Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
ա. Բազում բանք են ՚ի պատմագիրս յունաց եւ լատինացւոց ՚ի վերայ Ներսէսի պատրկի հայկազնոյ, որովհետեւ անուանի գտաւ նա յոյժ ՚ի վեցերորդ դարուն ՚ի բազում գործս ոչ միայն ՚ի Յունաստան, այլ եւ ՚ի կողմանս Իտալիոյ: Սա` որպէս եւ յիշատակեցաք ՚ի գլ. լէ էր յորդւոց նախարարութեանց Մեծին Հայոց` որ ՚ի բաժնին պարսից, եւ ՚ի տղայ ութեան եկեալ սնաւ ՚ի դրան կայսեր: ՚Ի չափ հասեալ սուրբ` եղեւ երեւելի վասն իւրոյ քաջահանճար ուշիմութեան, հնարագէտ մտացն, անստգտանելի վարուցն, աննենգ հաւատարմութեանն, աչալուրջ զգաստութեանն, անխոնջ վաստակասիրութեանն, սքանչելի վեհանձնութեանն, անընկճելի երկայնմտութեանն, զարմանալի մեծագործութեանն, անպարտելի զօրութեանն, եւ այլեւս բազում ձրից եթէ բնութեան եւ եթէ առաքինութեան, զորս ՚ի մէջ բերեն մատենագիրք յունաց եւ լատինացւոց ՚ի գով ութիւն սորա, որովք գտաւ սա իբրեւ ակն պատուական ՚ի մէջ աշխարհին Յունաց եւ եղեւ յարգոյ յաչս մեծամեծաց եւ փոքունց, մանաւանդ Յուստինիանոսի կայսեր. եւ կարգեցաւ ՚ի նմանէ գանձապետ արքունի եւ հիւպատոս , պատրիկ եւ խորհրդական, եւ պատուեցաւ ՚ի նմանէ ՚ի բազում իրս:
       Յաւուրս սուրբ երեւելի էր եւ մեծ սպարապետն յունաց Բեղիսարիոս, որ եղեւ մին յանուանի քաջաց ՚ի դարս երեւելոց. եւ ընդ այն աւուրս տայր սա պատերազմ ՚ի կողմանէ կայսեր ընդ գթաց` այսինքն են գոթացիք, որք բռնացեալ էին ՚ի կողմանս Իտալիոյ. եւ էր յայնժամ խորհրդական եւ նօտար Բեղիսարիոսի Պրոկոպիոս Հռետոր, որ եւ պատմէ բազում ինչ զնմանէ եւ զՆերսիսէ պատրկէ: ՚Ի յամել նորա յԻտալիա եւ յերկարիլ անդադար ատերազմաց առաքեաց կայսրն Յուստինիանոս յօգ նութիւն նմա զՆերսէս պատրիկ հանդերձ հինգ հազար սպառազինօք. ընդ որս եւ գունդ մի ՚ի զօրացն հայոց, որոց զօրավար էր Ներսեհ Բասենցի. զորմէ յիշատակեալ եմք ՚ի գլ. լէ:
       ՚Ի հասանել Ներսէսի պատրկի յԻտալիա առ Բեղիսարիոս, երկոքին ՚ի մի կամս միաբանել հրաման ետուն ժողովիլ ամենայն զօրաց հուպ ՚ի քաղաքն Փերմոն, եւ առնէին խորհուրդ ՚ի միասին հանդերձ ամենայն զօրավարօք յունաց, թէ ընդ որ կողմն ՚ի դէպ իցէ յարձակիլ ՚ի վերայ թշնամեաց: Եւ զի յայն աւուրսն պաշարեալ էին գոթացիք զքաղաքն Արիմենոն յորում էր զօրավարն յունաց Յովհաննէս, Ներսէս պատրիկ որ սիրէրն զՅովհաննէս, խորհուրդ ետ Բեղիսարիոսի զառաջինն գնալ յօգ նութիւն նմա եւ յայն բան եհաս պատգամաւոր եւ ՚ի նմին իսկ Յովհաննէ, եւ խնդրէր ձեռն օգնականութեան ՚ի Բեղիսարիոսէ: Եւ նա ընդ խորհրդոյ Ներսեսի առաքեաց գունդ մի զօրաց. որոց հասեալ յԱրիմենոն` վանեցին զգոթացիս: Եւ Յովհաննու ողջանդամ եւ անվնաս զերծեալ իւրովքն հանդերձ, եւ եկեալ առ Բեղիսարիոս` շնորհակալ լինէր, եւ գովէր զՆերսէս վասն փութացուցանելոյ նորա ձեռն կարկառել ինքեան: Ընդ այս դժուարացեալ Բեղիսարիոսի` իբր թէ ո'չ իւրով հրամանաւ, այլ` խորհրդով Ներսէսի եւեթ յաջողեալ իցեն իրք Յովհաննու, սկսաւ ընդ ակամբ հայիլ ՚ի Ներսէս. որոյ աղագաւ անկաւ փոքր մի գժտ ութիւն ՚ի մէջ Բեղիսարիոսի եւ Ներսեսի: Եւ իբրեւ դարձաւ Ներսէս ՚ի Կոստանդինուպօլիս, դիմեաց Բեղիսարիոս ՚ի վերայ գոթաց, եւ ետ պատերազմ ընդ նոսա ՚ի կողմանս Անքոնայու, յորում մարտի վտանգեցան յոյնք. զի գոթացիք կացեալ ՚ի բարձանց` դիւրաւ հարկանէին զյոյնս նետիւք. յորոց մին եհաս ուղղակի ՚ի գոգ Բեղիսարիոսի. այլ մի ոմն ՚ի թիկնապահաց անտի նորա Սնիգատ անուն ձգեալ զձեռն իւր` արգել զնետն. որով թէպէտ եւ զերծաւ Բեղիսարիոս, բայց ջիլք ձեռաց առնն խզեցան ՚ի սլաքէ:
       ՚Ի սաստկանալ պատերազմին յառաւօտէ մինչեւ ցմիջօրեայ` պատրաստեցան մեծապէս զօրք յունաց: Զայն տեսեալ զօրացն հայոց, որք էին ընդ ձեռամբ Ներսեհի Բասենցւոյ, եօթն ՚ի նոցանէ արք քաջակորովք` յառաջ անցեալ արձանացան ՚ի տեղի մի ապառաժուտ եւ անկոխ. եւ ՚ի դիմի հարան գոթաց. եւ քաջութեամբ վանեալ զբազմութիւն նոցա` զբովանդակ գունդն ստիպեցին ընկրկիլ յետս ընդ կրունկն. ընդ որ ապշեալ Բեղիսարիոսի, եւ ոգի առեալ յունաց` զօրացան ՚ի վերայ թշնամեաց, եւ փախստական արարին զնոսա:
       Յետ այսորիկ եւ զայլ բազում պատերազմունս մղեալ յունաց ընդ գոթան` ձերբակալ արարին զթագաւոր նոցա զՎիտիգէս, եւ ածին ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ թագաւորեաց ՚ի վերայ գոթաց Դեբախտ. յետոյ Երարիկ . եւ ապա անուանին Տոտիղաս` այր հզօր եւ բազմահանճար. որ բազում անգամ վանեալ զյոյնս եւ զհռովմայեցիս` էառ զՀռովմ յամի տեառն. 546. զոր ՚ի յաջորդ ամի թափեաց ՚ի ձեռաց նորա Բեղիսարիոս. եւ յետ երկուց ամաց ՚ի մեկնիլ անտի Բեղիսարիոսի յարեւելս` վերստին էառ զայն Տոտիղաս, յամի տեառն. 549: Յորում ժամանակի եւ Ներսէհ Բասենցի զօրավար հայոց դարձաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ կարգեցաւ ՚ի տեղի նորա ՚ի վերայ գնդին հայոց Արտաւազ ազգական նորին:
       բ. Այսոցիկ այսպէս եղելոյ` ժողովեալ յունական զօրուն ՚ի Հռաւենա` խորհուրդ արարին դիմել զառաջինն ՚ի վերայ Վերոնայ քաղաքի` որ էր ՚ի ձեռս գոթացւոց, ՚ի սահմանս Վենետկոյ. եւ եկեալ բանակեցան յանդիման ՚ի դաշտի: Յայնժամ մի ոմն յազնուականացն վենետիկեցւոց Մարկիանոս անուն բարեկամ կայսեր` բանս եդեալ գաղտ ընդ միում ՚ի պահապանաց քաղաքին Վերոնայու` հաւանեցոյց զնա մատնել զքաղաքն ՚ի ձեռս յունաց. ազդ արար եւ զօրապետացն յունաց, փութասջի'ք ասէ դիմել գիշերայն ՚ի վերայ քաղաքին, եւ գտջիք մուտ ՚ի ներքս անտարակոյս: Իսկ նոցա ոչ համարձակել զամենայն զօրսն առաքել միանգամայն, զի մի ' դաւ ինչ գործեսցի, խորհեցան գունդ մի սակաւաձեռն արձակել անդ. զի թէ գտցեն մատնութեամբ մուտ ՚ի ներքս, ազդ արասցեն եւ ինքեանց: Այլ քանզի ոչ ոք ՚ի զօրագլխացն իշխէր յառաջել անդ` կասկածելով զիրացն, զօրավար գնդին հայոց Արտաւազ` այր արիասիրտ` յառաջ մատուցեալ ընտրեաց ՚ի հայկական զօրաց իւրոց հարիւր արս կորովիս. եւ դիմեաց նոքօք գիշերայն ՚ի քաղաքն: Եւ իբրեւ եբաց պահապանն զդուռն, մտեալ Արտաւազայ իւրովքն ՚ի ներքս` սպան զայլ պահապանսն. եւ ետ ազդ առնել յունաց` փութալ գալ եւ մատնել ՚ի քաղաքն:
       Իմացեալ զայն գոթաց` խռովեցան յոյժ, եւ կարծելով` թէ յոյնք ամենայն մտեալ տիրեն քաղաքին` յուսահատ եղեալ ելին ընդ այլ դուռն, եւ փախեան:
       Իսկ զօրագլուխք յունաց իմացեալ` թէ առաւ քաղաքն, զայն օր դադնդաղեցան գալ. եւ սկսան վիճել ընդ միմեանս` ընդ գրելոյ Պրոկոպիոսի, թէ ո՞ւմ առաւել անկանի աւար քաղաքին: Տեսեալ գոթացւոց` թէ գունդն յունաց յամէ մտանել ՚ի քաղաքն, դարձան յետս փութանակի, եւ եկեալ մտին անդրէն ընդ նոյն դուռն. զի գիտէին` թէ այն սակաւաւորք` որք էին ընդ Արտաւազայ, ոչ կարէին իսպառ տիրել քաղաքին:
       Ոչ գիտացեալ գնդին յունաց զեղեալսն` տակաւ մեձենային ՚ի քաղաք անդր. եւ գոթացիքն յետ մտանելոյ ՚ի ներքս` դիմեցին ՚ի վերայ Արտաւազեանց. եւ սոքա քաջութեամբ մարտ եդեալ կռուէին ընդ նոսա. եւ միանգամայն ձայնէին առ արտաքս ՚ի գունդն յունաց հասանել յօգնութիւն: Այլ նոցա հուպ եղեալ, եւ տեսեալ` զի փակեալ է դուռն քաղաքին, դարձան յետս: Իսկ Արտաւազ` եւ որ ընդ նմա` անճարացեալ այնչափ բազմութեան գոթաց իսպառ զդէմ ունիլ , դիմեցին յաշտարակս պարսպին, եւ ընկեցին զանձինս ՚ի վայր. յորոց ոմանք զքարի հարեալ` խորտակեցան. եւ ոմանք ՚ի տեղի տափարակ անկեալ` անվնաս զերծան. ընդ որս եւ նա ինքն Արտաւազ. որ եւ հասեալ առ զօրս յունաց` մեղադիր եղեւ նոցա յոյժ. զի այնպիսի վատասրտութեամբ յետս կացին յառմանէ քաղաքին. եւ զընկերս իւրեանց ՚ի վտանգի թողին:
       գ. Տոտիղաս արքայ գոթաց իմացեալ զանցս Վերոնայու` ուրախ եղեւ. եւ ժողովեալ զզօրս իւր` դիմեաց գալ ՚ի վերայ յունական գնդին: Իսկ զօրագլուխք յունաց վեհերոտեալք` ոչ իշխէին ՚ի դիմի հարկանիլ նմա: Զայն տեսեալ քաջին Արտաւազայ` սկսաւ խօսիլ ընդ նոսա, եւ ասէ. զի՞ վատթարեալ կայք, եւ զի՞ յընդունայն կասկածս վարանիք. յանցանել կիսոյ գոթաց ընդ գետն` մեք ՚ի դիմի հարցուք նոցա, եւ կարեմք վանել զնոսա. քանզի ՚ի մօտոյ իսկ առեալ է իմ ՚ի մարտի զփորձ զօր ութեան նոցա. զի ՚ի մրցմունս երեւի քաջ ութիւն առն, եթէ շատ ` եւ եթէ սակաւ: Եւ մինչդեռ յոյնք յուլութեամբ դեգերէին եւ լքեալ սրտիւ խօսէին, անցին թշնամիք աներկիւղ ընդ գետն. եւ եկեալ ճակատեցան ընդդէմ նոցա:
       Անդ մի ոմն ՚ի գոթացւոց անտի Վիլար անուն` հեծեալ յերիվար ամեհի` այր բարձրահասակ, ծանրամարմին, ահագնատեսիլ եւ ուժեղասաստ` կուռ վառեալ զինու, եւ պատեալ երկաթի պահպանակօք, յառաջ մատեաւ ՚ի մէջ ճակատուն, եւ ասէ. հանէ'ք հոռո'մքդ ինձ ընդդէմ ախոյեան, որ կարօղ իցէ կռուել ընդ իս: Սասանեցան յոյնք յառնէ անտի, եւ ոչ ոք գտաւ ՚ի նոսա, որ իշխեսցէ ելանել ընդդէմ զօր ութեան այնպիսի առն: Յայնժամ արին Արտաւազ անվեհեր սրտիւ յառաջ արձանացեալ` քաջութեամբ ել եւ եկաց յանդիման նորա ՚ի մէջ դաշտին: Եւ անդ էր զերկուց անպարտելի քաջաց իբր երկուց ամեհի առիւծուց մռնչելով խրոխտալ ահագինս ՚ի վերայ միմեանց: Եւ այն ինչ ՚ի յարձակիլ նոցա ՚ի վր` կշռէին զնիզակս հարկանել զիրեարս, աճապարեալ յաջողաձեռին Արտաւազայ, եւ մօտ հասեալ յայրն` ՚ի խոր անցոյց զնիզակն յաջ կող Վիլարայ, որոյ կարեվէր խոցեալ` իբրեւ տապաստ յերկիր գլորէր յետս կոյս յերիվարէն, բուն նիզակի նորա` զոր բուռն կալեալ էր, յեցեալ ՚ի քար մի` ոչ թողացոյց զնա անկանիլ ՚ի գետին:
       Կարծելով Արտաւազայ` թէ չէ ' ՚ի մահ վիրաւորեալ այրն, դարձաւ անդրէն շտապաւ, եւ սկսաւ ամենայն սաստկութեամբ խորագոյնս մղեալ զնիզակն` որ խրեալն էր ՚ի կողս Վիլարայ. այլ ընդ դժբախտն դիպելոյ ՚ի թեքիլ իւրում ուժգին ՚ի վերայ առն, սլաք նիզակին Վիլարայ` որ ցցեալ էր ՚ի վեր, կռուեցաւ ընդ մի կողմն ՚ի զրահս նորուն. եւ սահեալ առ նովաւ` դիպաւ ՚ի պարանոց նորա. եւ պատառեալ զմորթս` եհատ զնեարդսն. եւ թէպէտ առ շտապ տագնապին ոչ զգաց նա զցաւն, բայց տեսեալ յետոյ զյորդ հոսումն արեան դարձաւ երիվարուն ՚ի ճակատ յունաց. իսկ Վիլար մնաց անդէն մեռեալ: Եւ քանզի չեղեւ հնար դադարեցուցանել զհոսումն արեան Արտաւազայ` յետ երից աւուրց եհան նա զոգի. եւ եղեւ տրտ մութիւն մեծ ամենայն յունական եւ հայկական զօրուն: Եւ ապա իբրեւ ՚ի մարտ ճակատեցան ընդ գոթաց, յաղթեալ ՚ի նոցանէ կոտորեցան, եւ բազումք ձերբակալ, եւ այլք մազապուր փախեան: Իսկ կայսրն Յուստինիանոս փոխանակ Արտաւազայ կարգեաց ՚ի վերայ գնդին հայոց զայր ոմն ՚ի հայոց անտի Գղակ անուն:
       Յետ այսորիկ ՚ի միւսանգամ պատերազմիլ ընդ արքային գոթաց Տոտիղայ` ՚ի պարտ ութիւն մատնել ցիր եւ ցան եղեն յոյնք. եւ ՚ի փախստի յառանձին վայրի ուրեք անկաւ ՚ի ձեռս գոթաց զօրավար գնդին հայոց Գղակ. զոր ոչ ճանաչելով գոթացւոց քանզի եւ մութն գիշերոյ ՚ի վերայ հասել էր, հարցին թէ ով ես դու: Իսկ նա քանզի ոչ գիտէր զլեզու նոցա, եւ ոչ իսկ քաջ յունարէն, ասաց. Գղակ տուքս իմացեալ նոցա այսու, թէ նա մի ոմն ՚ի յունաց զօրավարացն է, կողոպտեցին զնա յամենայն զարդուց, եւ սպանին:
       դ. Տեսեալ Յուստինիանոսի կայսեր, թէ իրք յունաց ձորուն ձախողակի գնան, եւ աստիղաս արքայ գոթաց օրըստորէ զօրանայ, կարգեաց ընդհանուր սպարապետ զհաւատարիմն Ներսէս պատրիկ հայկազն, եւ առաքեաց զնա բազում պատրաստութեամբ ՚ի վերայ գոթաց: Հասեալ Ներսէսի ՚ի Թրակիա` զտեղի էառ, եւ նստաւ առ ժամանակ մի ՚ի Փիլիպուպօլիս, եւ ապա խաղաց յԻտալիա. եւ էին ընդ նմա բազմութիւնք զօրաց ՚ի բազում ազգաց եւ ՚ի թագաւորութեանց, եւ էր ինքն սիրելի յաչս նոցա` յանկուցեալ յինքն զսիրտս ամցն առատ պարգեւօք եւ մարդասէր բարուք: Եկ իբրեւ մերձ եղեւ ՚ի տէր ութիւն Վենետիկեցւոյ, նոքա ոչ ետուն նմա անցս` զի ունիս ասեն` ՚ի զօրս քոյ օտարազգիս, որոց բազումք թշնամի են մեզ, վասնորոյ եւ Ներսէս ընդ խորհրդոյ սիրելոյն իւրոյ Յովհաննու զօրավարի դիմեաց ընդ այլ ճանապարհ ՚ի Հռաւենա:
       Առեալ Տոտիղայ արքայի գոթաց զլուր գալստեան Ներսեսի` եկն եւ բանակեցաւ բազմութեամբ զօրաց մերձ յԱպեննիսն լեառն. անդր խաղացոյց եւ Ներսէս զամենայն զզօրսն. եւ առաքեալ պատգամաւորս առ Տոտիղաս ասէ. չէր քեզ արժան ընդդէմ կայսեր այդչափ յոխորտալ եւ զաշխարհ վրդովել. եւ յորդորեաց զնա գալ ՚ի հաշտութիւն: Իսկ յարհամարհել Տոտիղայ զպատգամս նորա, պատգամաւորքն Ներսէսի խնդրեցին ժամ տալ աւուր պատերազմի: Եւ նա ասէ. յետ ութն աւուր ճակատիմ ՚ի պատերազմ: Այլ Ներսէսի գիտացեալ` թէ պատրանօք խօսի Տոտիղաս, կարգ եդ ՚ի զօրս իւր. եւ խրախոյս տուեալ նոցա ասէ. ոչ բազում բանից կարոտ զձեզ տեսանեմ յորդոր քաջալեր ութեան ընդդէմ ապիրատ թշնամեացդ. այլ կաեւոր դատիմ յորդորել զձեզ ՚ի սոյն եւեթ, զի զայս պատերազմ սկսանջիք` յուսալով յօգնական ութիւն տեառն. զի նովաւ անվեհեր վանեսջիք զդոսա իբրեւ զխռիւս անապատի:
       Եւ իբրեւ ճակատեցան հանդէպ միմեանց երկոքին բանակքն, սքանչելի իմն դասաւորութեամբ կարգեաց Ներսէս զզօրս յունաց` յայլեւայլ թեւս. եւ պատուիրեաց իւրաքանչիւրոց որպէս եւ զիարդ պարտ էր նոցա դիմել ՚ի վերայ թշնամեաց: Տեսեալ Տոտիղայ զկարգ զօրացն Ներսէսի, յորմէ զահի հարեալ երեւէին իւրքն, այսինքն գոթացիք, ինքն եւս սկսաւկարգել եւ յորդորել զնոսա պատերազմիլ քաջութեամբ:
       Յայնմ վայրի այր մի Կոկաս անուն, որ ՚ի յունաց զօրուէն փախստեայ անկեալ էր առ գոթացիս, անուանի ՚ի քաջ ութեան եւ զօրաւոր յոյժ, յերիվար աշտանակեալ` ել ՚ի ճակատէն Տոտիղայ. եւ յառաջ մատուցեալ` ձայն ետ ՚ի ճակատն յունաց, եւ ասէ. հանէք ՚ի ձէնջ այր ոք` այր , որ եկեալ մարտ դիցէ ընդ իս առանձին, եւ տեսցուք` ո՞յր լիցի յաղթութիւն: Յայնժամ ՚ի վեր ոստուցեալ մի ոմն ՚ի թիկնապահացն Ներսեսի` աղագաւ հայ` Ընձուղ անուն, էառ հրաման ՚ի Ներսիսէ. եւ ելեալ փութանակի յերիվար` արձանացաւ հանդէպ ախոյեանին: Անդէն աճապարեալ Կոկասայ` արագաթռիչ սլացմամբ խաղաց ՚ի վերայ նորա նիզակ ՚ի ձեռին` ուշ եդեալ ՚ի տէգ նիզակի հարկանել զնա ընդ որովայնն: Իսկ արին Ընձուղ ՚ի թարթափ ական առ ՚ի շեղ թեքեալ յերիվարէն` կորացաւ ՚ի վայր. եւ ընդ օդս էանց նիզակն: Եւ ՚ի քերել առ նովաւ Կոկասայ թափով յարձակման երիվարին իւրոյ, նա ինքն Ընձուղ մխեաց անդէն զնիզակ իւր ՚ի ձախու կող նորա, եւ շամփրեալ խլեաց զնա յերիվարէն , եւ յերկիր հարստեաց զայրն քաջ: Զայն տեսեալ յունաց` ամենայն բազ մութիւն նոցա իբրեւ ՚ի միոջէ բերանոյ յերկինս ՚ի վեր աղաղակեցին ՚ի ձայն ցնծութեան:
       Զարհուրեալ ընդ այն Տոտիղայ, եւ կասկածեալ` թէ բեկանիցի սիրտ իւրոցն, մանաւանդ զի չեւ էր բոլորեալ զբանակ իւր` եւ սպասէր գալստեան եւ այլ եւս զօրաց, հնարս հնարեցաւ առ գտանելոյ պարապ ժամանակի. ել առանձին ՚ի ճակատէ իւրմէ, եւ եկաց ՚ի մէջ երկուց ճակատուցն. եւ էր ինքն զրահաւորեալ սքանչելի զինուք եւ ականակապ զարդուք, հեծեալ յերիվար ահիպարանոց. որոյ եւ զարդն զաչս խտտղէր տեսողաց. եւ ձգեալ ընդ օդս զնիզակ իւր, խաղայր եւ ճեմէր անդէն, կամելով ցուցանել յունաց զիւր արուեստ քաջ ութեան եւ զձեռացն ճարտարութիւն. եւ այնպիսի խաղուք զպատեհաւոր ժամ մարտին ծախէր ընդ վայր, մինչեւ ամենայն զօրք իւր հաւաքեսցին եւ յարդարեսցին: Եւ ՚ի դժուարիլ եւ յարհամարել յունաց զայն խաղ նորա, պատգամ յղեաց առ նոսա, եւ ասէ. ունիմ ինչ ասել ձեզ յառաջ քան զմարտդ. եւ վասն այն ճեմեմ աստ: Իսկ Ներսէս ոչ ետ տեղի բանից նորա. ժամանակ. խօսելոյ անցեալ է ասէ. ժամ է արդ պատերազմի. զի՞ գործէիր ցայդվայր. եւ ընդէ՞ր յառաջնմէ ոչ ծանուցեր զբանդ. եւ արդ ՚ի մէջ ճակատու պատգամախօ՞ս լինիս:
       Ապա իբրեւ հաւաքեցան զօրքն Տոտիղայ, հրաման ետ նոցա կերակուր առնուլ, խորհելով ՚ի մտի` թէ տեսել զայն յունաց` ինքեանք եւս հանգիստ տացեն անձանց եւ անհոգ լիցին, եւ ինքն յանկարծ դիմեսցէ ՚ի վերայ նոցա. քանզի ոչ ունէր ակն օրինօք ճակատու յաղթել Ներսեսի. նմին իրի կամէր այսուիկ դաւել զնա: Իմացեալ իմաստնոյն Ներսեսի զդաւաճան ութիւն նորա` պատուէր եհան առ իւրսն ընդ ամենայն բանակն, եւ ասէ. մի ' եւ մի ' ոք թուլասցի ՚ի կազմ պատրաստութենէ. մի ' ոք զզէնս յանձնէ ՚ի բաց դիցէ. մի ' ոք զսանձս երիվար լուծցէ. եւ մի ' ոք նստել կերակուր առցէ. այլ` յոտին կալով սակաւ մի ճաշակեսցեն, զաչս ՚ի թշնամիսն ունելով:
       Տեսեալ գոթացւոց` եթէ կազմ կան յոյնք, կատաղեալ հորդան ետուն սաստկութեամբ ՚ի վերայ նոցա. եւ խառն կարգօք շփոթեալ` զհետեւակս իւրեանց յետս թողին. եւ հեծելազօրք նոցա յառաջ անցեալ` սուսերամերկ դիմեցին ՚ի վերայ յունաց. բայց քանզի սոքա կարգաւ պատերազմէին, ահաբեկ արարին զթշնամիսն. եւ շուրջանակի պաշարեալ` ՚ի սուր սուսերի մաշեցին զնոսա. որոց եւ զոմանս ձերբակալ արարին. եւ մինչեւ ցմութ գիշերոյ զհետ պնտեալ նոցա` չարաչար հարին զնոսա:
       ե. Իսկ Տոտիղաս հինգ արամբ մազապուրց զերծեալ գնայր ՚ի մթան. որոյ զկնի հասեալ յունաց, եւ ոչ գիտելով` թէ նա ինքն Տոտիղաս իցէ, վիրաւորեցին զնա, եւ թողին կիսամահ. զոր եւ յետ սակաւուց գտեալ ծառայից նորա տապասկ անկեալ` փութացան դարմանել զնա. բայց ոչինչ օգտեալ նորա` մեռաւ. եւ թաղեցին զնա ՚ի դաշտի: Իսկ Ներսեսի ոչ գիտացեալ, թէ մեռեալ իցէ Տոտիղաս, զհետ էր գտանելոյ զնա. եւ իբրեւ լուաւ` թէ մեռեալ է, ոչ հաւատաց. մինչեւ առաքեաց արս ստուգել զիրսն. եւ նոցա գտեալ եւ բացեալ զգերեզման նորա` հանին զդի նորին. եւ ՚ի բաց առեալ ՚ի նմանէ զարիւնաթաթաւ պատմուճանն` անդրէն թաղեցին ՚ի գերեզմանի. եւ եկեալ պատմեցին Ներսեսի. եւ Ներսէս փութանակի առաքեաց աւետաւորս առ կայսրն Յուստինիանոս` հանդերձ պատմուճանաւն Տոտիղայ: Եւ ինքն առաւել եւս զօրացեալ` յառաջիկայսն ուշադիր լինէր: Եւ զի կային ՚ի զօրս իւր գունդք ՚ի լոնգոբարտացւոց` արք գազանամիտք եւ տմարդիկ, որք բազում անողորմութիւնս արարին յամենայն տեղիս անմեղ անձանց, տուեալ նոցա ինչս` արձակեաց յիւրմէ ՚ի պանոնիա. զի մի ' եւս այլ տեսցէ զչարիսն նոցա:
       Իսկ գոթացիք եդեալ իւրեանց թագաւոր զՏէյաս` վերստին զօրաժողով եղեն, կոչելով յօգ նութիւն եւ զգերմանացիս, այսինքն զնէմցէս: Զայն լուեալ Ներսեսի` հրաման ետ Վաղերիանոսի զօրավարին, զի իւրով գնդաւն երթել պահապան կացցէ առ Պադոս գետով` չտալ անցս գոթաց. եւ ինքն զօրօքն մնացելովք դիմեաց ՚ի վերայ Հռովմայ, զոր առեալ էին գոթացիք յաւուրս Տոտիղայ. եւ զճանապարհայն էառ եւ տիրեաց բազում քաղաքաց. եւ ուր ուրեք ետես զպարիսպս քանդեալս ՚ի գոթաց` առ ժամայն ետ նորոգել: Իմացեալ գոթացւոց զխաղալ Ներսեսի ՚ի վերայ Հռովմայ` դիմեցին անդր պաշտպանել զքաղաքն. իսկ Ներսեսի վանեալ զնոսա, եւ մարտ եդեալ սաստկութեամբ ընդ քաղաքին` էառ զայն ՚ի իզերորդ ամի Յուստինիանոսի կայսեր, յամի տեառն. 552. յառաջնում ամի թուականութեանն հայոց. եւ իսկոյն առաքեաց զբանալիս դրանց քաղաքին առ կայսրն: