Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Բաբկէն կաթուղիկոս կացեալ ՚ի հայրապե տութեան ամս. ե. մեռաւ ՚ի յաջորդ ամի ժողովոյն Վաղարշապատու. եւ յաջորդեաց զաթոռն տէր Սամուէլ ՚ի գաւառէն Բզնունեաց ՚ի գեղջէ Արծկէոյ: Յաւուրս սորա ՚ի զիջանիլ շփոթութեանց վասն բանի Քաղկեդոնի ժողովոյն , միւսանգամ սկսաւ արծարծիլ հրդեհ հալածանաց ՚ի կողմանէ պարսից. քանզի Կաւատ արքայ` որ նստեալ էր յաթոռ տ էրութեան սատա րութեամբ մոգուց, գրեթէ յամի ամենայն իրօք անսայր խորհրդոյ եւ խրատու նոցուն. ուստի եւ ՚ի գրգռել նոցա զնա ընդդէմ քրիստոնէից` կամակար ձեռն էարկ տառապեցուցանել զամենայն հաւատացեալս, եւ ստիպել զնոսա` առ ՚ի ընդունելոյ զօրէնս պարսից:
       Ապա հրամանաւ Կաւատայ եկել մոգուց բազմաց նաեւ յաշխարհն Հայոց` հանդերձ պարսիկ մարզպանու եւ բազում զօրօք, շինեցին դարձել ՚ի տեղիս տեղիս զկրակատունս. որոց ձեռնտու լեալ եւ այլոց պարսից` որք աստ եւ անդ բնակեալ էին ՚ի միջոց աշխարհին Հայոց, արծարծեցին զչարիս հրապաշտութեան. եւ որսացան զոմանս ՚ի թուլամտաց ՚ի կողմն իւրեանց: Եւ զի ընդդէմ դարձան նոցա բազումք ՚ի հայոց, վերստին անկաւ բովանդակ աշխարհն ՚ի ծուփս եւ ՚ի վիշտս հալածանաց վասն հաւատոյ:
       Նեղեալ յոյժ ընդ այս մեծին Վահանայ Մամիկոնէի` խորհեցաւ եւ պատրաստեցաւ խորտակել զլուծն պարսից, եւ վտարանջել ՚ի նոցանէ. եւ սպասէր պարապոյ: Եւ քանզի ընդ այն աւուրս անկաւ գժտ ութիւն ՚ի մէջ տրուեն յունաց եւ պարսից, զայն առիթ առեալ Վահանայ` նշկահեաց զիշխանութիւն Կաւատայ. եւ միաբանեալ ընդ իւր զնախարարս` յորդորեաց զնոսա դիմել ՚ի վերայ նորեկ պարսից, եւ պաշտպանել զեկեղեցի ՚ի վտանգէ չարեաց: Յայնժամ ապա խրախոյս բարձեալ հայոց առ հասարակ` յարձակեցան ՚ի վերայ պարսիկ մարզպանին, եւ հարին զնա եւ զզօրս նորա. նոյնպէս սպանին եւ զամենայն մոգս եւ զայլս բազումս ՚ի պարսից ՚ի բերան որոյ. եւ քանդեցին զկրակատունս նոցա: Զայս գրէ ժամանակակիցն Յեսու ասորի Եդեսացի, առ Ասսեմանայ. հատոր. ա . գլ. 26:
       Յետ այսորիկ հրեշտակս արձակեաց Վահան առ Անաստաս կայսր յունաց, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ ձեռնտու լինել հայոց` խոստանալով մտանել ընդ իշխանութեամբ նորա. այր Անաստաս ունայն յետս դարձոյց զհրեշտակսն Վահանայ, զի մի առաւել գրգռեսցէ զթշնա մութիւն ընդ պարսից, եւ բացցէ դուռն մեծի պատերազմի, ընդ գրելոյ նորին Յեսուայ Եդեսացւոյ:
       բ. Իսկ Կաւատ արքայ` որ մեծապէս ոխացեալ էր ընդ վտարանջել հայոց, պարապ առեալ պատրաստեցաւ գալ ինքնին ՚ի վերայ. նոցա, եւ առնուլ վրէժ ՚ի նոցանէ. բայց խափանեցաւ յաստուածային խնամոց ՚ի յառնել ՚ի վերայ նորա բազում խռովութեանց յայլեւայլ կողմանց, քանզի նեղեալ ազգաց եղելոց համօրէն ընդ տ էրութեամբ նորա` ՚ի բռնութենէ նորին, ասպատա կութեամբ արշաւեցին յաշխարհն Պարսից, եւ նեղեալ տագնապէին յոյժ: Կասկած առեալ Կաւատայ. թէ նախարարք իւր ձեռնտու են թշնամեաց` սկսաւ տառապեցուցանել զնոսա, եւ յաւել զայլեւայլ անկարգ օրէնս հաստատել:
       Ընդ որ դառնացեալ նախարարացն` ընկեցին զնա յաթոռոյ, եւ աքսորեալ զնա ՚ի բերդն Անյուշ կոչեցեալ` թագաւորեցուցին ՚ի տեղի նորա զՋամասպ` որ եւ Ջամսափ: Իսկ կին Կաւատայ թագուհին պարսից, որ աննենգ, սիրով սիրէր զայր իւր , զանձն ՚ի վտանգ մահու եդեալ` գնաց յանծանօթս ՚ի բերդն Անյուշ եւ բազում հնարիւք ընտելացաւ բանտապետին, եւ հրամանաւ նորա գնայր ՚ի բանտն առ Կաւատ այր իւր, եւ հոգայր զպէտս նորա. եւ յանչափ գթոյն իւրոյ ոգւով չափ ջանայր զերծուցանել զնա անտի: Յաւուր միում մտեալ առ Կաւատ` զգեցոյց նմա զկանացի հանդերձ իւր. եւ ինքն զգեցաւ զհանդերձս նորա. եւ յորդորեաց զնա ելանել եւ փութով մեկնիլ անտի. եւ ես ասէ մեռայց վասն Քրիստոս, թէպէտեւ ինքն յետոյ հնարիւք իմն զերծաւ:
       Ելեալ անտի Կաւատայ` գնաց անկաւ առ հեփթաղս, եւ էառ ՚ի կ նութիւն զդուստր թագաւոր ութիւն նոցա. եւ զոր բազում ժողովեալ ՚ի նոցանէ եկն յաշխարհն Պարսից. եւ վանեալ զՋամասպ` տիրեաց միւսանգամ թագաւորութեան. եւ յղեալ պատգամ առ Անաստաս կայսր յունաց` խնդրեաց ՚ի նմանէ զբազմութիւն դրամոց` առ ՚ի տալ արքային հեփթաղաց փոխարէն երախտեաց նորա: Այլ կասկածեալ Անաստասայ, թէ Կաւատ այնու դրամովք կամի օգնական իւր առնել զհեփթաղս ընդդէմ ունաց , անարգանօք յետս դարձոյց զպատգամաւորսն:
       Ընդ որ զայրացեալ յոյժ Կաւատայ` եդ ՚ի մտի ամենայն զօ րութեամբ ելանել ՚ի վերայ յունաց. եւ յաղագս այսր պատճառի խօսեցաւ նախ խաղաղ ութիւն ընդ ամենայն շրջակայ ազգս, մանաւանդ ընդ Հայս. եւ ընդ այլ քրիստոնեայս թողլով զնոսա կալ յազա տութեան քրիստոսական օրինաց. ընդ գրելոյ Յեսուայ. ըստ որում յիշի այս եւ ՚ի թուղթ հայոց առ յաւուրս Ներսեսի Շինողի. Եւ ապա գումարեալ զօր բազում յայն ամենայն ազգաց, ընդ որս եւ զսպարապետն հայոց զՎարդ զեղբայրն Վահանայ ընդ իւր առեալ եկն եւ եմուտ յաշխարհն Ծոփաց ՚ի չորրորդ Հայս. որում իշխէր Թէոդորոս նախարար հայոց ընդ իշխանութեամբ յունաց, որ եւ նստէր ՚ի Նփրկերտ քաղաք: Սա զահի հարեալ յերեսաց Կաւատայ` ել ընդ առաջ նորա բազում ընծայիւք, եւ պատուով տարաւ զնա ՚ի քաղաք իւր. եւ խոստացաւ կալ ՚ի ծառայ ութեան նորա. եւ Կաւատայ մեծարեալ զնա` հաստատեաց կրկին յիշխանութեանն, զոր ունէր:
       գ. Դիմել անտի Կաւատայ` եկն եւ պաշարեաց զԱմիդ քաղաք` այն է Տիարպէքիր, ՚ի հինգերորդ աւուր հոկտեմբերի, յամի տեառն. 502: Իսկ բնակիչք քաղաքին թէպէտ չունէին բաւական զօրս, եւ ոչ ամբարս կերակրոց, զի յանակնկալ պահու պաշարեցան, սակայն չառին յանձն ` տալ զքաղաքն, այլ` արիական քաջութեամբ մարտ եդեալ պատերազմէին: Յղեաց Անաստաս կայսր առ Կաւատ զիշխանն Հռուփինոս հանդերձ բազում ընծայիւք. եւ աղաչէր զնա մեկնիլ ՚ի սահմանաց իւրոց. այլ Կաւատ կալեալ էարկ զՀռուփինոս ՚ի կապանս. եւ սկսաւ առաւել եւս մարտնչիլ ընդ քաղաքին:
       Էր յայնժամ ՚ի յԱմիդ ճգնաւոր ոմն Յովհաննէս անուն, կամ ընդ այլոց Յակոբ, այր առաքինի. եւ էր նա առանձնացեալ ՚ի միում փոքրիկ բարձր աշտարակի բերդին. եւ քաղաքացիք արարեալ էին նմա անդ բնակարան` երկաթի վանդակաւ պատեալ. զի դիւրին իցէ տեսանել զնա եւ խօսիլ` որք յայց ելանէին նմա. ուր եւ մեծապէս ճգնէր նա տքնութեամբ եւ անսուաղութեամբ: Եւ ՚ի պաշարիլ անդ քաղաքին` ոմանք ՚ի զօրութենէն պարսից, որք շրջէին զպարսպաւ, իբրեւ եկին յանդիման աշտարակին, տեսել զնա` կամեցան նետաձիգ լինել ՚ի նա. բայց անդէն վաղվաղակի գօսացան ձեռք իւրեանց: Իբրեւ եհաս այս լուր առ Կաւատ, տեսեալ նորա զգօսացեալ ձեռսն` զարմացաւ եւ զահի հարաւ . եւ եկեալ ինքնին աղաչեաց զսուրբ ճգնաւորն` ներել նոցա. եւ նա աղօթիւք ողջացոյց զգօսացել ձեռսն: Վասնորոյ եւ Կաւատ ՚ի փոխարէն այսր խոստացաւ զազատ ութիւն ամի, որ ապաւինեսցի ՚ի բնակարան նորա:
       Յետ այսորիկ տեսեալ Կաւատայ, թէ ՚ի զուր է նմա աշխատիլ մեքենայիւք փոքումբք ՚ի կործանել զպարիսպ քաղաքին, զի էր ամրաշէն, հրաման ետ կանգնել զայլ մեքենայ մեծ յոյժ եւ բարձր ՚ի վերայ հողաբլրոյ. զի ելեալ անդ զօրաց իւրոց` պատերազմեսցին անտի ընդ քաղաքն: Տեսեալ քաղաքացւոցն զայնպիսի ահաւոր կազմուած` փոյթ ՚ի մէջ առին կործանել զայն. սմին իրի վաղվաղակի սկսան ական հատնել ընդ երկրաւ. եւ հասեալ ՚ի ներքոյ մեքենային` պեղեցին անտի հող բազում յոյժ. որով եւ տկարացաւ հիմն մեքենային. եւ ապա ելեալ ՚ի պարիսպն` սկսան ՚ի մարտ գրգռել զպարսիկս: Զայն տեսեալ պարսից` խուռն բազմութեամբ դիմեալ ելին ՚ի մեքենայն, հարկանել եւ վանել` զորս կային ՚ի վերայ պարսպին: Բայց իբրեւ ծանրացաւ մեքենայն մարդկամբք, առ ՚ի չգոյէ հաստա տութեան երկրին` յորոց վերայ կանգնեալ էր, յանկարծակի կործանեցաւ. եւ ծածկեաց ընդ իւրեւ` զորս ՚ի վերայ իւր էին, եւ զորս զիւրեւ: Ընդ այս ձախող պատահար լուծաւ լքաւ Կաւատ. եւ խորհեցաւ ՚ի բաց մեկնիլ անտի. մանաւանդ զի կորուսեալ էր եւ զայլ բազմութիւն յոյժ ՚ի զօրաց իւրոց` ընդ ամենայն իբր յիսուն հազար ոգիս` ընդ ասելոյ ոմանց ՚ի պաշարել անդ զքաղաքն զամիսս երիս, եւ ՚ի մարտնչիլ ընդ այլս:
       Իբրեւ տեսին քաղաքացիք, թէ պարսիկք պատրաստին չուել, սկսան ամբարտաւանութեամբ ՚ի բանս նախատանաց թշնամանել զնոսա ՚ի պարսպաց անտի. նաեւ կանայք նոցա դժնդակագոյն եւս զարս իւրեանց նախատակոծ առնէին զզօրս պարսից դառն եւ խիստ բանիւք: Զայսպիսի մեծ ապիրատ ութիւն նոցա տեսեալ մոգուցն` որք ՚ի բանակի անդ էին, մատեան առ Կաւատ, եւ ասեն այսչափ անգորոյն յանդգն ութիւն նոցա ոչ մնասցէ յայն իւրեանց անպատիժ. եւ եթէ պատերազմեսցիս ընդ նոսա, Աստուած նոցա մատնեսցէ զնոսա ՚ի ձեռս քոյ: Ընդ այս հաւանեալ Կաւատայ` մնաց անդ այլ եւս աւուրս քանի մի:
       դ. Յաւուր միում այր ոմն ՚ի բանակէն պարսից շրջեալ զպարսպաւ` եգիտ ուրեք առ աշտարակաւ` ստորերկրեայ անցս շինեալ ՚ի վաղ ժամանակաց. այլ դուռն անցից փակեալ էր քարամբք: ՚Ի բաց առեալ նորա զքարինս, եւ մտեալ գիշերայն ՚ի ներքս` ել ՚ի քաղաքն, եւ դարձաւ անդրէն. եւ ՚ի լուսանալ աւուրն երթել պատմեաց Կաւատայ: Զայս լուեալ նորա էառ զոմանս յիւրոց անտի, եւ եկն ՚ի տեղին յայն, եւ ոչ ոք ՚ի քաղաքացւոց իմացաւ զայս: Եւ թէպէտ կային յայնմ գիշերի յաշտարակի անդ կրօնաւորք ոմանք իբրեւ գէտք, բայց քանզի նոքա զնախընթացգիշերն անցուցեալ էին հսկմամբ քանզի նոքա զնախընթաց գիշերն անցուցեալ էին հսկմամբ առ ՚ի կատարելոյ զպաշտամունս մեծի տօնին. որ դիպաւ ՚ի նմին աւուր, ծանրացեալ ՚ի քնոյ ննջեալ էին. եւ ոչ զգացին զի՞նչ առ նոքոք գործիցի: Յայնժամ մտեալ պարսից ընդ այն գաղտնի անցս` սպանին զկրօնաւորսն զայնոսիկ` որք ննջէին, եւ տիրեցին աշտարակին: Եմուտ եւ Կաւատ ՚ի ներքո ՚ի պարիսպն, եւ հրաման ետ զօրաց իւրոց վաղվաղակի սանդուղս կանգնել արտաքուստ. եւ զայն արարեալ ՚ի վեր ելին բազումք:
       Իբրեւ իմացան զայս պահապանքն, աղաղակ բարձեալ ՚ի զէն ընթացան. ընդ որս եւ այն սակաւ մարտիկ զօրք քաղաքին փութացեալ քաջութեամբ մեծաւ սկսան հարկանել եւ վանել զպարսիկն. մինչեւ բազմաց ՚ի նոցանէ ստիպիլ յետս ընդ կրունկն դառնալ եւ իջանել ՚ի վայր: Բայց Կաւատ աղաղակեալ՚ի պարսպէ անտի ՚ի վայր` հրամայեաց սպանանել զամենեսին, որք կամիցի իջանել անտի. եւ անդադար խրախոյս քաջալե րութեան մատուցանէր իւրոցն: Տեսեալ ապա պարսից եղելոց ՚ի վերայ պարսպին, եթէ չիք նոցա հնար զերծանելոյ ՚ի մահուանէ բայց եթէ յաղթելով թշնամեաց, մոլեգին կատաղութեամբ մարտեան ընչ նոսա. եւ առին զքաղաքն ՚ի տասներորդ աւուր յունվարի. եւ կոտորեցին ՚ի նմա ութսուն հազար ոգիս, թող զայնս` որք կամելով փախչիլ` ընկղմեցան ՚ի Տիգրիս գետ. թո'ղ եւ զայնոսիկ` որք անկան ՚ի ջրհորս. իսկ որք ՚ի գեր ութիւն վարեցան էին ոգիք ութ եւ տասն հազար եւ հինգ հարիւր:
       Այլ որք փախուցեալ անկան յաւագ եկեղեցին սրբոց Քառասնից, զերծան նոքա ՚ի խնդրոց սպարապետին հայոց Վարդայ. զոր Զաքարիա հռետոր ժամանակակից. գիրս. ե . կոչէ փոքրիկ թագաւոր Արանայ, փոխանակ դնելոյ իշխան Տարոնայ. Յաւելուն այլք, թէ մի ոմն յեկեղեցականաց եկեալ անկաւ առ ոտս Կաւատայ, եւ աղաչեաց խնայել յարիւն այնչափ քաջ քաղաքացեաց, որոց ոչինչ այլ յանցանք գործեալ էր, բայց միայն զի հաւատարիմ գտան առ իշխան իւրեանց, եւ պաշտպան եղեն ազա տութեան անձանց: Մտեալ յայնժամ Կաւատայ յեկեղեցին յայն, եւ տեսեալ զպատկեր փրկիչն եհարց, թէ որոյ է. եւ նոքա ասեն, այն մերոյ. եւ նա ասէ. սա պատուհասեաց զձեզ եւ մատնեաց զքաղաքդ ՚ի ձեռս իմ վասն ապիրատութեան ձերոյ:
       ե. Յետ այսորիկ թողեալ Կաւատայ գունդ մի ՚ի զօրաց իւրոց ՚ի պահպան ութիւն քաղաքին` մեկնեցաւ անտի, եւ դիմեալ ՚ի վերայ այլեւայլ քաղաքաց ՚ի Միջագէտս էառ զայնս. եւ անտի արձակեաց զկապեալ իշխանն զՀռուփինոս` երթալ պատմել Անաստասայ կայսեր. եւ ինքն Կաւատ դարձաւ յաշխարհ իւր: Ընդ այս դառնացեալ Անաստասայ` առաքեաց զօր բազում ՚ի Միջագէտս. որք եկեալ առին վերստին զԱմիդ : Եւ այնուհետեւ անդադար պատերազմ էր ՚ի մէջ պարսից եւ յունաց ամս իբր երկու: Յօրում ժամանակի եւ մին ՚ի զօրավարաց կայսեր Արովբինդ դիմեալ ՚ի կողմանս Չորրորդ Հայոց` կոտորեաց ՚ի պարսից եւ ՚ի հայոց տասն հազար այր. եւ գերեաց զբազումս: Եւ Մուշեղակ իշխան հայոց` որ տիրէր մօտ յայնոսիկ կողմանս, երկուցել ՚ի յունաց անձնատուր եղեւ նոցա, եւ եմուտ ընդ հպատա կութեամբ կայսեր. որպէս գրէ Յեսու ասորի ժամանակակից:
       Յետ այսորիկ եղեւ խաղաղութիւն, եւ հաստատեցաւ եօթնամեայ հաշտ ութիւն ՚ի մէջ պարսից եւ յունաց: Եւ Անաստաս կայսր` որ բազում ուղղափառաց լեալ էր ատելի, առ հաճոյանալոյ յաչս ռամկին` արար բազում շին ութիւնս քաղաքաց. ընդ որս շինեաց կամ նորոգեաց ՚ի հիմանց զաւանն Դարա աւուրբ միով հեռի ՚ի Մծբնայ, կանգնել ՚ի նմա շինուածս հիանալիս եւ կոչեաց զայն յանուն իւր Անաստասուպօլիս թէպէտ եւ մինչեւ ցայսօր Դարա կոչի այն. զի ասեն պատմիչք յունաց եւ հռովմայեցւոց, որպէս եւ Յուստիանոս. գիրս. ժա. գլ . թէ որովհետեւ Դարեհ արքայ պարսից յաղթեալ եղեւ անդ ՚ի Մեծէն Աղեքսանդրէ, վասնորիկ եւ առաջինն Արշակ Պարթեւ` զայն քաղաք ՚ի պատիւ Դարեհի` կոչեալ իցէ Դարա: Այս քաղաք այժմ աւերակ է, եւ սակաւ բնակիչք գոն ՚ի սմա . ընդ որս եւ քանի մի տունք հայոց, որք պատմէին մեզ, թէ զայն քաղաք շինեալ իցէ Տիգրանայ արքայի հայոց, եւ կոչեալ իցէ` Զարմանազան. ըստ որում աւերակքն` որք մնացեալ են ցայժմ, զարմացուցանեն զտեսօղսն: