Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Քանզի երկոքին հզօր թագաւորք ՚ի միում դարու երկր ամօք կալան զտր ութիւն իւրեանց, այսինքն է` Մեծն Յուստինիանոս կայսր յունաց, եւ Խոսրով որդի Կաւատայ արքայ պարսից` մականուամբ Նուշիրուան կոչեցեալ, ոչ կամելով խորհիլ իրերաց զբազում ժամանակս յուզէին ՚ի կռիւս. որոյ պատճառաւ հայք եւ այլ արեւելեայք ոտնակոխ լինէին, եւ չունէին զհանգիստ. մանաւանդ ՚ի ջանալ երկաքանչիւր թագաւորաց յինքեանս կորզել զաշխարհն Հայոց, ընդ նմին եւ զաշխարհն Վրաց եւ Եգերացւոց եւ զկողմանս Միջագետաց: Այլ զկնի բազմադիմի պատերազմաց, յորս հազարաւորք եւ բիւրաւորք անկան եւ Կորեան յերկուց թագաւորութեց, իբրեւ փոքր մի նուաճեցան յոյոք, ձանձրացեալ այնուհետեւ Յուստինիանոսի` խորհեցաւ հաստատութեամբ հաշ ութիւն առնել, եւ դադարեցուցանել զամենայն աղմուկ. որոյ վասն դեսպան առաքեաց առ Խոսրով զՊետրոս զօրավար` զայր ճարտարաբան, խնդրել զխաղաղութիւն, եւ ՚ի բաց դնել զզէն եւ զասպար` խնայելով յարիւն այնչափ անմեղաց: Եկեալ դեսպանին ՚ի Դարա քաղաք` ազդ արար Խոսրովու. եւ Խոսրով առաքեաց անդ զմի ոմն յաւագաց` Զիկ ասացեալ, որ եւ էր սենեկապան արքայի: ՚Ի գալ երկոցունց դեսպանացս այսոցիկ առ միմեանս, եւ այլոց իշխանաց ժողովելոց յերկուց կողմանց, խօսիլ սկսաւ Պետրոս` հռետորական բանիւք եւ վայելչահիւս նկարագրութեամբ, թէ քանի ' վնասք լինին ՚ի պատերազմաց. եւ ՚ի խօսիլ նորա ճարտա րութեամբ բերանաբաց հայէին ՚ի նա` որք ունկնդիրն լինէին նմա:
       Այլ յաւարտիլ բանիցն` պատասխանի ետ Զիկ, եւ ասէ. շարժէին զիս արդեօք յօրինուածք բանիցդ, թէ դուք չէիք հոռոմ, եւ մեք չէաք պարսիկ. այդ բանք` նկարք են գեղեցիկ գունոց ՚ի ծածկել զամօթ պարտութեան, եւ են զրոյցք նկուն եղելոց. զոր մա'րթ էր ինձ դոյզն բանիւ առնել. զի անպատեհ է առն պարսկի աւելորդ շատխօսութեամբ երկարել զճառս, եւ ՚ի վերայ մեծամեծ իրաց զարմանալ եւ մեծամեծս խօսիլ: Ո՞չ ապաքէն հոռոմքդ զարմացեալ ապշեցայք ընդ տիրել մեր քաղաքին Անտիոքայ եւ այլոց քաղաքաց. այլ մեք չհամարեցաք` թէ գործեցաք ինչ. զի ոչ եթէ նոր իմն համարիմք տիրել քաղաքաց , եւ յաղթել թշնամեաց. քանզի քաջ ուսեալ եմք յաղթել, որպէս եւ ամենայն ազգ մարդկան ուսեալ են ՚ի մէնջ յաղթիլ: Բայց յայդմ եւեթ գովեմ զձեզ, յորում մեզ յաղթական երեւեցայք` ՚ի կանխելդ ձեր խոնարհութեամբ խնդրել, յարքայից արքայէ զհաշտութիւն:
       Յետ բազում բանից երկարելոց` ՚ի վերջոյ հաստեցաւ լինել հաշտ ութիւն խաղաղ ութեան մինչեւ զյիսուն ամենայն սահմանս արեւելից եւ Հայաստանեայց` պէսպէս պայմանադրութեամբք. որոց գլխաւորն եղեւ այս. զի պարսիկք տացեն յունաց զերկիրն լազիկիացւոց. եւ յոյնք տացեն պարսից ամենայն յամէ երեսուն հազար ոսկի, ցորչափ տեւեսցէ այն խաղաղութիւն: Յաւելաւ եւ այս պայման` զի մի ' նեղեսցեն պարսիկք զքրիստոնեայս` դառնալ ՚ի հաւատոց, եւ մի ' խափանեսցեն զնոսա երբէք յայտնի կատարել զպաշտամունս եկեղեցւոյ. նոյնպէս եւ քրիստոնեայք` մի ' իշխեսցեն զպարսկադենս ձգել հնարիւք յօրէնս իւրեանց. եւ գրեցին վասն ամի այսորիկ հրովարտակս Խոսրով եւ Յուստինիանոս կրկին լեզուաւ` յունարէն եւ պարսկերէն:
       բ. Եւ իբրեւ հանդերձեալ էին դեսպանքն Պետրոս եւ Զիկ մեկնիլ յերերաց , սկսաւ Զիկ մեծացուցանել զթագաւոր իւր զԽոսրով, իբր թէ յաջողեալ է նմա ամենայն ինչ. եւ աստուածանման իշխէ եւ փառաւորի. ընդ որ զչարեալ Պետրոսի, եւ չկարացել ընդդէմ ինչ ասել, ընդ քօղով իմն ազգեաց նմա չբարձրամտիլ ընդ այն, պատմելով զմեծութենէ Սեսոնտրի (զոր յիշեցաք. գիրք. ա. գլ. 7. երես. 82. ) զայսպիսի ինչ. Էր ասէ երբեմն յառաջին ժամանակս թագաւոր ոմն եգիպտացւոց Սեսոստր անուն. որում դէպ եղեւ ճոխանալ յամենայնի յաջողուածովք, եւ բարձրանալ ՚ի փառս եւ ՚ի մեծութիւնս. տիրեաց թագաւորութեանց, եւ նկուն արար զամենեսին. եւ գերի վարեալ զբազում թագաւորս` յայն չափ եհաս բարձրամտութեան, մինչեւ ՚ի նստիլ իւրում ՚ի կառս ոսկեղէնս` փոխանակ կառաձիգ երիվարաց ետ լծել զթագաւորս . եւ այսպէս ընթանայր շքով ընդ ճանապարհս:
       Եւ եղեւ յաւուր միում, զի մին ՚ի թագաւորաց անտի` որ լծեալ ընդ այլս ձգէր զկառսն, դարձուցեալ զդէմս իւր ՚ի թիկունս կոյս` ուշդիր լինէր յանիւն, որ հոլովէր անդադար զկնի նորա: Զայն տեսեալ Սեսոստրի արքայի` որ նստեալ էր ՚ի կառս անդ, ասէ ցնա. զի՞ գործես ա'յր դու. եւ ընդէ՞ր ոչ հայիս ՚ի քեզ, թէ ո ' իցես: Եւ նորա պատասխանի տուեալ` ասէ . մտախոհ լինիմ տէր իմ ՚ի վերայ անուոյս, որ միշտ փոփոխ շրջանաւ հոլովի յիւր վերայ, եւ ոչ մնայ երբէք ՚ի միում տեղւոջ. հանապազ տարուբերի վեր ՚ի վայր. ստորին կողմն ՚ի վեր ելանէ, եւ վերին կողմն ստոր իջանէ:
       Զայս իբրեւ լուաւ Սեսոստր, դարձաւ յանձն, եւ խորհեցաւ իմաստութեամբ, եթէ փոփոխական են անցաւոր ճոխութիւնք յաջողուածք բաղդից, եւ թէ ամենայն արարք կենցղոյս մշտահոլով ընթացիւք յածին ՚ի բազմադիմի պատահարս` ընդ օրինակի անուոյն: Եւ զմտաւ ածեալ, թէ իցէ` զի եւ ինքեան դիպեսցին ձախողակի ելք, ոչ եւս այլ կամեցաւ յայնմհետէ յայնպիսի կառս նստիլ. արձակեաց եւ զթագաւորն յիւրաքանչիւր աշխարհս` տիրել երկրի իւրեանց. եւ ինքն ՚ի վախճան կենաց իւրոց թշուառութեամբ ել յաշխարհէ:
       Այսու պատմութեամբ իմացաւ Զիկ դեսպան, թէ զի'նչ կամի ասել Պետրոս. այլ առ ոչինչ գրեաց զբանս նորա. եւ զկնի այլոց բանից մեկնեալ գնացին ՚ի միմեանց: Զայս մեծ հաշտ ութիւն յունաց եւ պարսից յայն սակս կա'մ եղեւ մեզ յիշատակել աստ, զի յետ սակաւուց` այսինքն յետ իբր հնգետասան ամաց քակտեցաւ այն ՚ի պատճառս հայոց. այլ թէ զիա'րդ, ունիմք պատմել այժմ:
       գ. Զկնի երկուց ամաց հաշտութեանն առաքեաց Խոսրով ՚ի Մեծն Հայս մարզպան փոխանակ Վշնաս Վահրամայ զՎարազդատ անուն ոմն. որ վարեաց զիշխա նութիւն իւր ամս. զ: Եւ յետ այնորիկ յիններորդ ամի հաշտութեանն առաքեաց ՚ի տեղի Վարազդատայ զմի ոմն յազգականաց իւրոց Սուրէն ասացել. որ եւ անուանիւր Ճիհր Վշնասպուհէն: Սա բազում հալածանս յարոյց ՚ի վերայ ազգին հայոց, ստիպելով զբազումս յերկրպա գութիւն հրոյ եւ արեգական ընդդէմ պայմանի դաշինն. եւ էարկ զազգն յանհնարին տառապանս. եւ յոգիս արար ապաստան. եւ գործեաց եւս բազում պղծութիւնս:
       Էր յայնմ ժամանակի ՚ի մէջ նախարարացն հայոց երեւելի Վարդան երկրորդ Մամիկոնեան` որդի Վասակայ որդւոյ Վարդայ. զոր եւ բազմօք գովեն պատմիչք յունաց: Զսորա եղբայրն` որ կոչիւր Մանուէլ, սպան մարզպանն Սուրէն. որպէս աւանդէ Թէոփանէս Բուզանդացի: Ընդ որ դառնացեալ Վարդանայ, եւ ոչ կարացեալ հանդուրժել գործոցն Սուրենայ, խորհուրդ արար ընդ նախարարս հայոց` նշկահել զպարսիկս. եւ յաղագս այսորիկ առաքեաց դեսպանս հանդերձ թղթով եւ ընծայիւք առ կայսրն Յուստինոս երկրորդ` Կիւրապաղատ կոչեցեալ, որ յաջորդեալ էր զկնի Յուստինիանոսի Մեծի. եւ աղաչեաց զնա ձեռնտու լինել հայոց. եւ խոստանայր տալ նմա զհարկ աշխարհին` զոր տային պարսից, յաւելեալ ՚ի նոյն եւ ինչ ինչ պայմանադրութիւնս:
       Սիրով ընկալաւ կայսրն Յուստինոս զդեսպանսն հայոց, եւ հաւանեալ ընդ պայմանսն` հաստատեաց ծանր ծանր երդմամբ պաշտպանել զՀայս : Ընդ որ վստահացեալ Վարդանայ` ժողովեաց զզօրս ՚ի հայոց յԱրտաշատ. եւ յանկարծակի դիմեալ ՚ի Դուին քաղաք` կալաւ զմարզպանն Սուրէն` եւ զգործակալ նորա զՎերտ եւ խողխողեաց զնոսա եւ կոտորեաց զամենայն զայս պարսից որք էին ՚ի Դուին, ընդ նոսին եւ զմոգսն եւ այս եղեւ յամի տեառն. 571. եւ ՚ի թուին հայոց. ՚ի յարեգի 22 այն է` ՚ի մարտի 30. յեօթերորդ ամի Յուստինեայ. եւ ՚ի խա. երորդ ամի Խոսրովու. որպէս գրէ Ասողիկն Ստեփաննոս Տարոնեցի ` համաձայն մատենագրացն յունաց: Եւ ինքն տիրեալ աշխարհին` առաքեաց վերստին դեսպան առ կայսրն Յուստինոս հանդերձ ընծայիւք եւ յանձն արար ինքնակալ ութեան նորա զՀայաստան:
       դ. Իբրեւ եհաս լուր այսր գործոյ յականջս Խոսրովու արքային պարսից, բորբոքեցաւ նա բար կութեամբ իբրեւ զհուր, մանաւանդ ՚ի լսել նորա` թէ հայք գլխովին մտին ընդ ծառայութեամբ յունաց. վասնորոյ խորհեցաւ ձեռն արկանել ՚ի Հայս վաղվաղակի` ջնջել զազգն բովանդակ, եւ զաշխարհն մատնել ՚ի հուր: Իսկ մի ոմն ՚ի նախարարաց նորա Սեբոխտ անուն` մատուցեալ առ նա` խօսեցաւ ընդ նմա բազում ինչ. եւ հաւանեցոյց զնա ողոքանոք եւ քաղ ցրութեամբ վճարել զիրսն, ցուցել նմա բազում պատճառօք` թէ այս է օգուտ թագաւորութեան նորա: Եւ խրատ ետ Խոսրովու նախ նորոգելը յոյնս զդաշն խաղաղութեան, զոր յիշեցաք ՚ի վերոյ. զի այսուիկ դիւրաւ եւս ասէ մարթ է նուաճել զՀայս. Հաճեալ ընդ այս Խոսրովու` հրեշտակ առաքեաց զնոյն ինքն զՍեբոխտ առ Յուստինոս կայսր, ոչ միայն ՚ի հաստատել զդաշն. այլեւ ՚ի պահանջել զպայմանել սակ հարկին. զոր յայնմ ամի էին տուեալ յոյնք ընդ նախակարգել դաշնադրութեանն. պատուէր տուեալ նմա ինչ որ յիշել զանցիցն Հայաստանեայց: Գնացեալ Սեբոխտայ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, իբրեւ յանդիման եղեւ կայսերն, եւ կամէր երկիրպագանել նմա, անկաւ խոյրն ՚ի գլխոյ նորա ՚ի գետին. որպէս գրէ Մենանդր յոյն պատմիչ: Զայն տեսեալ աւագանւոյն յունաց` համարեցան թէ իցէ այն նշանակ բարեխօս եւ յաջող ելից կայսր. որոյ վասն գրգռեցին զնա սնոտի բանիւք չընդունիլ զնորո գութիւն հաշտութեանն. այս է ասեն ժամանակ. յորում պարսիկք ունին խոնարհիլ եւ նուաճիլ ընդ ձեռամբ քով, որպիսի երբէք չիցէ լեալ. Յորմէ բարձրամտեալ Յուստինոսի` արհամարհեաց զբանս պատգամաւորին. եւ ասէ այդ հրեշտակ ութիւն քոյ չէ առ բարեկամութեան, այլ` գնելոյ զբարեկա մութիւն մեր արծաթով. զոր առ ժամանակ մի ակամայ տային ձեզ յոյնք, բայց գիտասջիր, զի այդպիսի բարեկամ ութեան պայման յայսմ հետէ վճարեալ է առ ՚ի մէնջ:
       Եւ ապա եհարց ցնա կայսրն. եւ ասէ. ունի՞ ինչ բանս հակառակութեան արքայն պարսից ընդ իս վասն անցիցն Հայաստանու որ ընդ իշխանութեամբ նորա էր, եւ այժմ եմուտ ընդ իմով իշխանութեամբ: Ասէ Սեբոխտ իբր յանգէտս. ես այսչափ ինչ միայն գիտեմ զի շփոթ ութիւն ինչ գոյ յաշխարհի անդ. զորմէ չունիմ ինչ խօսիլ առ ձեք: Յայնժամ ասէ Յուստինոս. ես զհայս` որք նշկահեցին զպարսիկս արկի ընդ բազկաւ հզօր ձեռին իմոյ. եւ ոչ թողացուցից ումեք այսուհետեւ նեղել զնոսա. զի հաւատակից մեր են հայք: Իսկ Սեբոխտ` որ էր այր իմաստուն, խաղաղական բանիւք աղաչեաց զկայսրն` ամփոփել զձեռն իւր ՚ի Հայաստանեայց, եւ մի բանալ դուռն մեծի խռով ութեան եւ պատերազմի:
       Այլ կայսրն սաստկութեամբ պատասխանի արարեալ` ասէ. եթէ մի ՚ի մատնաց Խոսրովու մխեսցի ՚ի Հայս ելանեմ ՚ի մարտ ամենայն զօրութեամբ իշխան ութեան յունաց. եւ կալեալ զնա ինքն զԽոսրով զայլ ոք կարգեմ թագաւոր ՚ի տեղի նորա: Եւ այսպէս անարգանօք դարձոյց նա զպատգամաւորն. որով եւ սկիզբն եղեւ անհաշտ թշնամ ութեան եւ մեծամեծ պատերազմաց ՚ի մէջ յունաց եւ պարսից: Այլ Յուստինոս` որ այսպիսի խրոխտ բանիւք խոստացաւ պաշտպանել հայոց, ընդ գրելոյ Եւագրեայ. ե. 7. ամենեւին անփոյթ լեալ զպատրաստութենէ պատերազմի` պարապէր ՚ի զբօսանս եւ ՚ի զեղխութիւնս:
       Եւ իբրեւ դարձաւ Սեբոխտ ՚ի Պարսս, եւ ծանոյց Խոսրովու զպատգամս յունաց, յանհնարինս զայրացաւ թագաւորն: Բայց Սեբոխտ` որ կամեցօղ լեալ էր խաղաղութեան, փոքր մի հանդարտեցոյց զնա. եւ հրաման առեալ ՚ի նմանէ` գնաց հրեշտակութեամբ առ Հայս` յորդորել զնոսա յետս կալ ՚ի հնազանդութենէ յունաց: Եւ սակայն լուեալ Վարդանայ զգալուստ նորա` եւ ոչ իսկ եթող նմա մտանել ՚ի Դուին քաղաք: Ընդ այս դառնացեալ Սեբոխտայ, հակառակ իւրումն խաղաղասէր բարուց դարձաւ ՚ի թշնա մութիւն մեծ. եւ գնաց բորբոքեաց յոյժ զԽոսրով ՚ի վերայ հայոց: Որոյ վասն հրամայեաց Խոսրով ժողովել զօր բազում, եւ պատրաստել զպատերազմական փիղս, եւ յարձակիլ ՚ի Հայս, եւ սպառել զնոսա սրով:
       ե. Իբրեւ լուաւ Վարդան զպատրաստութիւն Խոսրովու, ժողովեաց եւ ինքն զամենայն զօրս հայոց. եւ առաքեաց լրտեսս եւ դէտս յայլեւայլ կողմանս` տեսանել, թէ ընդ ո'ր ճանապարհ գան պարսիկք. եւ ինքն զհետ լինէր վառեալ եւ կազմել զգունդս իւր: Եւ ապա տեղեկացեալ ՚ի լրտեսաց եւ ՚ի դիտաց, եթէ հասին զօրք պարսից ՚ի դաշտն Խաղամախու, եւ բանակեցան անդ, ՚ի նմին աւուր եւ ինքն բաժանեաց զզօրս իւր յերիս գունդս. միայն պատուիրեաց կալ ՚ի պատրաստի իբր ՚ի դարանի յառաջոյ կողմանէ պարսից, զի ՚ի սաստկանալ պատերազմին յարձակեսցին ՚ի վերայ. զերկրորդն կարգեաց դիմել ՚ի վերայ նոցա ՚ի ձախմէ. իսկ զերրորդնն էառ ինքն` խաղալ յաջէ: Եւ ՚ի վաղիւ անդր ՚ի ծագել առաւօտու` այն ինչ զօրք պարսից սկսեալ էին պատրաստիլ յանկարծակի անկաւ Վարդան ՚ի վերայ նոցա. եւ էարկ ահ մեծ ՚ի բանակ նոցա, եւ շփոթեցոյց զնոսա յոյժ: Եւ մինչեւ էր նոցա ՚ի դիմի հարեալ` անկաւ ՚ի վերայ եւ երկրորդ գունդն հայոց ՚ի ձախմէ նոցա. եւ եղեւ աղաղակ մեծ. եւ ՚ի խուճապիլ անդ պարսից, եւ յաղմկիլ զօրավարաց նոցին, եւ ՚ի կատաղիլ գազանացն` սկսան զորքն հայոց անհնարին հարուածս հասուցանել նոցա. եւ վանել յետս: Յայնմ վայրի գերէն սպարապետն պարսից տագնապեալ յոյժ ինքնին առանձինն իբրեւ գազան ամեհի յարձակեցաւ ՚ի վերայ գնդին Վարդանայ, եւ արար մեծամեծ կոտորածս. յորմէ զօրացեալ եւ զօրաց նորա` ինքեանք եւս սկսան չարաչար հարկանել զհայս. Այլ կորովին Վարդան անցեալ ՚ի յետին կողմն զօրացն պարսից, եւ իբրեւ հողմ փոթորկեալ զնոքօք` հանդերձ զնդաւն յառաջ վանեաց զնոսա ՚ի վերայ գազանացն. եւ կոտորեաց ՚ի նոցանէ զբազումս. եւ վերստին շփոթեաց զզօրսն պարսից:
       Մինչդեռ յայս տագնապ շփոթի էին նոքա, հասին եւ որք ՚ի պատրաստի էին մնացեալ զօրք հայոց, եւ յարձակեալ սաստկութեամբ ՚ի վերայ պարսից յառաջս կողմանէ` կոտորէին զնոսա: Ուր գրեթէ անճարացեալ զօրացն պարսից եւ տկարացեալ առաջի հայոց` սկսան փախչիլ. այլ զօրքն հայոց մտեալ զհետ նոցա` հարին ՚ի նոցանէ ոչ սակաւ: Եւ ՚ի տարաժամիլ աւուրն յետս դարձեալ` ժողովեցին զաւար անկելոյն. եւ գտեալ նաեւ զդիակունս հայոց` որք անկան` ՚ի պատերազմի անդ. թաղեցին ընդ օրինի քրիստոնէից:
       Առեալ Խոսրովու զգոյժ պար տութեան զօրաց իւրոց` դառնացաւ եւ կատաղեցաւ յանձն իւր. եւ դարձեալ գումարեալ զօր բազում առաւել քան զառաջինն յայլեւայլ ազգաց` ետ ՚ի ձեռս Վահրամայ մեծի զօրավարին իւրոյ, եւ արձակեաց միւսանգամ ՚ի վերայ հայոց: Եւ զի անկաւ խռով ութիւն անմիաբանութեան ՚ի նախարարս հայոց, չկարաց Վարդան վերստին կարգել զզօրս իւր ընդդէմ պարսից. եւ երկուցեալ յերեսաց նոցա` մինչեւ եկեալ էին նոքա էառ զընտանիս իւր, եւ գնաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս. ընդ որում գնացին եւ այլ քանի մի նախարարք. որոց եւ յանդիման եղեալ կայսերն Յուստինոսի ` մեծարանօք պատուեցան ՚ի նմանէ. եւ հաղորդեցան յեկեղեցւոջ սրբոյն Սոփիայ` ընդ մի յերից դրանց աւագ խորանին, որոյ վասն ասի` թէ կոչեցաւ այն Դուռն Հայոց:
       Նոյն անցք անցին ՚ի նմին ամի եւ ընդ աշխարհն Վրաց. զի եւ նոքա նեղեալ ՚ի բռնութենէ պարսից վասն հաւատոյ` վտարանջեցին ՚ի նոցանէ. եւ Գուրգէն մեծ իշխան նոցա` որ նստէր ՚ի Տփխիս, փախուցեալ անկաւ առ կայսրն ՚ի Կոստանդինուպօլիս: