Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Երանելի Յովհան Մանդակունի յետ բազում սրբութեամբ կատարելոյ զպաշտօն իւր` կացեալ ՚ի կաթողիկոսութեան ամս. զ. եւ ամիսս ինչ, փոխեցաւ առ տէր` զկնի իբր քառասուն եւ եօթն ամաց մահուան վարդապետաց իւրոց սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրոպայ , թողեալ յետնոց յիշատակ բարի զայնչափ կարգս աղօթից եւ քարոզից իւրոց. եւ թաղեցաւ ՚ի գիւղն Բեռնոս ՚ի Շիրակ գաւառի, ուր թաղեալ էր սուրբ վկայն Քրիստոսի` տեառն թագ: Եւ յաջորդեաց յաթոռ հայրապետութեան տէր Բաբկէն` որ եւ Բաբգէն, ՚ի գաւառէն Վանանդայ` յՈթմսոյ գեղջէ, յաշակերտութենէ Յովհաննու Մանդակոււոյ:
       Յառաջնում ամի որ ընկերացաւ Վաղարշ արքայ պարսից ՚ի թագաւորութենէ, եւ յաջորդեաց նմա Կաւատ եղբօրորդի նորա. վասն զի` որպէս աւանդէ Յեսու Եդեսացի` ասորի պատմիչ ժամանակակից , չէր ձեռնհաս Վաղարշ պահել զբազ մութիւն զօրաց արքունի ռոճկօք. զի գանձք թագաւորութեան գրեթէ դատարկացեալ էին յաւուրց անտի Պերոզի. եւ ընդ այս դժուարէին յոյժ իշխանք պարսից, եւ զվնասն ՚ի վերայ Վաղարշայ արկանէին, իբր թէ նա չունի ինչ փոյթ: Եւ դարձեալ` զի կամեցաւ Վաղարշ շինել բաղանիս, յորում անարգելոց էր աղտեղութեամբ մին ՚ի չաստուածոցն պարսից այն է ջուր. որոյ վասն մոգք եւ քուրմք դառնացեալ ընդ այն, միանգամայն եւ տեսեալ թէ Վաղարշ չառնէ զգուշ ութիւն ընդ կարգի պահել եւ զայլ խտր ութիւնս դենին իւրեանց գրգռեցին զմեծամեծս ընդդէմ նորա: Եւ նոքա յարուցանել ՚ի վերայ Վաղարշայ` կուրացուցին զնա, եւ եդին ՚ի դիպահոջ թագաւորեցուցին զԿաւատ զորդի Պերոզայ որ յառաջն ՚ի պատանդի էր առ հեփթաղս:
       Լուեալ զայս մեծին Վահանայ Մամիկոնէի մարզպանին հայոց` ցաւ մեծ եղեւ նմա. զի այնպիսի այր խաղաղասէր եւ հանճարեղ զրկեցաւ ՚ի թագաւորութենէ. այլ զի մի ինչ կասկած թշնամութեան ցուցցէ պարսիկս, փութացաւ եւ գնաց ՚ի դուռն յողջոյն նորոյ արքայի, եւ իւրովք հաճոյական բանիւք եւ հպատա կութեամբ սիրելի եղեւ յաչս նորա որոց վասն իսկ բազում պատուով մեծարեալ Կաւատայ զՎահան` հաստատեաց զնա անդրէն արքունի հրովարտակաւ ՚ի մարզպանութեան աշխարհին Հայոց, եւ արձակեաց ՚ի տեղի իւր:
       բ. Զայսու ժամանակաւ թագաւորէր յաշխարհին Աղուանից ՚ի հայկազունեաց` բարեպաշտն Վաչական` որ եւ Վաչագան, որդի Վաչէի. զորմէ յիշեցաք ՚ի գլ. ժը. երես 122 թոռն Արսվաղենայ արքայի, յորոյ աւուրս ստեղծ զգիր Աղուանից սուրբն Մեսրոպ: Եւ էր սա ինքն Վաչական այր խոհեմ եւ բազմահանճար, աշխարհաշէն եւ արդարակորով միանգամայն եւ երկիւղած եւ բարեսէր: Արար սա բազում ուղղութիւնս յերկրի իւրում. եւ նորոգեալ ամրացոյց զքաղաքս եւ զաւանս, որք աւերեալ էին յերեսաց պարսից յաւուրս բռնութեան Յազկերտի եւ Պերոզայ. եւ յարդարել վայելչացոյց զամենայն կարգ քրիստոնէութեան, որ աղաւաղեալն էր ՚ի ժամանակս վրդովման աշխարհին: Հրաման ետ ժողով առնել եպիսկոպոսաց Աղուանից հանդերձ երիցամբք եւ ժառանգաւորօք եկեղեցւոյ. յորոց մի էր եւ Մատթէոս երէց Դարահոճ աւանի` աշակերտ երանելոյն Յովհաննու Մանդակունւոյ. եւ գլուխ ժողովոյն էր Շուփհաղիշէ արքեպիսկոպոսն Պարտաւայ` կաթողիկոսն Աղուանից. եւ սահմանեցին քսան կանոնս յաղագս բարեկարգութեան. զորմէ տե'ս ՚ի կանոնագիրս. գլ. լէ:
       Սոյն այս Վաչական արքայ ցանկալով տեսանել զժողովուրդ իւր առաւելեալ յաստուածապաշ տութեան փափաքէր ՚ի ձեռս բերել զնշխարս երանելւոյն Գրիգորիսի` որ ասի Աղուանից կաթուղիկոս, այն է թոռն սրբոյ Լուսաւորչին մերոյ. զի ակն յայտնի ունելով ժողովրդեան զմարմին սրբոյ հայրապետին իւրեանց` ջանասցին ՚ի պահպա նութիւն խրատուցն աւանդելոց` ՚ի նմանէ : Ապա քանզի գիտէր արքայ յաւանդութենէ եւ ՚ի յիշատակարանաց պատմութեան, թէ մարմին սրբոյն Գրիգորիսի յետ կատարման նորա յԱղուանս` տարեալ եւ ամփոփեալ եղեւ ՚ի Փոքր Սիւնիս ՚ի գիւղն` Ամարաս առ եկեղեցեաւ տեղւոյն, ետ կոչել առ ինքն զերէց այնորիկ. եւ եհարց ցնա, թէ կայ ինչ նշան գերեզմանի սրբոյն մօտ յեկեղեցին: Եւ նա ասէ. բազում են անդ գերեզմանք. եւ չիք հնար որոշել. թէ ոչ ՚ի նոցանէ իցէ մանաւանդ զի եւ յաւուրս արշաւանաց պարսից ոտնակոխ լեալ են. եւ մոտակայ շինուածք վեր ՚ի վայր շրջեալ յորոց եւ գերեզմանք ինչ ծածկեալ են ընդ հողով:
       Յայնժամ խորհուրդ արարեալ Վաչականայ ընդ իշխանս իւր` կամեցաւ բրել եւ պեղել զհող տեղւոյն. զի գուցէ իւիք նշանաւ ՚ի յայտ եկեսցէ գերեզման երանելոյն զԳրիգորիսի: Բայց զի մի ըստ մարդկային ջանից վաստակեալ ընդ ունայն լիցի աշխատ ութիւն իւր, լաւ համարեցաւ ընդ իւրումն բարեպաշտութեան հաստատուն հաւատով դիմել նախ աղօթիւք առ աստուած. սմին իրի գրեաց թուղթ յամ երկիր տէրութեան իւրոյ առ եպիսկոպոսունս եւ երիցունս` գալ առ ինքն հանդերձ ուխտի մանկամբք, եւ աղաչել զաստուած հանդիսական պաղատանօք:
       գ. ՚Ի գալ ժողովիլ ապա բազմութեան` ո'չ միայն յԱղուանից, այլեւ ՚ի հայոց, եւ մանաւանդ յաշխարհէն Ուտէացւոց` որ էր յայնժամ ընդ մասին ընդ տէրութեամբ Աղուանից, խմբեցան զառաջինն յաւանն Դուտական` ուր էր բանակն վաչականայ. եւ անդ կատարեցին զաւուրս երիս զյիշատակ սրբոյն Գրիգորիսի աղօթիւք եւ պահօք. յորս էր տեսանել զբազումս` որք անսուաղ անցուցանէին զօրն ողջոյն . եւ բազումք ՚ի գիշերի տքնութեամբ հսկելով` ոչ դադարէին կարդալ առ աստուած: Յետ այսորիկ կոչեաց թագաւորն զնախասացեալ Մատթէոս երէց Դարահոճայ, առ որում կայր մասն ինչ նշխարաց սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին, եւ ընդ ասելոյ ոմանց նաեւ մասն ինչ ՚ի Հռիփսիմեանց, տուեալ նմա ՚ի Յովհաննէ Մանդակունւոյ. եւ ետ բերել զայնս ՚ի բանակն: Եւ ապա խորհուրդ կալաւ ընդ երիցունս` թափոր մեծ կազմել, եւ առաջի ունելով զայն սուրբ նշխարսն` երթալ յաւանն Ամարաս ՚ի գերեզման սրբոյն Գրիգորիսի, ակնկալեալ հաւատով` ՚ի ձեռն միջնո րդութեան սրբոյ Լուսաւորչին հասանել գիւտի նշխարաց սրբոյ թոռին նորա:
       Յայնժամ բարձին երիցունք դեսպակաւ այսինքն գահաձեւ դագաղաւ զնշխարս Լուսաւորչին եւ զայլ եւս մասունս ինչ սրբոց, պատեալ մեծագին հանդերձիւք եւ անուշահոտ ծաղկօք. եւ խաչ ոսկի ականակապ ՚ի վերայ դեսպակին. եւ զկնի նորա դասք պաշտօնէից` եպիսկոպոսաց եւ քահանայից, սարկաւագաց եւ դպրաց` խաչիւ եւ աւետարանաւ, եւ բազմութեամբ բուրվառաց. եւ ՚ի գնալ իւրեանց նուագէին ՚ի ճանապարհի անհատ բարբառով զերգս եւ զօրհնութիւնս. գնայր զհետ բազմութեան եւ ինքն թագաւորն եւ թագուհին եւ իշխանք առ հասարակ եւ ռամիկք ժողովրդեանն: Եւ զի գարնանային էր ժամանակն, յանկարծակի մթացան երկինք ամպով, եւ տեղեաց յորդ անձրեւ. այլ բարեպաշտ արքայն քաջալերէր զամնին մի ' ինչ վրդովիլ. եւ իջեալ ինքնին յերիվարէն` շրջէր ՚ի մէջ բանակի պաշտօնէիցն, եւ հրամայէր գնալ հանդարտիկ եւ ընդ կարգի. մինչեւ եկեալ հասին մօտ ՚ի գիւղն Ամարաս. եւ բանակեցան յընդարձակ հովտի միում, եւ հանգեան անդ: Եւ յայնմ գիշերի բազմօրինակ տեսլեամբ յայտնեաց սուրբն Գրիգորիս զտեղի նշխարաց իւրոց Մատթէի երիցու եւ այլոց ոմանց ՚ի բարեկրօն երիցանց, եւ նմին իսկ արքայի:
       դ. Ապա ՚ի վաղիւ անդր գնացեալ բազմութեանն հանդերձ թագաւորաւ բրեցին զտեղի գերեզմանացն. եւ հանդիպեցան ցանկալի գանձուն. եւ ընդ որում գրի ՚ի հին ճառընտիրս, ՚ի բանալ անդ գերեզմանի սրբոյն, եւ յերեւել նշխարացն, անընդելական իմն բուրեաց անուշից հոտ. ընդ որ ՚ի զարմացան լեալ արքայ` հարցանէր որ մերձն կային , թէ` եւ ձեզ հարկանի՞ անուշիցս այս հոտ, որպէս եւ ինձս. որոց պատասխանեալ, թէ նոյնդ եւ մեզ:
       Յայնմ վայրի միաձայն բարբառով երգեցին առ հասարակ օրհն ութիւն ՚ի բարձունս. եւ նստեալ թագաւորն առ գերեզմանի սրբոյն ՚ի վերայ գետնոյ, հրաման ետ բերել ազնիւ սպասս եւ զգեստս արքայական. եւ սփռել զայն ՚ի վերայ մաքուր սապատակի (այսինք բարակ Սէփէթի )` կալաւ ՚ի վերայ ծնգաց իւրոց. եւ երիցունքն հանեալ ՚ի տապանէ զնշխարսն` հաւաքէին ՚ի սապատն յայն : Գտին առ մարմնոյ սրբոյն եւ զերկու ապակի անօթս. որոյ ՚ի միում կային նշխարք ինչ սրբոյն Պանդալեւոնի բժշկին. եւ ՚ի միւսումն կաթիլք արեան սրբոյն Զաքարիայ զօրս ամփոփեալ էին անդ աշակերտք սրբոյն Գրիգորիսի` նշանակել զնոսին յանուանէ:
       Յետ այսորիկ ետ արքայն լուանալ անոյշ գինւով զսուրբ նշխարս երանելւոյն Գրիգորիսի, եւ օծանել մեծագին իւղովք. եւ ժողովուրդք առ հասարակ յառաջ մատուցեալ` ետուն համբոյր սրբոց նշխարացն: Յայնժամ հրամայեաց թագաւորն` տալ մասն իւրաքանչիւր եպիսկոպոսաց ՚ի նշխարաց անտի երանելի հայրապետին իւրեանց Գրիգորիսի` առ ՚ի մխիթար ութիւն վիճակելոց իւրեանց. եւ զմի մեծ մասն անդէն յԱմարաս եթող. ուր եւ էարկ հիմն շինութեան նորոյ եկեղեցւոյ ՚ի վերայ գերեզմանի սրբոյն. զոր եւ կոչեաց սուրբ Գրիգորիս: Ելեալ անտի արքայի ամենայն բազմութեամբն` դարձաւ անդրէն յարքունի աւանն Դուտական. եւ անդ հանգոյց զմնացեալ նշխարս սրբոյն, ՚ի բաց առեալ անտի եւ զերկուս այլ փոքրիկ նշխարս. որոց զմին եդ ՚ի մատրան դաստակերտին, զոր շինեալ էր յանուն դստերն իւրոյ, որ կոչիւր Խնճիկ. եւ զմիւսն առեալ ընդ իւր շրջեցուցանէր միշտ ՚ի բանակին: Եւ այնուհետեւ ընդ ասելոյ ճառընտրաց` երկիցս ՚ի տարւոջ կատարէր Վաչական արքայ զհանդիսաւոր տօն մեծ սրբոյն Գրիգորիսի զաւուրս երիս. եւ անձանձրոյթ աղօթից եւ պահոց եւ ՚ի տուրս ողորմութեան:
       Եհաս լուր յայտնութեան նշխարաց սրբոյն Գրիգորիսի եւ ՚ի Մեծն Հայս. եւ հաստատեցաւ կատարել զտօն յիշատակի նորա ամենայն յամէ. եւ թէպէտ նաեւ յառաջնմէ իսկ գոյր ՚ի Հայս յիշատակ սրբոյն, բայց որպէս երեւի` զկնի այնորիկ կարգեցաւ առնել տօն` մօտ յաւուրս գիւտի նշխարաց նորա. ընդ որոյ եւ ՚ի տօնացուցի ոչ դնի պարզապէս, տօն Գրիգորիսի, այլ` գիւտի նշխարաց Գրիգորիսի Աղուանից կաթողիկոսի: Զպատ մութիւն գիւտի նշխարաց այսր սրբոյ` որ եղեւ ՚ի ժամանակս կայսերութեան Զենոնի, խառնեն ոմանք ընդ պատմութեան գիւտի նշխարաց սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ. եւ պէսպէս բանս խօսին. զորմէ տե'ս ՚ի ծանօթ. բ. գրոց. խ . (4). երես. 653:
       ե. Յետ այսր գիւտի յաւուրս նորին Վաչականայ արքայի` ըստ գրելոյ Կիրակոսի ՚ի պատմութենէ Աղուանից` եղեւ եւ գիւտ նշխարաց սրբոյն Եղիշէի, որ էր աշակերտ Թադէի առաքելոյն, եւ կատարեցաւ ՚ի կողմանս Աղուանից. ըստ որում յիշեցաք. բ . 19. երես. 298:
       Երեւելի էր ՚ի Հայս յաւուրս սորին Վաչականայ Աբրահամ եպիսկոպոս Մամիկոնէից. որ ՚ի խնդրոյ արքային արար ճառս ՚ի վերայ պէսպէս իրաց, եւ մասնաւորապէս վասն յարգելոյ զնշխարս սրբոց, եւս եւ վասն ննջեցելոց, ցուցեալ` թէ կարեւոր է եւ օգուտ` աղօթս եւ պատարագս մատուցանել վասն նոցա . ընդ որում է տեսանել ՚ի ճառընտիրս. զոր եւ յիշէ Վանական վարդապետ եւ ճառս ինչ հարցմանց իւրոց: Սոյնպէս երեւելի էր ՚ի Հայս յաւուրս այսր Վաչական արքայի եւ Մուշէ եպիսկոպոս Սիւնեաց յաջորդն Ստեփաննոսի. եւ առաւել եւս երեւելի եղեւ յաջողդն Մուշէի Պետրոս եպիսկոպոս Սիւնեաց այր բանիբուն, եւ հզօր ՚ի գրութիւնս, Քերթօղ ասացեալ. եւ սա եւս ՚ի խնդրոյ Վաչականայ գրեաց առ բանս ՚ի վերայ պէսպէս իրաց: Արար սա եւ բազում ճառս գեղեցիկ յօրինուածով. եւ ներբող պանծալի ՚ի ծնունդ Փրկչին, եւ յամենօրհնեալ մայր նորա ՚ի սուրբ ԱստուԱստուածածինն: