Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Կացեալ Վարդանայ երկդի Մամիկոնէի առ ժամանակ մի ՚ի կայսերական քաղաքի անդ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ զօր ամենայն վարանեալ ՚ի միտս վասն աշխարհին իւրոյ` աղաչեաց զկայսրն հասուցեալ ՚ի Հայս զյունական գունդս. զի միաբանեալ ընդ մեզ ասէ` ՚ի միասին վանեսցուք զպարսիկս: Եւ Յուստինոս կայսրն կարգեալ սպարապետ արեւելից զՄարկիանոս զհօրեղբօրորդի իւր` արձակեաց զնա զօրու ծանու հանդերձ Վարդանաւ ՚ի Հայս. եկն յօգն ութիւն նոցա հրամանաւ կայսեր եւ Յովհան նախարար` իշխանն Փոքուն Հայոց. միաբանեցան ընդ նոսա եւ եգերացիք եւ ափխազք, ընդ որս եւ Զարեհ արքայ ալանաց գնդաւ իւրով:
       Զատուցեալ սոցա յերկուս մեծամեծ բանակս` կէսք մնացին ՚ի կողմանս Միջագետաց, եւ կէսք անցին ՚ի Մեծն Հայս. եւ ՚ի մէջ փակեալ զՎահրամ զօրագլուխ պարսից հանդերձ գնդաւն` հալածական տարան զնա մինչեւ ՚ի դուռն Մծբնայ. եւ հարին ՚ի նոցանէ ոգիս հազար երկերիւր. եւ զմնացեալսն` կէս մի փախստեայ արկեալ հալածեցին յաշխարհէ անտի, եւ կէս մի փակեալ պաշարեցին ՚ի մէջ Մծբին քաղաքի. եւ նստեալ շուրջ պահ եդին զնոքօք: Եւ զի մի ' դատարկ նստցին անդ բազմութիւնք զօրաց այլեւայլ ազգաց, արձակեաց զնոսա յիւրմէ Մարկիանոս զօրավար. եւ ինքն յունական գնդաւն եւեթ կայր ՚ի պաշարել զքաղաքն: Իսկ Վարդան դարձ արարեալ ՚ի հայս` ոչ իշխեաց կալ անդ, զի մի ' նենգութեամբ մատնեսցի ՚ի ձեռս Խոսրովու. ել ապա անտի, եւ միւսանգամ գնաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ մնաց անդէն:
       Անագան ուրեմն լուեալ Խոսրովու զպարտութենէ զօրաց իւրոց` փութացաւ եւ էառ քառասուն հազար հեծեալս, եւ հարիւր հազար հետեւակս. եւ խաղաց ինքնին սրտմտութեամբ մեծաւ ՚ի վերայ յունաց եւ հայոց. եւ նախ դիմեաց ՚ի վերայ Դարայ քաղաքի: Այլ մինչչեւ եկեալ էր Խոսրովու, անկաւ խռով ութիւն ՚ի գնդին յունաց . եւ ամբաստանեալ եղեւ Մարկիանոս զօրավար առաջի կայսեր, եւ ընկեցաւ յիշխանութենէ. եւ փոխան նորա կարգեցաւ Թէոդորոս ոմն. որոյ լուեալ զդիմել արքային պարսից` եթող զպաշարումն Մծբնայ, եւ փախեաւ. եւ զօրականք պարսիկք` որք ՚ի քաղաքն անդ էին, եկին յարեցան եւ նոքա ՚ի Խոսրով. եւ նովաւ հանդերձ մարտ եդեալ ընդ Դարայ քաղաքի` առին զայն:
       Յետ այսորիկ սփռեաց Խոսրով զզօրս իւր ՚ի բազում առաջս ՚ի սահմանս տէրութեան Յունաց. որոց ասպատակութեամբ արշաւեալ այսր եւ անդր` մանաւանդ ՚ի Փոքրն Հայս, յաւարի առին եւ քանդեցին զաշխարհն հրով եւ սրով. զորոց երկար գրեն պատմիչք յունաց. մանաւանդ Եւագրիոս. գիրք. ե. գլ. 8. 9. 10. եւ 12. որ եւ ՚ի 14. գլ . ասէ, թէ անգամ մի եւս գիշերային պատերազմեալ պարսից ընդ յոյնս` այրեցին զՄելիտինէ: Եւ էր յայնմ ամի անդադար մարտ սաստիկ ընդ յոյնս եւ ընդ պարսիկս. որով եւ խռովեալ եւ վրդովել էր գրեթէ համօրէն Ասիա: Եւ ահա յայս հայի այն բան Ասողկայ Ստեփաննոսի, որ ասէ. գիրք. բ. գլ. 2. թէ Այս են ժամանակք մարտից երկպառակութեան, անթիւ սպանմանց, գերութեանց, առից, խռովից, կապանաց, նեղութեանց, պակասութեանց, խիստ սովոյ, սրոյ, եւ մարդամահու, աւերելոյ աւանից, հրդեհից շինուածոց, եւ ամենայն վնասուց բազում աշխարհաց` որ յերկուց կողմանց հասանէր, մոռացեալ աստուածապաշտութեան: Յայսչափ աղետից եւ յանհնարին կոտորածոց` որ եհաս ՚ի զօրս յունաց, թախծել սաստիկ տխրութեամբ ՚ի յոգի իւր կայսրն Յուստինոս` անկաւ յախտ մտաթափ ութեան եւ յանբժշկելի խօթութիւն. եւ կառավար ութիւն կայսեր ութեան յանձն եղեւ Տիբերայ երկրորդի` առ ՚ի զդէմ ունիլ պարսից:
       Սա ինքն Տիբեր առաքեաց վաղվաղակի զբազ մութիւն յունական զօրուն ՚ի կողմանս Միջագետաց եւ ՚ի սահմանս Փոքուն եւ Մեծին Հայոց` չթողացուցանել զպարսիկս` խաղալ յառաջ: Իսկ զօրք Խոսրովու բազում անգամ ՚ի դիմի հարեալ վանեցին զյոյնս, եւ կոտորեցին ՚ի նոցանէ զյոլովս. եւ հրձիգ արարին զբազում տեղիս. այլ այսու ամիւ չկարացին տիրել Մեծին Հայոց` որպէս յառաջն. զի անդ հայք եւ յոյնք միաբան զդէմ ունէին նոցա: Եւ այնուհետեւ սովոր ութիւն եղեւ, զի ամի ամի դիմեալ յարձակէին պարսիկք ՚ի Մեծն Հայս յամսեանն օգոստոսի. եւ անդ մարտ եդեալ ընդ Հայս եւ ընդ յոյնս` երբեմն յաղթութեամբ եւ երբեմն պարտութեամբ, անցանէին ՚ի սահմանս յունաց, եւ գործէին բազում վնասս:
       բ. ՚Ի տեւել այսպիսի աղետալի անցից պատերազմաց` խորհուրդ արար Տիբեր փոխանորդ կայսերն ընդ թագուհւոյն Սոփիայ ` հնարս գտանել վասն զիջուցանելոյ զցասումն Խոսրովու: Իբրեւ գիտաց Խոսրով, թէ յոյնք նկուն եղեն, եւ ինքնակամ յօժարին ՚ի հաշտութիւն, փութացաւ նախ ինքն առաքել առ նոսա դեսպանս խաղաղութեան. զի գիտէր` թէ նոքա ամաչեն իբր պարտեալս` հաշտ ութիւն խնդրել. որպէս գրէ Մենանդր պատմիչ յունաց. եւ յղեաց զՅակոբ ոմն քաջ թարգման յազգէ հայոց հրեշտակութեամբ առ կայսրն` հանդերձ հրովարտակաւ:
       Եկեալ Յակոբայ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` չկարաց յանդիման լինել Յուստինեայ կայսեր վասն խօթ ութեան նորա. մատեաւ առ Տիբեր եւ առ թագուհին, եւ ասաց նոցա զպատգամն. եւ նոցա ուրախացեալ յոյժ ընդ այն` յղեցին վասն այսր բանի զԶաքարիա արքունի բժիշկ, եւ զայլ արս աւագս` երթալ եւ խօսիլ ընդ պարսից, տեսանել զիրսն` եւ հաստատել զդաշն. առաքեաց եւ Խոսրով ընդ առաջ նոցա զերկուս ՚ի մեծամեծաց իւրոց` զՆահդով եւ զՄեվոդ: Հասեալ սոցա եւ նոցա ՚ի Միջագետս, իբրեւ յանդիման եղեն միմեանց, սկսան խօսիլ բազում ինչ, եւ ՚ի վերայ իրերաց արկանէին զվնաս եղելոցն:
       Յետ այսորիկ եդ Մեվոդ առաջի եւ զայս, թէ պա'րտ է` զի յոյնք տացեն պարսից ամենայն յամէ զայն պայմանեալ երեսուն հազար ոսկին, որ հաստատեալ էր յաւուրց Յուստինիանոսի` մինչեւ ցյիսնամեայ ժամանակ. եւ զոր զանց արարին ցայն վայր` համանգամայն վճարեսցեն. եւ եւս ՚ի բաց կացցեն յաշխարհէն Հայոց Մեծաց եւ Վրաց, եւ ՚ի ձեռս տացեն արքային պարսից զգլխաւոր ապստամբսն` մահու դատել զնոսա, այսինքն զՎարդան եւ զԳուրգէն եւ զգործակիցս նոցա: Իսկ իշխանք յունաց յորժամ լուան զայս, ասէն. չեն մեզ կամք խնդրել զբան այդպիսի հաշտութեան. զի պատուիրեաց մեզ կայսրն. եթէ ասէ ակնուին պարսիկք առնուլ զտուրս եւ զհարկս, դիմակալ գիտասցեն ինքեանց զհոռոմս: Հուսկ յետոյ եհան Մեվոդ զհրովարտակ Խոսրովու գրեալ առ ինքն . յորում առանց ինչ յիշելոյ զսակ հարկաց` յօժարէր հաստատել զհաշտ ութիւն արդար պայմանադրութեամբ. եւ ինշխանք յունաց փութացեալ ծանուցին զայս առ Տիբեր:
       գ. Իբրեւ եհաս այս լուր ՚ի կայսերական քաղաք (ասէ Մենանդր` որ էր յայնժամ ՚ի քաղաքի անդ ՚ի հասակի պատանեկութեան ), ամենեքին առ հասարակ լցան խնդութեամբ` իշխանք եւ ռամիկք. ահա արդ ասեն հանգչիմք ՚ի կռուոյ, եւ յօժարութեամբ յանձն առին յետս կալ յաշխարհէն Հայոց, ընդ նմին եւ յաշխարհէն Վրաց. քանզի ՚ի վերայ հասեալ էին (ասէ ) թէ պարսիկք յօժար են զամենայն ինչ կորուսանել եւ տնանկանալ, քան տեսանել զիքնեանս զկրեալս յայնպիսի Մեծ Հայոց. եւ զայս գիտելով յունաց` հաճեցան ընդ այն հաշտութիւն. բայց այսու դաշամբ, զի մի լիցի վնաս ինչ Վարդանայ եւ այլոց գլխաւորաց հայոց եւ վրաց, եւ ոչ այլում ումեք ՚ի բնակչաց աշխարհացն այնոցիկ. որք թողեալ զբնակ ութիւն իւրեանց` անցանել իցեն ՚ի կողմանս աշխարհին Յունաց. վասն զի յայն պնդեալ էր Տիբէր, թէ նաեւ յաւուրց անտի Մեծին Յուստինիանոսի երդմամբ խոստումն լեալ է առ Հայս եւ առ Վիրս` պաշտպան լինել նոցա: Յանձն էառ եւ հաճեցաւ Խոսրով ընդ այս դաշն պայմանի երբ ետես` թէ ՚ի նա թողին յոյնք զաշխարհն Հայոց, ընդ նմին եւ զՎրաց. եւ խոստացաւ չվնասել ապստամբելոցն այնոցիկ. որպէս զի յօժարամիտս արասցէ զայլ բնակիչս աշխարհին` անվրդով կալ եւ անխափան վճարել զհարկն յարքունիս:
       ՚Ի լինել այսր հաշ տութեան յաւել կայսրն խնդրել ՚ի Խոսրովայ զԴարա քաղաք, զի մխիթար ութիւն ինչ լիցի յունաց, թէ` եւ ինքեանք ընկալան ինչ փոխարէն. եւ ոչ նուաճութեամբ զիջան ՚ի հաշտութիւն: Իսկ պարսիկք ասէին, թէ նախ հաստատութեամբ լիցին ընդ ձեռամբ մերով Հայք եւ Վիրք, եւ ՚ի բաց մեկնեսցին անտի զօրքդ յունաց. եւ ապա զայլ ինչ խնդրեցէք. Եւ իբրեւ ոչ էառ վախճան այս գժտութիւն, միւսանգամ գրգռեցաւ կռիւ մարտի, եւ եղեւ պատերազմ ընդ յոյնս եւ ընդ պարսիկս յաշխարհին Հայոց. յորում մարտի (ասէ Մենանդր ) բազմօք յետնեալ գտան հոռոմք ՚ի յուսոյ իւրեանց. եւ ՚ի պարտ ութիւն մատնեալ խորտակեցան:
       Եւ իբրեւ այսպէս յաջողեցան իրք ՚ի ձեռս պարսից, ամբարձաւ սիրտ Խոսրովայ. եւ ասէր ո'չ զԴարա, եւ ոչ մի ինչ տամ Հոռոմայ, եթէ կամիցին հաշտիլ . եւ յաւել խնդրել ՚ի յունաց անտի զհարկս առաւել քան զառաջինն: ՚Ի վերայ այսր բազում աւուրք խօսեցան ընդ միմեանս առանձինն Մեվոդ դեսպան Խոսրովայ, եւ Զաքարիա դեսպան կայսեր: Ապա առաքեցին Սոփիա թագուհին եւ Տիբէր առ Խոսրով քառասուն եւ հինգ հազար ոսկի ՚ի ձեռն Եւսեբի դեսպանին. եւ աղաչեցին զնա` զամ մի եւեթ հաստատել ՚ի միջի զխաղաղութիւն. մինչեւ հանդարտեսցուք ասեն, եւ խորհեսցուք ՚ի վերայ իրացդ: Եւ ՚ի կատարիլ տարւոյն դարձեալ առաքեցան պատգամաւորք յերկուց կողմանց` հաստատութեամբ առնել զհաշտութիւն. բայց չեղեւ հնար. զի պարսիկք անթերի խնդրէին յամենայն ամի զերեսուն եւ հինգ հազար ոսկի. զոր ոչ կամէին յանձն առնուլ յոյնք քանզի մի ինքնակալ կայսերութիւնն` որ պանծայր անուամբ հռովմայեցւոց, հարկատու երեւեսցի առն պարսկի:
       դ. Մեռաւ յայն աւուրս կայսրն Յուստինոս եւ թագաւորեաց առանձինն փոխանորդ նորա Տիբերիոս: Զայն լուեալ Խոսրովու` յանկարծակի յարձակեցաւ ամենայն զօրութեամբ ՚ի Միջագէտս ՚ի սկիզբն գարնան. եւ զի կարծէին յոյնք. թէ յառաջ քան զօգոստոս ամիս ոչ դիմեն պարսիկք` ըստ նախասացեալ սովոր ութեան իւրեանց. կային անպատրաստ. ուստի եւ յանհոգս գտեալ զնոսա Խոսրովու` եհար եւ վանեաց անտի զամենայն զօրս յունաց. եւ ապա խաղաց զայրագին ՚ի Մեծն Հայս. զորոյ զգալուստն լուեալ զօրաց կայսերն` որ անդ կային թողին զաշխարհն, եւ անձնապուր գնացին փախստեայ: Եւ այսպէս (ասէ Մենանդր ) էառ Խոսրով զՀայաստան առանց աշխա տութեան եւ ազատ յամենայն երկիւղէ. զի ոչ ոք գտաւ դիմակալ նմա:
       Քանզի եւ նախարարք հայոց պառակտեալ յիւրեանս եւ ոչ համարձակեալ զդէմ ունիլ պատերազմաւ, ոմանք ՚ի նոցանէ եկին յոտս նորա մեծամեծ պատարագօք, եւ խնդրեցին զներումն եւ զախաղաղութիւն. եւ այլք կուտեցին համբարս եւ ետուն բազմ ութեան պարսկական զօրուն ՚ի պէտս եւ յամի հպատակ ցուցին զանձինս Խոսրովու : Իսկ բնակիչք երկրին Տարոնոյ եւ Բագրեւանդայ վաղագոյն աճապարեալ` փախստական անկան ՚ի բարձր լերինս եւ յանմատչելի ամուրս հանդերձ ընտանեօք եւ աղխիւք իւրեանց, զնոյն արարին եւ այլք բազումք ՚ի բնակչաց աշխարհին. եւ զօրք Խոսրովու սփռեալ ՚ի գաւառսն յայնոսիկ ` հրձիգ արարին զբազում շէնս եւ զաւանս եւ զանդաստանս կալուածոց նոցա:
       Այլ հուսկ յետոյ զիջեալ Խոսրովու ՚ի սրտմ տութեան իւրմէ` մանաւանդ յաղաչանաց տեառն Մովսէսի հայոց կաթուղիկոսի իւրմէ` մանաւանդ յաղաչանաց տեառն Մովսէսի հայոց կաթուղիկոսի` առաքեաց պատգամ խաղաղ ութեան առ ամենեսին, զի դարձցին այր իւրաքանչիւր ՚ի տեղիս իւրեանց. եւ հպատակ կալով տէրութեան Պարսից ըստ առաջնում կարգի` վճարեսցեն լիով զսակ յարքունիս. եւ այսպէս հանդարտեցուցել զն` եդ մարզպան ՚ի Դուին զմի ոմն յիշխանաց իւրոց, որում անուն էր ճիհր վղոն Միհրան` զկնի եօթն ամաց վտարանջութեանն Վարդանայ: Եւ ՚ի կատարիլ աւուրց գարնայնոյ` խաղաց Խոսրով բազմութեամբ զօրաց իւրոց ՚ի կողմանս Փոքուն Հայոց ՚ի մասն բաժնի յունաց, նուաճել եւ զնոսա. եւ եհաս մինչեւ ՚ի կողմանս Կարնոյ: Ընդ առաջ եղեն նմա անդ իշխանք յունաց, եւ բազում ընծայիւք եւ աղաչանօք հաճեցուցին զերեսս նորա. զի թէպէտ իբրեւ զառիւծ սէգ եւ խրոխտ էր Խոսրով, այլ փութով զիջանէր որոց խոնարհէինն ՚ի նա. որոյ աղագաւ դադարեաց նա ուրեք ՚ի կողմանս յայնոսիկ աւուրս քառասուն, մինչեւ տեսցէ` եթէ առ ինչ խոնարհի կայսրն:
       Յորժամ ազդ եղեւ Տիբերեայ կայսեր, եթէ աւագիկ ցայն վայր հասեալ է Խոսրով, փութացաւ առաքեաց առ նա դեսպանս զԶաքարիա եւ զ Թէոդորոս հանդերձ թղթով եւ երեւելի պատարագօք. արձակեալ եւ զամենայն գերիսն` զորս առեալ էին յառաջնմէ յոյնք ՚ի պարսից. եւ խնդրեաց խոնարհական բանիւք զհաշտութիւն: Այլ մինչչեւ էր ժամանեալ սոցա, առաքեաց Խոսրով հրովարտակ առ Տիբէր ՚ի ձեռն Վրոհդատայ դեսպանի . յորում գրեալն էր. եթէ արդար իրաւունս կամիցիս առնել արքա'յդ յունաց, տո'ւր ՚ի ձեռս իմ զհայ մարդիկդ` զՎարդան եւ զայլս, որք եղեն պատճառ այդչափ վրդովմանց ապստամբութեանց իւրեանց. եւ ես առից զվրէժ իմ ՚ի նոցանէ` պատուհասելով զնոսա ընդ արժանեաց նոցին. եւ միանգամայն լի ' վճարեսջիր զսակ վնասուց եղելոց ՚ի Պարսս:
       Մինչդեռ այսպիսի պատգամաւորութիւնք երթային եւ գային, անկաւ Խոսրով ՚ի յեղակարծ իմն հիւանդութիւն. որում պէսպէս պատճառս տան այլեւայլ պատմիչք յունաց: Յայնժամ վաղվաղակի չու արարեալ Խոսրովու` դարձաւ յաշխարհ իւր. եւ ՚ի սակաւ աւուրս վտանգեալ` մերձեցաւ ՚ի դրունս մահու: Եւ տեսեալ` եթէ մեռանի, սկսաւ տխրիլ եւ ասել. աւա'գ իմոց ճոխութեանց եւ փառաց եւ յաղթութեանց, որք իբր երազ անցին. կալայ զնոսա, եւ նոքա թողին զիս: Եւ որպէս աւանդէ Յովհաննէս կաթողիկոս` եւ այլ մատենագիրք մեր, զոր եւ յիշէ Եւագրիոս պատմիչ յունաց. գիրք. դ. գլ. 28. ՚ի ծագել աստուածային լուսոյ շնորհեաց ՚ի սիրտ նորա` ծանեաւ զմոլոր ութիւն հեթանոսական սուտ կրօնիցն, եւ հաւատաց յաստուած ճշմարիտ. եւ ՚ի միտ էառ զսքանչելի խորհուրդ փրկ ութեան ՚ի ձեռն միածնի որդւոյն աստուծոյ, զորմէ լուել էր բազում ինչ:
       Վասն որոյ եւ ըստ գրելոյ Վարդանայ պատմագրի` կոչեաց առ ինքն զեպիսկոպոս ոմն` որ էր ՚ի կողմանս Պարսից, եւ ընկալաւ ՚ի նմանէ զմկրտ ութիւն սրբոյ աւազանին. եւ ետ պատարագ մատուցանել ՚ի սենեկի իւրում. որպէս գրէ Ասողիկն Ստեփաննոս. գիրք . բ. գլ. 3. եւ արժանացեալ ձեռամբ նորա կենդանանար սուրբ խորհրդոյն` յետ երից աւուրց փոխեցաւ յաստեացս ուրախութեամբ, յամի տեառն. 579. եւ ՚ի թուականութեանս հայոց. իը. կացեալ ՚ի թագաւորութեան ամս . խը:
       ե. Յետ Խոսրովու յաջորդեաց ՚ի թագաւորութեան պարսից որդի նորին Որմիզդ երկրորդ: Առ սա հասին նախասացեալ դեսպանք կայսերն` Զաքարիա եւ Թէոդորոս. եւ Որմիզդ յետ ընդունելոյ զընծայս նոցա եւ զբերեալ գերիսն, արար նոցա պատասխանի, եւ ասէ եթէ կամին յոյնք զհաշտութիւն, վճարեսցեն զամենայն հարկս դրամոց, զորս խոստացաւ տալ մեզ Յուստինիանոս մինչեւ ցյիսուն ամս. զի այդու պայմանաւ եդաւ յայնմ ժամանակի դաշն խաղաղութեան: Զայս լուեալ Տիբերեայ կայսեր, եւ իրազեկ լեալ` թէ չունի Որմիզդ զար ութիւն քաջ ութեան հօր իւրոյ, յղեաց պատուէր առ Մաւրիտիոս արեւելեան սպարապետ` որ եւ Մօրիկ կոչի, վառել կազմել զգունդս զօրաց, եւ պատրաստ կալ ՚ի կռիւ ընդդէմ պարսից. եւ ինքն յաւել արձակել միւսանգամ հրեշտակութեամբ առ Որմիզդ զԶաքարիա. առաքեաց եւ Որմիզդ ընդ առաջ նորա զԱնդեկան դեսպան:
       Եկեալ երկոցունց դեսպանացս այսոցիկ ՚ի Դարա` հանդերձ այլ եւս իշխանօք յերկուց կողմանց, սկսան խօսակցիլ ընդ միմեանս. եւ Անդեկան առաջի առնէր զայս միայն, թէ չէ ' մեզ հնար հաշտիլ ընդ ձեզ, եթէ ոչ տաջիք զպայմանեալ հարկն: Իսկ դեսպանն կայսեր պնդէր, թէ` եւ մեզ չէ ' հնար զայդ առնել. զի այդու կարծիմք արծաթոյ գնել զհաշտութիւնն: Եւ յետ բազումս կարգելոյ` իբրեւ ոչինչ վճարեցաւ բանիւք, հրաման եղեւ յերկուց կողմանց մարտի: Զինեալ եւ պատրաստեալ կայր գունդ պարսից ՚ի կողմանս Մծբնայ, եւ էր զօրավար նոցա Դողըվճ անուն. նոյնպէս եւ Մօրիկ յունական զօրօք մօտ առ նմա: Որոց յետ բազում անգամ բաղխելոյ ընդ միմեանս` հուսկ յետոյ հաւանեցան Տիբեր եւ Որմիզդ, եւ արարին խաղաղ ութիւն հաստատուն դաշամբ:
       Բայց Որմզդայ չկացեալ ՚ի դաշին` վերստին զօրաժողով եղեւ, եւ յանկարծուստ յարձակեցաւ ինքնին զօրու ծանու ՚ի մասն բաժնի կայսեր. որոյ ընդդէմ ելեալ յունաց հանդերձ զօրօք Փոքուն Հայոց` հարին եւ վանեցին զպարսիկս չարաչար յոյժ. եւ առին ՚ի նոցանէ աւար բազում. եւ Որմիզդ փախստեայ անկաւ իւր:
       Միւսանգամ դիմեալ մերկայ ահագին սաստկութեամբ ՚ի վերայ պարսից` էառ զբազում քաղաքս, յորս բռնութեամբ տիրեալ էին նոքա. եւ եհան գրեթէ զամենայն պարսիկս յաշխարհէն Փոքուն Հայոց. եւ դարձաւ յաղթութեամբ մեծաւ. զոր եւ փառօք մեծարեալ Տիբերեայ կայսեր` փեսայացոյց ինքեան. եւ ՚ի նմին ամի ՚ի մեռանիլ իւրում` ետ նմա զկայսերութիւն Յունաց. քանզի գիտէր` թէ էր նա այր կորովի եւ խոհական. որ եւ ՚ի նստիլ իւրում յաթոռ իշխանութեան` առաւել եւս եցոյց ՚ի բազում իրս զար ութիւն քաջութեան եւ զառաքինի գործս գովելիս. եւ ընդ վկայելոյ Շուիտասայ, զերկուս իրս իրերաց ներհականս, զորս յանձին կրէր, ընդ միմեանս գեղեցիկ յարմարեալ շարալծեաց. զգերապանծ վեհանձն ութիւն ոգւոյ, եւ զբարեգորով գթասիրութիւն, զերծ յամ ամբարհաւաճութենէ եւ ՚ի բարձրայօնութենէ:
       Էր սա յազգէն հայոց. ըստ որում վկայէ եւ Յովէլ ժամանակագիր յոյն. յերես. 173. կամ 136. զնոյն աւանդէ եւ Ստեփաննոս Ասողիկն. բ. 6. որ եւ յաւելու գրել, թէ էր յԱրագածոտն գաւառէ յՕշական գեղջէ. իսկ Կիրակոս Գանձակեցի ասէ, թէ ոմանք ասեն յՕշականայ, եւ այլք` ՚ի Տարոնոյ. որպէս եւ ոմանք համարին զնա ծնեալ ՚ի Կապադովկիա: Գրէ դարձեալ Ասողիկն, թէ ՚ի Կոստանդինուպօլիս գոլով նորա` խնամ ածէր գեղջն իւրում (Օշականայ ). եւ այս ասէ արդարացուցանէ զառասպելին` որ ասեն, աստի յՕշականի խունկ առաջի: ՚Ի մէջ բերէ Կիրակոս եւ զայսպիսի ինչ. Ասեն ասէ զսմանէ, թէ առաքեաց արս ոմանս առ հայր իւր` գալ եւ վայելել զփառս որդւոյ իւրոյ. եւ թէ ոչ, գո'նէ խրատ ինչ յղել նմա առ ՚ի անկասկած վարելոյ զտէրութիւն: Երթեալ սպասաւորացն` գտին զծերունին ՚ի պարտիզի. եւ ասացին նմա զհրաման կայսերն: Նա պատասխանի ետ, եւ ասէ. ինձ չէ' վայել իբրեւ հայր ինքնակալ պերճանալ: Զայս ասացեալ` սկսաւ զմեծամեծ կաղամբսն որ ՚ի պարտիզի անդ` արմատախիլ առնել, կտրել զգլուխս եւ ծածկել ընդ հողով. եւ փոխանակ այնոցիկ դարմանէր զնորատունկսն եւ զվտիտս: Իսկ արքն իբրեւ տեսին զայն, համարեցան զնա բախած. եւ եկեալ պատմեցին կայսերն: Զայն լուեալ Մօրկայ` ժպտեցաւ, եւ ինչ ոչ յայտնեաց ումեք. եւ այնուհետեւ հետամուտ եղեւ բառնալ ՚ի միջոյ զոմանս յաւագաց, որք մեծացեալ ՚ի ճոխութեան` դաւաճանութիւնս նիւթէին ընդդէմ իւր. եւ ՚ի տեղի նոցա կարգեաց զայլ ընտիր արս ցածունս եւ հաւատարիմս. եւ ապա կոչեալ առ ինքն զսպասաւորս իւր` ասէ ցնոսա. ահա այս էր խրատ հօրն իմոյ, զոր եցոյց ՚ի պարտիզին. եւ դուք չառիք ՚ի միտ: