դադարեալ աւուրս ինչ ՚ի Դուին` ժողովեաց զիւր ուխտակից նախարարազունսն, եւ զարս նոցա. եւ իբրեւ էառ զլուր նուաճուեն Զարեհայ, եւ յաղթութեանն Վաղարշայ արքայի, ՚ի չու անկել իւրովքն` գնաց ՚ի Պարսս. եւ հասեալ ՚ի դուռն` պատուեցաւ ՚ի մեծամեծացն: Եւ Վաղարշեայ լուեալ զգալուստ նորա` ժամ ետ յանդիման լինելոյ ինքեան. եւ տեսեալ զնա` զուարճացաւ յանձն իւր. եւ իբր հաւասարակից բարեկամ բազում սիրով խօսեցաւ ընդ նմա. եւ զայն օր ոչ այլ ինչ եհարց ցնա, բայց միայն զողջունէ նորա, եւ զանցից ճանապարհին, եւ զյաջողութենէ գալստեան նորին:
       Եւ ՚ի վաղիւն ՚ի ժողովիլ ամենայն իշխանաց ՚ի սրահ արքունի` հրամայեաց արքայ կոչել անդ զՎահան. եւ իբրեւ եկն եւ եմուտ նա ՚ի ներքս, սկսաւ խօսիլ ընդ նմա Վաղարշ թագաւոր, եւ ասէ. Զամենայն զխօսեցեալսն քո ընդ Նիխորայ` լուաք. եւս եւ զոր ինչ պատգամաւորօք եւ նամակաւ ասացեալ էր քո` իմացաք. եւ հասու եղեալ ծանեաք, զի ոչ էր քո ասեալ ՚ի բանիցն` եւ ոչ մի. եւ զամենայնն խնդրեալ էր քո արդարութեամբ. եւ գիտեմք, զի ամենայն վնասու ապստամբ ութեան ձերոյ պատճառ` իմ եղբօրս Պերոզի ամբարտաւանութիւնն եղեւ. որ թէ առ քեզ միայն էր անիրաւեալ, եւ զքեզ միայն էր կորուսեալ յարեաց, թեթեւ ինչ էր վնասն. ծառայ մի կորնչէիր. որում փոխանակ թերեւս այլ գտանիւր. բայց նա իւրով հպարտութեամբ կորոյս զանթիւ բազ մութիւն լաւ արանց. որոց այսօր չիք փոխանակ: Եթէ դու ինքնին կամաւ էիր ապստամբեալ, պատուհասի լինէիր այժմ արժանի. այլ քանզի ակամայ մղեցար յայդպիսի գործ վասն բռնաւորե նորա, անիրա'ւ է դատել զքեզ: Զայդ ձեր գործ նաեւ այլք յարեաց գնդէ խորհեցան առնել ընդդէմ Պերոզայ, բայց չիշխեցին առ վատասրտութեան. իսկ դուք բնաւ առ ոչինչ համարեալ զկեանս աշխարհիս` յօժարութեամբ յանձն առիք մինչեւ ցմահ ճգնիլ. ուստի եւ քաջաբար մեռան` որք մեռանն. եւ եւս առաւել քաջաբար կեցայք` որք ապրեցայքդ եւ կայք ՚ի միջի: Այլ երանի ' թէ եւ այլ մարդկան` զորս ՚ի զուր տարաւ եւ կորոյս Պերոզ ՚ի հեփթաղս, կարացեալ էր զայպիսի առնել քաջասրտութիւն. որով թերեւս ցարդ կենդանի էին իբրեւ զձեզ:
       Յայնժամ պատասխանի ետ Վահան յանդիման բազմ ութեան աւագանւոյն, եւ ասէ. խօսիլ առաջի Աստուծոյ եւ առաջի թագաւորաց երկայն բանիւք չէ ' արժան. մանաւանդ զի զամենայն զխօսս եւ զխնդիր մեր եւ զպատճառս ապստամբ ութեան մերոյ յառաջնմէ իսկ ծանուցաք եւ գրո'վ եւ բանիւ. եւ զնոյն կրկնել ձանձր ութիւն է. բայց զայս մի ինչ ստիպիմ երկրորդել. իբր զի` Պերոզ թէպէտ եւ առ ամենեսին բռնացաւ, այլ առ մեզ եւ'ս սաստկապէս. զի կամեցաւ ՚ի հոգիս հարկանել. որում վտանգի ո'չ մեր նախնիք եւ ո'չ մեք կարացաք տանել. այլ` հանապազ բողոքէաք եւ բողոքեմք, թէ չէ ' մեզ հնար հաւանիլ եւ յանձն առնուլ զօրէնս օտարս. եւ որչափ բռնադատիմք, այնչափ առաւել հարկանիմք թշնամանել, եւ ակամայ կամօք անարգանս ածել պատուոյ արեացդ. զի թէեւ արտաքուստ հաւան ոք ցուցցի, ՚ի ներքս ՚ի սրտի չհաւատայ այնմ. այլ ծաղր առնէ: Մեք թէ ՚ի մեր օրէնս միշտ հաստատուն մնամք, քաջ գիտեմք ծառայ ութիւն առնել արքայից արքայիդ. զի եւ օրէնք մեր հրամայեն ծառայել տէրանց եւ հնազանդ լինել միամտութեամբ սրտի որպէս աստուծոյ. իսկ որք ելանեն արտաքս յօրինաց մերոց, նոքա եւ բնաւ իսկ չանսան հրամանաց ձերոց, եւ չգործեն ինչ քաջ ութիւն եւ ուղղ ութիւն ընդ կամս ձեր. ա'ղէ հրաման տուք ասել զօրագլխաց արեացդ, թէ ո'ոք ՚ի հայոց անտի` որք հաւանեալ Պերոզի` յանձն առին զօրէնս նորա, վաստակ ինչ ցուցին ըստ արժանւոյն ՚ի մրցմունս մարտի եւ կամ յայլ գործս. եւ ո'չ մի բնաւ: Այլ արդ այժմ կատարեալ ձեր զխնդիր մեր գրով եւ կնքով` խնդրեցէ'ք ՚ի մէնջ որպէս ՚ի ծառայից զձեր պատիւ եւ զհպատակութիւն. եւ մեք պատրաստ եմք մատուցանել ձեզ զնոյն իբրեւ տեառն:
       բ. Լուել Վաղարշայ եւ իշխանաց նորա զբանսն Վահանայ` եւ զարմացեալ ընդ անվեհեր համարձակ ութիւն նորին եւ ընդ իմաստուն ասացուածսն, ամենեքին միաբերան գովեցին զնա, եւ յօժար մտօք կամեցան կատարել զամենայն խնդիր նորա. եւ թագաւորն կրկին խօսելով Վահանայ եւ ընդ այլ ուխտակիցս նորա` ասէ. զամ` զոր ինչ խորհեալ է ձեր, եւ զոր ինչ խօսեցաւ աստ Վահան, տուեալ եղիցի ձեր մեր գրով եւ կնքով այսօր մինչեւ ցյաւիտեան. եւ մի ' ոք ՚ի թագաւորաց` որ ունիցի զայս գահ, իշխեսցէ ցրել զայդ իմ հրաման եւ զձեր ուխտ: Եւ զայս ասացեալ` արձակեաց զատեանն:
       Եւ յերկրորդում աւուր իշխանք պարսից գիտացել զկամս արքայի, թէ կամի պատիւ ինչ իշխան ութեան տալ Վահանայ, առաջի արկին նմա` կարգել զՎահան` տէր եւ իշխան տանն Մամիկոնէից, միանգամայն եւ սպարապետ ՚ի վերայ ամենայն հայոց: Եւ իբրեւ ծանուցին զայս Վահանայ, ՚ի յանդիման լինել նորա վերստին առաջի արքայի` ասէ Վահան. ընդդիմանալ կամաց ձերոց եւ հրամանի` չունիմ իշխանութիւն, բայց այդ ձեր շնորհ կարի մեծ է առ իս եւ առաւել. ես կամէի յառաջագոյն գործ ինչ ծառայութեանս ցուցանել, եւ ապա արժանանալ շնորհացդ. եւ յայնժամ որ ինչ հաճոյ էր ձեզ առնել, հաճոյ էր նոյն եւ ինձ մեծապէս. վասնորոյ աղաչեմ, եթէ ձեզ կամք իցեն. առ այս նուագ ներեսջի'ք ինձ:
       Իսկ թագաւորն եւ իշխանք լռեցուցեալ զբանս նորա` ետուն նմա զգահ տէրութեան Մամիկոնէից, եւ զիշ խանութիւն սպարապետութեան. ետուն եւ ուխտակից նախարարաց նորա իւրաքանչիւր ընդ իւրեանց արժանաւորութեան` պատիւ իշխան ութեան եւ պարգեւս: Եհարց ապա թագաւորն ցՎահան. գո՞հ ես զմէնջ Վահա'ն սպարապետ. բարւոք կալա՞ք, թէ պիտի եւ այլ եւս ինչ, ասա ': Պատասխանի ետ Վահան, եւ ասէ. զոր ինչ ձեր բարերարութիւնդ արար մեզ, Աստուծոյ տեսչ ութեան էր անկ` եւ ոչ մարդոյ. զի Աստուծոյ է լինել անոխակալ եւ մարդասէր, պարգեւատու եւ բարեխնամ. դուք աւասիկ անոխակալութեամբ թողիք զյանցանս վնասու մերոյ. ցուցիք եւ զսէրդ առաւել ք զոր մեք արժանաւորէաք. ետուք մեզ պարգեւս առատութեամբ, եւ մեծարեցիք զնուաստութիւնս. եւ զգլորեալ եւ զկորուսեալ զաշխարհ մեր կանգնեցիք. եւ զիմ մեռել ութիւն եւս կենդանացուցիք: Բայց որովհետեւ հարցիք եւ համարձակեցուցիք զիս` զարդարն ասել, ասացից եւ ես` զոր ունիմ. որպէս եղէք կենդանացուցիչ մեռելութեանս իմոյ, կամէի թէ եւ բովանդակ անձնս յարուցեալ էր. զի կէսս դեռեւս մեռեալ տեսանեմ:
       Եհարց թագաւորն, եւ ասէ. ա'ղէ` յայտնապէս ծանո ' մեզ զբանդ, զի գիտասցուք: Ասէ Վահան. եթէ հնար ինչ է, արասջի'ք շնորհել Ներսեհի Կամսարականի` զտանուտէրութիւն Կամսարականաց. նոյնպէս եւ զտէրութիւն Արծրունեաց (զոր վրդովեալ էին պարսիկք ՚ի չարախօսութենէ Բարծումայի ) տալ Սահակայ Արծրունւոյ. ապա բովանդակապէս շնորհեալ ՚ի ձէնջ գիտէի զիմ կենդանութիւն: Պատասխանի ետ թագաւորն, եւ ասէ. որովհետեւ նախ եւ առաջին զայդ պարգեւ խնդրեցեր ՚ի մէնջ, եղիցի վասն քո տուեալ Ներսեհի տէրութիւն Կամսարականաց. իսկ յաղագս տէրութեան Արծրունեաց` թո'ղ վայր մի, զի իւրեանց ծառայութեամբ արժանասցին այնմ: Բայց դու այժմ գո'հ լեր մերումդ պարգեւի. եւ ջանա ' տիրասէր լինել յայսմհետէ եւ արդարամիտ. եւ ե'րթ բարեաւ ՚ի քոյ ընտանիս եւ յաշխարհ. եւ ՚ի հասանել ՚ի մէնջ հրամանի առ քեզ` կա'զմ կաց եւ պատրաստ. եւ յառաքել մեր մարզպան յաշխարհդ Հայոց` լիցի. նմա նպաստ եւ ձեռնտու:
       Զայս ասացեալ` բազում պատուով յուղարկեաց զնա եւ զուխտակիցս նորա: Եւ նոցա շնորհակալութեամբ հրաժարեալ յարքայէ եւ իշխանաց նորա` եկին յաշխարհն Հայոց օրհնելով եւ գովելով զաստուած: Ել ընդառաջ նոցա Յովհան հայրապետ Մանդակունի նշանաւ խաչի, եւ սուրբ նշխարօք մեծին Գրիգորի Լուսաւորչին. եւ օրհնեաց զամնին. եւ ողջունեալ զնոսա` ասէ. Ցնծասցէ անձն իմ ՚ի տէր, որ զճգնեալ որդւոց եկեղեցւոյ ջնջեաց զքիրտն երեսաց. հանգոյց զաշխատութիւնն, մաքրեաց զաղտ զինուցն, լուաց զոգիսն հաւատարմաց` ուխտապահ ութեան ջրովն, եւ զգեցոյց ամցն հանդերձ փրկութեան. շնորհեսցէ ' բարերարն բարեխօսութեամբ սրբոց իւրոց զարդարել զձեզ եւ զարդու երկնային փառաց:
       Եւ ապա միաբան ամքին խնդալից ցնծութեամբ եկեալ ՚ի Նոր քաղաք` այն է Վաղարշապատ, մտին ՚ի կաթուղիկէ եկեղեցին. եւ մատուցին գոհ ութիւն առ աստուած, եւ ընծայեցին բազում նուէրս: Եւ կացել անդ աւուրս ինչ` ուրախ լինէին ՚ի տէր, հոգալով միանգամայն եւ լնով զպէտս աղքատացն: Եւ ապա չուեալ անտի` եկին եւ մտին ՚ի Դուին քաղաք. եւ հանգեան անդ` փառաւորելով զՔրիստոս:
       գ. Իսկ Վաղարշ յետ արձակելոյ զՎահան` առաքեաց ՚ի Հայս զմարզպան ոմն Անդեկան անուն. զորմէ ասէ Փարպեցին, թէ էր այր խելացի, մտադիր, իմաստահայեաց, որ գիտէր ճանաչողութեամբ որոշել զիմաստունն յանմտէն, եւ զլաւն ՚ի վատթարէն: Սորա ասէ` տեսեալ օրըստօրէ զզօրավարին հայոց զտեառն Մամիկոնէից Վահանայ զիմաստից զառաջատեսութիւն, զաշխարհահոգութիւն, զքաջ ութիւն սրտի, զդիպող ութիւն պատշաճ յամենայն իրս , եւ ՚ի բնաւս զյառաջադիմութիւն, զարմանայր ընդ նա: Եւ հայեցեալ` թէ յոր ինչ գործ կարգէր զնա, եւս եւ ՚ի դժուարինս, տէր յաջողէր նմա, եւ ամենայն ինչ դիւրաւ եւ անաշխատ վճարէր, խանդաղատէր ՚ի վերայ նորա , եւ սիրէր զնա յոյժ. նաեւ ՚ի դուռն գրելով ծանուցանէր ստէպ զլաւութենէ նորա:
       ՚Ի դէպ եղեւ ընդ այն աւուրս գնալ Անդեկանայ առ արքայ. զի կոչէր զնա Վաղարշ. եւ ՚ի լինել խօսից ՚ի վերայ Վահանայ` բազում բանս գով ութեան խօսեցաւ զնմանէ Անդեկան առաջի արքայի եւ ամենայն աւագանւոյն. զոր ինչ գրեալ է իմ ասէ առ ձեզ վասն նորա` զառաւե'լն իմասջիք. մանաւանդ զի նա օր քան զօր աճէ ՚ի լաւութեանն. որոյ վասն իսկ համարձակիմ ասել այսօր առաջի ձեր, թէ նա միայն է արժանի լինելոյ մարզպան ՚ի վերայ աշխարհին Հայոց. եւ թուի թէ ՚ի կենդանութեան նորա զայլ մարզպան յղել ՚ի Հայս անդէպ է. քանզի ո'րպէս ոք մարզպան գնասցէ անդ, չունի զայն շնորհ ` զոր նա կրէ յանձին իւրում. զի սակաւ ոք յաշխարհի գտանի համեմատ նմա:
       Եւ դարձեալ օտար մարզպան յորժամ ՚ի Հայս գնայ, քանզի այն երկիր մեծ է յոյժ, ամս երկուս եւ երիս հազիւ կարէ ճանաչել զիրս ին, եւ դիւրին եւ զդժուարն. եւ ապա որոշել զմարդիկ` զլաւն եւ զվատթարն. եւ անգիտութեամբ վարելով` խառնիխուռն լինի գործ իւր եւ ծանր յոյժ. իսկ նա բնիկ յաշխարհէ անտի է, եւ զամենայն յականէ ճանաչէ. զլաւն առ լաւս ունի, եւ զանպիտանս առ յետինս: Թո'ղ զայս, զի պարսիկ մարզպանք կնաւ գնան անդ` եւ որդւովք, ծառայիւք եւ աղախնովք, իշխանօք եւ բարեկամօք, եւ ուտեն ընդունայն զհասս աշխարհին. որոյ վասն երբեմն եւ հարկս ՚ի վերայ մարդկան յաւելուն: Իսկ եթէ նա ինքն Վահան լիցի յայժմուս մարզպան, զիւր տան եւեթ համբարսն ուտէ, եւ յարքունի գանձուց ոչինչ ծախի: Ես ահա հայեցեալ յառն մեծի լաւութիւն` արժան համարեցայ զայս խորհել եւ խօսել առաջի ձեր. դուք գիտէք այսուհետեւ ընտրել` զոր ՚ի դէպ ճանաչէք:
       Լուեալ թագաւորին եւ իշխանաց նորա զբանսն Անդեկանայ, նախ գովեցին առ հասարակ զուղղ ութիւն մտաց նորա. որով յաւէտ կամէր վասն բարւոյ հասարակաց` զշուք մարզպանութեանն, զոր ունէր , այլում ընծայել, քան ՚ի նմին կալով` զհասարակաց բարին չդիտել: Եւ ապա զբան նորա ուղիղ եւ արդարացի համարեալ` կամեցան կատարել առաւել քան զոր նա խօսէր, վստահացեալ յարդարակորով եւ յիմաստախոհ միտս Վահանայ: Վասնորիկ հրամայեաց թագաւորն վաղվաղակի միաբանութեամբ ամենայն աւագաց դրանն հրովարտակ առնել, եւ կարգել զսպարապետն Վահան` մարզպան ՚ի վերայ բովանդակ աշխարհին հայոց. եւ տուեալ զհրովարտակն արքունի ՚ի ձեռս դեսպանի` առաքեաց ՚ի Հայս:
       Իբրեւ էառ Վահան զհրովարտակն արքայի, թէպէտ եւ ուրախ եղեւ, զի Աստուած յաջողեաց նմա ՚ի բարին, բայց խորհելով, թէ քանի դառն էր այն` ուրացողաց եւ նախանձոտաց, տրտմէր եւ ծանրանայ ընդ իրսն. այլ զամենայնն յանձն արարեալ յաստուած` ակն ունելով ելիցն բարութեան եւ ի նորոգութեան, ընկալաւ զմարզպանութին. եւ ելեալ ՚ի տանէ իւրովքն հանդերձ չոքաւ առ սուրբ կաթուղիկոսն Յովհան. եւ գնաց նովաւ ՚ի մեծ եկեղեցին: Եւ իբրեւ հռչակեցաւ այս լուր ՚ի քաղաքի անդ ՚ի Դուին, գրոհ տուեալ քաղաքացւոցն ուրախութեամբ մեծաւ ` առ հասարակ ընթացան յեկեղեցին` նախարարազունք եւ ազատք, իշխանք եւ ռամիկք, արք եւ կանայք. ծերք եւ տղայք. եւ զի ոչ տանէր ընդ արձակ եկեղեցին ընդունիլ զամսին զնոսա ՚ի ներքո բազումք կային արտաքոյ. եւ լցան փողոցք եւ հրապարակք շուրջանակի: Եւ եղեւ այն որ (ասէ Ղազար Փարպեցի` որ եւ անդ առաջիկայ էր ) անյագ խնդութիւն, եւ անսպառ ուրախ ութիւն աստուածասէր բարեսիրացն, եւ ողջախորհուրդ մտաց լաւահայեցաց. եւ սուգ թախանձալից եւ տրտ մութիւն անմխիթար խօթամտացն եւ խարդախաց:
       դ. Իսկ երանելին Յովհան Մանդակունի կաթողիկոս հայոց ցնծալից սրտիւ բերկրեալ առած` ետ անդ սաղմոսել. Յեկեղեցիս օրհնեցէք զաստուած, եւ զտէր յաբեղացն Իսրայէլի. եւ որ զկնի. եւ կարդալ զընթերցուածս յաստուաստուածաշունչ գրոց զտեղի ելիցն Իսրայէլի ՚ի ծառայութենէն փարաւոնի. եւ ՚ի գրոցն երգ թագաւորութեանց զբան թագաւորեցուցանելոյ Դաւթի զորդի իւր զՍողոմոն. եւ ինքն կանգնեալ ՚ի տեղի աստիճանիս` ուր քարոզէր. ետ ամենեցուն զողջոյն խաղաղութեան. եւ բացեալ զհոգիաբուղխ բերան իւր` խօսեցաւ զատենական բանս եւ յորդորակս յառաւելութիւն սիրոյ ուխտապահաց եւ ՚ի զգաստութիւն դարձի խօթամտաց. զոր եւ պատշաճ վարկանիմ աստ` ըստ գրելոյ Փարպեցւոյն, որ էր մի ՚ի լսողացն:
       Բազում կերպարանօք եւ ազգի ազգի ցուցակութեամբք փրկիչն մեր եւ տէր Յիսուս Քրիստոս զիւրոյ գալստեանն եւ մարդանալոյն ՚ի սուրբ եւ յԱստուածածին կուսէն ծրագրեալ յայտաբերէր մեզ զօրինակն ՚ի սկզբանէ. մորենեաւն զերանելի կոյսն. եգիպտական նշանագործութեամբք զանազատ ութիւն հրէական օրինացն. զենմամբ գառինն զազատաբերութիւնն Իսրայէլի. որոյ ճշմարիտ գառինն զենմամբ փրկելոց էին ամենայն արարածք. ծովուն ճանապարհորդութեամբն` գաւազանին զնորածնութիւն. հեղձմամբ եգիպտացւոցն զհնոյ մարդոյն մեռելութիւնն. ՚ի Յորդանան ճանապարհորդելոյ ժողովրդեանն` պատահում, ընդ գրելոյ ՚ի կարգին երկոտասան բղխեցելոյն աղբերցն, եւ եօթանասուն արմաւենեաց ծառոցն. ընտրեաց ասէ փրկիչն այլ եւս եօթանասունս . զորս եւ առաքեաց ՚ի բժշկ ութիւն հիւանդաց, որոց թէպէտ եւ պտղոցն ճաշակմունք զհամս քաղց րութեան ունէին յինքեանս. այլ անդէն անկագործեալ ՚ի տեղւոջն ցուցան աղբիւրս: Իսկ ելք երկոտասան աղբերացն յորդաբուղխ ականաց ՚ի բացարձակ տեղիս ծաւալել, զբազում անդաստանս ցուցանեն ծաղկալիցս եւ պտղալիցս եւ պտղաբերս. որք զերանելի երկոտասանից առաքելոցն ունէին զկերպարանս. զորոց եւ այսօր սաղմոսերգն յայտնեաց զճշմարտութիւնն ընդ ասելոյն. յեկեղեցիս օրհնեցէք զած եւ զտէր յաղբերացն Իսրայէլի:
       Այս յորդաբուղխ աղբերաց շնորհ նման եդեմեան դրախտին աղբեր . զորմանէ (այսինքն զորմէ ) ասէ` ելանէր յերկրէ եւ ոռոգանէր զամենայն երեսս երկրի: Ծծեալ սուրբ առաքելոցն ՚ի կուսածին աղբերէ բանին` լցեալ ուռթեցին զամենայն երեսս երկրի: ՚Ի սոցա քարոզ ութեան ծովուս մեղք մեռանին. արարածք կենդանանան. փարաւոն ընկղմի. Իսրայէլ ապրի. ծառայ ութիւն սպառի. ազատ ութիւն հաստատի. դառն բաշխի. ազինք անմահանան. ճաշակողք գառինն` երկնաճանապարհորդք լինին. անճաշակօղք ծովասոյզք կորնչին. հեթանոսք իսրայէլանան. սատանայ փարաւոնակերպ ՚ի Յորդանանու յորձանսն սուզեալ կիզու:
       Ո՜ նոր եւ անապատումն սքանչելեաց գործ. երեք անարատ մանկունքն զբոց հնոցին ցօղացուցին. եւ վտակք երկոտասան աղբերցս քարոզութեան` զջուրսն մկր տութեան աւազանին հրացուցին. այլ մի եւ նոյն բարձեւ բաբելոնի հնոցն բաբելացի անօրինացն բոցանայր. եւ աստ զոմանց` աւազանին ջուրք լուացեալ զաղտ զոգւոց մկրտելոցն լուսազարդել նորոգեն. եւ զարդ արութեան թշնամին հանդերձ գործովք հին մարդոյն յայրիչ հուր անանցական փոխել կիզուն: Եկեղեցւոյ սիրիչք, առաքելոցն որդիք, քնի արեանն գնիք, մի ծառայեցուցանէք զոգիս ձեր` երկիւղի մարդկան. տուք զկայսերն կայսեր. եւ զայն այ: Յեկեղեցիս օրհնեցէք զաստուած, եւ զտէր յաղբերացն Իսրայէլի: Ահա սիրեցէք (այսինքն սիրեցիք ) զեկեղեցիս, եւ սիրեցայք յեկեղեցւոյ. զթագաւորս քաղցրացոյց եկեղեցի, զգազանս ընդելացոյց, զգայլս` գառինս արար. զձեզ պայծառացոյց զթշնամիս ճշմար տութեան ամաչելոյց:
       Այլ ես այսօր առ ցնծալ սրտիս եւ ուրախանալ մտացս համբարձեալ զձեռս ՚ի յերկինս ընդ ծերոյն Դաւթայ` աղաղակեմ առ աստուած, զոր ինչ դրուատեաց (այսինքն գովեստից ) զոհութեամբ նա յաղագս որդոյն իւրոյ Սողոմոնի մատուցանէր Աստուծոյ բարձրելոյ բան. օրհնեալ տէր Աստուած Իսրայէլի, որ ետ ինձ ՚ի զաւակէ իմմէ նստել յաթոռ իմ. եւ աչք իմ տեսանեն: Ձայնակցելով ընդ մարգարէին` ասեմ զնոյն եւ ես. օրհնեալ տէր Աստուած իէլի, որ ետ ինձ տեսանել զորդիս եկեղեցւոյս` որ ինձ հաւատացաւ, պատուով շքեղութեամբ պայծառացեալ ՚ի Քրիստոսէ: Հրէայքն պապանձեսցին, ուրացողք ամաչեսցեն. փախեաւ Ադոնիա, որ առանց Աստուծոյ կարծէր թագաւորել. օգնականացն զգեցեալ զամօթ` սալարեալք ընդ սեղանովն թաքչին. թագաւորեցին ասէ` եւ ոչ ինեւ. դաշինս կռեցին` եւ ոչ իմով կամաւ: Ո՞ւր են առանց Աստուծոյ գոռոզացեալքն. ո՞ւր են առանց Աստուծոյ իշխանացեալքն. ո՞ւր են արիւնահեղքն. ո՞ւր են պոռնկասէրքն. տո'ւր ինձ ասէ զԱբիսաք Սոմնացի. եւ զաստուած ոչ խնդրեցին. եւ զտր զօրութեանց ոչ ճանաչէին: Ո՞ւր են եկեղեցւոյ թշնամանիչքն, առոտնահարուք օրինացն, սրբութեանն պղծիչք, շինիչք մոխրատանցն, մոռացօղք ճշմարտութեանն, հայհոյօղք արդարութեան. փախեան, եւ ամաչեցին:
       Ո՞ տայր զգլուխս իմ ՚ի ջուր, եւ զաչս յաղբերս արտասուաց. եւ նստեալ լայի զհիգացելոցն կորուստ: Ահա տեսէ'ք, ահա մեռանի իգատենչն. այլ մի ' տայք մեռանել: Սատակի առաջի սեղանոյն արիւնահեղն, այլ օգնե'լ փութացարուք: Գլխատի Սեմէի . այլ ձե'ռն տուք գթալով: Չէ ' աստ` ասացէ'ք Սողոմոնի, եւ ոչ ՚ի քարեղէն սալս գրեալ անթող ութիւն օրինացն: Քրիստոս է աստ. ծա'փս հարէք ամենայն հեթանոսք. որ ասէ, եկա'յք առ իս ամենայն աշխատեալք , եւ ոյք ունիք զբեռինս ծանունս, եւ ես հանգուցանեմ զքեզ. եւ դարձեալ` թէ ոչ եկի կոչել զարդարս, այլ` զմեղաւորս յապաշխարուի: Այլեւ ձեզ պատուիրեաց հզօրագունիցդ եւ կարողացդ թէ դուք` որ կարօղդ էք, զտկ արութիւն տկարացն բարձէ'ք: Կոչեցեալք դուք ՚ի Քրիստոսէ եւ բազմեալք` պատրաստեալք ուտել զհացն երկնաւոր, կոչեցէ'ք եւ ընդ ձեզ զկաղսն եւ զկոյրսն եւ զհիւանդս. եւ մի ' տայք թոյլ նոցա ընդ Անդոնեայ եւ ընդ Յովաբայ զեղջերաց սեղանւոյն բուռն հարկանել. որ է անդամ մարմին անբեղուն ընդ բուսոյ, եւ անհամ ընդ ճաշակոյ. դիել կաթն յօժարեցուցէ'ք զտգէտսն ՚ի սննդականութիւն. եւ յուրախարար բաժակէն ըմպել ուսուցէ'ք յանուշարար ուրախ ութիւն որդւոցն փրկութեան. յայնմ կաթնէ եւ ՚ի գինւոյ, զոր յառաջաձայնեալ իմաստաբանն սողոմոն շնորհօք սուրբ հոգւոյն` յերգս երգոցն ասաց. քանզի գեղեցկացան ստինք քո քո'յր իմ հարսն, քանզի գեղեցկացան ստինք քո ՚ի գինւոյ: Բայց ՚ի թմբրական գինւոյն հրաժարեցուցէ'ք զտխեղծսն եւ զհիւանդացեալսն ոգւով զընկերսն. զոր ՚ի հրէական ժողովրդոցն արբեալ անառակութեամբ` արարած գիրք մեծ մարգարէին յանդիմանել յիշատակէ այժմ եւ մինչեւ ՚ի վախճանն. նստաւ ասէ ժողովուրդն յուտել եւ յըմպել, եւ յարեան ՚ի խաղալ. եւ մի ' դարձեալ ՚ի գինւոյն յայնմանէ, զոր Ղովտ եւ Նոյ արբին:
       Եւ մի ' ընդ Սեմէի ելանել տայք արտաքս քան զԵրուսաղէմ. եւ մանաւանդ յածել ՚ի խնդիրս որդւոց հագարու. զի Սահակայ տո'ւք սիրել զզաւակ, եւ ՚ի նորա խնդրել ՚ի զաւակէ զմարդացեալն աստուած. քանզի զհարճորդեգիրն ՚ի քարեղէն գրեալ սալսն` համակ խստ ութիւն քարոզէ քարասրտացն եւ չարաց. զոր եւ Պօղոս ընդ այլաբանութեանն առակախօսեալ ասաց. քանզի հագար ասէ լեառն Սինայ է յԱրաբիա. հաւասար է այսմ Երուսաղէմի, եւ ծառայէ որդւովքն իւրովք հանդերձ. այլ վերին Երուսաղէմ ազատ է. եւ թողութեան Քրիստոսի վարդապետութիւնն գրեալ յընդունօղացն եւ միացեալ ո'չ ՚ի քարեղէն, այլ ՚ի տախտակս սրտի մարմնեղէնս:
       Բազում են եկեղեցւոյ սրբոյ բժիշկք. եկա'յք այսր ամենայն աշխատեալք, եւ ոյք ունիք ընդ յառաջագոյն ասացելոցն զբեռինս ծանունս. եւ աստ ՚ի բաց ընկեցեալ հանգերո'ւք: Իսկ դուք որ այժմդ որ ՚ի ներքս էք, լերո'ւք կոչնականք եւ հրաւիրակք արտաքոյ յանցաւորացն. ելէ'ք ՚ի հրապարակս եւ ՚ի փողոցս. ժողովեալ զամենայն ախտացեալսն ոգւովք եւ զբեկեալս մեղօք ածէ'ք այսր. եւ բժշկին ամենեքեան բերելով ընդ ինքեան զխոստովանութիւն, եւ զարտասուս. եւ ըստ իւրաքանչիւր ախտից բժիշկքն յայտնի են եւ պատրաստ: Զմաքսաւորն առ Մատթէոս աւետարանիչ ածէ'ք եւ առ Զաքէոս: Զպոռնիկս առ կինն պառնիկ, որ այսօր դուստր է Քրիստոսի: Զաւազակս առ աւազակն դրախտաբաց: Զուրացօղս առ արքայ ութեան դռնապանն եւ փակակալ Պետրոս: Եւ գին աւելի ինչ ոք քան զաղօթս եւ զարտասուս ոչ պահանջէ. բայց միայն ՚ի գոյաւորացն` հացի ողորմածութին առ դատաստանաւն:
       Եւ արդ` ո՞վ ոք քան զայնպիսին կայցէ հէգ եւ թշուառական, որ վասն խուռն արտասուաց յերկնից արքայութենէն վրիպեալ գտանիցի. եւ կամ քան զմիւսն եւս հրաշալի եւ երջանիկ, որ ընդ սակաւ օր ըստ օրէ արտասուաց զյաւիտենից բարութիւնսն ժառանգիցէ: Քանզի եթէ զկին սիրելի եւ կամ զորդի եւ կամ զայլ ոք ՚ի կարեւոր բարեկամաց տեսանէիր մեռեալ, ո'չ ապաքէն լայիր չարաչար, եւ լռել երբէք եւ ոգի առնուլ ոչ կամէիր. եւ արդ` զքոյին իսկ զոգիդ տեսանես հանապազ մեռեալ առաջիդ. եւ անշէջ հրոյն երկիւղ, եւ գեհենին սպառնալեացն յիշումն միշտ զխորհուրդս խոցոտէ. եւ դու յորսայր անկել հեղագս. զիա՞րդ հանդարտել իսկ, եւ կամ առ վայր մի կարծիցես լռել եւ ոգի առնուլ: Հաւատացէ'ք, զի ես ընդ բանսս իսկ զարհուրեալ դողամ:
       Վասնորոյ զձեզ աղաչեմ զջոկս հաստանոցդ դեռեւս եւ անգայթիցդ, մի ' նմանեցուցանէք զաղօթս ձեր փարիսեցւոյն. թէպէտ եւ բիւր բարեաց զանձինս գտանիցէք եղել պատճառ. այլ` ասացէ'ք, եթէ ծառայք անպիտանք եմք: Եւ մի ' իւղ բառնալոյ ընդ անմիտ կուսանսն ճանապարհորդիցէք ՚ի հարսանիսն. գուցէ փա'կ իցէ դուռնն. եւ մնայցէք ամօթալից արտաքոյ: Եւ մանաւանդ դուք, որք զամենայն ցերե կութեանն աշխատ ութիւն զտօթոյ եւ զքրտան, զվաստակոյ եւ զտեւողութեան` յետ յաստուածային այգեգործ ութեան տնկելոյ յոգւոջ ուրուք, յամէ վրիպեցիք, եւ զբնաւն կորուսանիցէք:
       Արդ` եղիցի ձեզ ընդ այդպիսի զարդու եւ զերկնից փափաքելի զգենուլ զզարդն. եւ ընդ այսպիսի ուրախարար պսակ. որ թուով աւուրս պայծառացուցանէ զստացօղս իւր, զլուսատեսիկ եւ զերկնաւոր պսակն` զանապականն եւ զմշտնջենաւոր ընդունելով յաջոյ փրկչին մերոյ եւ տեառն Յիսուսի Քրիստոսի. լսել զփառաւորեալ եւ զերանելի բարբառն, թէ եկա'յք օրհնելք հօր իմոյ` ժառանգեցէ'ք զպատրաստեալ ձեզ արքայութիւնն ՚ի սկզբանէ աշխարհի: Որում լիցի մեզ արժանի լինել եւ ամենեցուն` շնորհօք եւ մարդասի րութեամբ տեառն մերոյ եւ փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի. ընդ որում հօր` միանգամայն եւ հոգւոյն սրբոյ վայելէ փառք, իշխա նութիւն եւ պատիւ, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից . ամէն:
       ե. Եւ եղեւ` իբրեւ աւարտեաց երանելին զբանս իւր, բազում լալիւն լինէր անդ յեկեղեցւոջ` ոմանց ՚ի խնդութենէ, եւ ոմանց ՚ի զղջութենէ ՚ի վերայ ուրացելոցն. եւ ապա ամենեցուն ողջունեալ զՎահան` մեկնեցան անտի. եւ Վահան ելեալ յեկեղեցւոյ հանդերձ հայրապետաւն եւ նախարարօքն` գնաց յապարանս իւր: Եւ ապա անձամբ անձին շրջելով յամենայն գաւառս աշխարհին Հայոց` եղեւ քարոզ ամենեցուն. եւ ուր ուրեք եգիտ զկրակատունս, կործանեաց զնոսին. եւ շինեաց ՚ի տեղի նոցա զեկեղեցիս. եւ որպէս գրէ Փարպեցին ՚ի յառաջաբանութեան իւրում, բազում եւ անհամար ուղղութեանց աշխարհիս Հայոց եղեւ արարօղ անձամբ, եւ զայլս յորդորելով զբազումս: Եւ ոչ ոք ընդդէմ դարձաւ նմա. զի անկաւ երկիւղ ՚ի վերայ ամենեցուն. եւ բազումք` որք ծառայէին կրակի, ոմանք հաճութեամբ եւ ոմանք երկիւղիւ, թողին զսուտ պաշտամունս իւրեանց. եւ սկսան համարձակ պաշտել զօրէնս քրիստոնէութեան:
       Յետ այսորիկ ձեռն էարկ Վահան եւ յանապատս եւ ՚ի վանորայս. եւ նորոգեաց զամենայնն, եւ յաւել շինել եւ զայլ բազումս ՚ի տեղւոջն` որ Սուրենայ անապատ կոչիւր առ կողմամբք Դերջանայ եւ Եկեղեաց գաւառի, ձեռնտու ունելով իւր զՅովհան Մանդակունի. եւ բնակեցոյց ՚ի նոսա զկրօնաւորս, եւ զբազմութիւն ապաշխարողաց, եւ կացոյց ՚ի վերայ նոցա վերակացուս. եւ ՚ի վերայ ամենեցուն կարգեաց տեսուչ եւ կառավար զսա ինքն զՂազար Փարպեցի. որպէս գրէ Ասողիկ. բ. 2. եւ յանձն արար նմա ՚ի գիր արձանացուցանել զամենայն անցս, որք անձին ընդ այն ժամանակս` յաւէտ ՚ի նահատակութենէ Վարդանանց մինչեւ յօր կարգելոյ իւրոյ մարզպան Հայոց. եւ նա արար եւ գրեաց լիով ցայս վայր:
       Եւ ապա մեծն Վահան հրաման առեալ ՚ի պարսից` կարգեաց սպարապետ հայոց զեղբայր իւր զՎարդ` երիտասարդ ժիր եւ արի. իսկ զեղբօրորդի իւր զԳրիգոր կացոյց իշխան յամրոցն Կապոյտ լերին` իշխել մերձակայ գաւառացն. եւ նա ամենայն զգուշութեամբ խնամեալ զիւր սահմանսն` ՚ի խաղաղութեան պահէր զամնին. սոյնպէս եւ քաջն Ներսեհ Կամսարական զկողմանս իւրոյ տէրութեան: Որով գրեթէ նորոգ զարդարեցաւ Հայաստան, որ ՚ի մասն բաժնի պարսից:
       Յայսպիսի գործս Վահանայ հայեցեալ ` արժան է համարիլ զնա կրկին ազատեցուցիչ ազգին, եւ վայելչացուցիչ հայոց աշխարհին: Արժան եւս է զարմանալ ընդ նախախնամութիւն աստուծոյ. զի ՚ի չարձ ուրացութեանն, յոր ՚ի սկզբան ակամայ սայթաքեցաւ Վահան, զո'րպիսի մեծ բարի եհան ՚ի ձեռն դարձի նորա: