Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ընդ աւուրս ժամանակացս այսոցիկ Հերակլ որդի Հերակլեսի իշխանին Ափրիկոյ եկեալ ՚ի վերայ քաղաքին Կոստանդինուպօլսոյ` պաշարեաց զայն. եւ սպանեալ զբռնաւորն Փոկաս յետ ութն ամի կայսեր ութեան նորա` թագաւորեաց ինքն ՚ի վերայ յունաց: Զայն իբրեւ լուաւ Խոսրով արքայ պարսից` հետամուտ եղեւ տեղեկանալ, թէ յի'նչ միտս իցէ Հերակլ. եւ ինքն պարապ առեալ ՚ի պատերազմաց արեւելակողման` պատրաստեցաւ ընդդէմ նորա. ետ զամենայն զզօրս իւր ՚ի ձեռս փեսային իւրոյ, որ կոչիւր Խոռեմ Ռազման Շահրվարազ , եւ առաքեաց զնա ՚ի վերայ յունաց: Ելեալ Խոռեմայ յաշխարհէն Պարսից` դիմեաց ՚ի սահմանս տ էրութեան կայսեր. եւ վեր ՚ի վայր արարեալ զաշխարհ` չոքաւ ՚ի Պաղեստին, եւ էառ զսուրբ քաղաքն զԵրուսաղէմ յամի տեառն. 614. յամսեանն յունիսի. եւ կոտորեաց ՚ի նմա յիսուն հազար ոգիս. եւ վարեաց ՚ի գեր ութիւն երեսուն հազար անձինս. ընդ որս եւ զԶաքարիա պատրիարգ. եւ բարձեալ անտի զփայտն կենաց զսուրբ խաչն Քրիստոսի` տարաւ ՚ի Պարսս. եւ Խոսրով եդ զայն ՚ի մեհենի իւրում. եւ զայս արար յաւէտ ՚ի նախատինս Հերակլի:
       Զայսու ժամանակաւ մեռաւ Յովհան կաթողիկոս, որ կարգեալ էր ՚ի Մօրկայ ՚ի վերայ հայոց եղելոց ՚ի բաժնին յունաց. որ եւ վարեալ էր յԱշոտոյ յԱհմատան. եւ զմարմին նորա բերեալ ՚ի գեօղն Աւան` եդին մերձ յեկեղեցին, զոր իւր էր շինեալ. եւ եղեն ամենայն աւուրք հայրապե տութեան նորա` ամք. ժզ. փոքր մի աւելի. եւ ոչ եւս ոք այլ յաջորդեաց ՚ի տեղի նորա: ՚Ի վերջ այնր ամի մեռաւ եւ Աբրահամ կաթողիկոս` կացեալ ՚ի հայրապե տութեան ամս. իգ: Եւ յաջորդեաց տէր Կոմիտաս եպիսկոպոս Տարոնոյ Մամիկոնեանց, եւ առաջնորդ Գլակայ վանից, այր խոհական եւ սրբակեաց` յԱրագածոտն գաւառէ ՚ի գեղջէ Աղցից: Սա յառաջ ժամանակաւ լեալ էր փակակալ վկայարանի սրբոց Հռիփսիմեաց, զոր շինեալ էր սրբոյ Լուսաւորիչն` եւ ապա սրբոյն Սահակայ. եւ իբրեւ նստաւ յաթոռ կաթուղիկոսութեան, կամեցաւ նորոգ յօրինել զայն:
       Եւ իբրեւ սկիզբն արար շինելոյ յերկրորդ ամի անդ իւրում, եւ քսան եւ իններորդ ամի Խոսրովու երկդի արքային պարսից, եգիտ զտապանակ սրբոյն Հռիփսիմեայ, որ կնքեալ էր մատանեաւ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին, եւ սրբոյն Սահակայ: Զայս տեսեալ հայրապետին, ոչ իշխեաց բանալ զտապանակն, այլ զիւր կնիք եւս եդ ՚ի վերայ նորա: Եւ ունէր տապանակն այն երկայն ութիւն ինն թիզ եւ չորս մատն. յորմէ եւ նոյնչափ ասէին ոմանք լինել զհասակ սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ: Եւ ապա շինեալ զհոյակապ եկեղեցի` զետեղեաց անդ զտապանակ սրբուհւոյն. եւ ասաց շարական վայելուչ եւ սքանչելի ՚ի վերայ նորա եւ ընկերաց նորին ըստ կարգի այբուբենից, այն է` Անձինք նուիրեալք սիրոյն Քրիստոսի:
       Յետ այսորիկ քակեալ եւ զփայտաշէն գմբէթ կաթուղիկէին Էջմիածնայ` որ ՚ի Վաղարշապատ, շինեաց զայն չքնաղ եւս` կոփածոյ քարամբք: Արար սա եւ զայլ շինուածս, եւ ազգի ազգի բարեկարգութիւնս: Յօրինեաց եւ զբազում ճառս. զորս ոչ ունիմք առ մեզ. գրեաց եւ պէսպէս թուղթս առ այլեւայլ անձինս. եւ թուղթ մի յատուկ առ պատրիարգն Կոստանդինուպօլսոյ ՚ի վերայ ծիսի եւ ժամերգ ութեան հայոց: Գտանին եւ բանք ինչ հարցաքննութեան. զորմէ ասի թէ արարեալ իցէ սորա. բայց այն կամ յայլոց է կեղծեալ, եւ կամ բազմօք այլայլեալ. զի լի է տգիտաբանութեամբ:
       բ . Յաւուրս կաթուղիկոս ութեան սորա դարձեալ գրգռեցաւ պատերազմ ընդ յոյնս եւ ընդ պարսիկս. քանզի Խոսրով արքայ լուր առել. թէ Հերակլ կայսր նստի յանհոգս ՚ի յանդորրու, եւ թէ նորոգ կին ածեալ զՄարտինէ դշխոյն` կատարէ հանդէս հարսանեաց, արձակեաց յաշխարհ նորա զբազմութիւն զօրաց իւրոց ասպատակաւ. որոց սփռեալ այսր եւ անդր` գործեցին աւերութիւնս բազումս. եւ կուտեցին աւար եւ գերի բազում. եւ բռնացան ՚ի վերայ քաղաքաց քաղաքաց յաշխարհին Յունաց: Որոյ վասն խորհեցաւ Հերակլ կայսր խոնարհական բանիւք հաշտ ութիւն առնել ընդ նմա. եւ առաքեաց առ նա դեսպան խաղաղութեան, խնդրելով ՚ի նմանէ միանգամայն եւ զսուրբ խաչն: Իսկ Խոսրով արար նմա պատասխանի. ոչ կարեմ հաշտ ութիւն առնել ընդ քեզ, եթէ ոչ թողցես զհաւատս քրիստոնէութեան: Սրտմտեալ ընդ այս Հերակլի` ժողովեաց զզօրս ՚ի յունաց, ընդ որս էառ զբազումս ՚ի հայոց եղելոց ՚ի բաժնի իւրում` գունդ մի հզօր. յորոց վերայ կարգեաց զօրավար զՄժեժ կամ զՄաժէժ Գնունի, որ էր որդի թոռինն Մժեժայ մարզպանի` պատանի հզօր եւ գեղեցիկ. եւ ել ընդդէմ պարսից ՚ի պատերազմ ամենայն պատրաստութեամբ հռովմայեցւոց. եւ ճանապարհ արարեալ ընդ Հայս` եկն ՚ի Դուին, եւ գնացեալ անտի ՚ի Նախջուան էանց յԱտրպատական աշխարհ, եւ արար հիմնայատակ զԴավրէժ. եւ յաւարի առեալ զաշխարհն Պարսից` եկն ՚ի Փայտակարան :
       Իսկ Խոսրով զայրացեալ ընդ գործս Հերակլի` առաքեաց ընդդէմ նորա զամենայն զօրս պարսից, ՚ի ձեռն երկուց երեւելի զօրագլխաց որոյ անուանք էին Խոռեմ Շահրվարազ եւ Շահէն. եւ ինքն խուսեաց ՚ի տեղի ապահով: Եւ եղեւ ՚ի պատահիլ նոցա միմեանց զառաջինն` ՚ի պարտ ութիւն մատնեցան պարսիկք, եւ կոտորեցան ՚ի նոցանէ երեսուն հազարք, եւ Շահեն ընդ նոսա. այլ Խոռեմ փախուցեալ զերծաւ: Իսկ Հերակլ ՚ի խումբս խումբս բաժանեալ զզօրս իւր` ասպատակ սփռեաց զնոսա յաշխարհն Պարսից: Դիմեալ եւ Մժեժայ զօրավարին հայոց իւրով գնդաւն` պատահեցաւ Գոնդավայ միում ՚ի զօրավարացն պարսից. ընդ որում էին եւ հինգ արք յաւագաց նոցին հանդերձ իւրեանց զօրօք. զորս վանեալ քաջին Մժեժայ` էարկ առաջի իւր հալածականս. եւ կալաւ կենդանւոյն զԳոնդավ զօրավար եւ զհինգ իշխանսն, եւ ածեալ կացոյց զնոսա առաջի Հերակլի:
       Դառնացեալ յոյժ Խոսրովայ ընդ պարտ ութիւն իւրոցն` առաքեաց ՚ի վերայ Հերակլի վերստին զԽոռեմ Շահրվարազ. եւ նա կրկին յաղթեալ ՚ի Հերակլէ` եղեւ փախստական: Ապա առաւել եւս զայրացեալ Խոսրովու` առաքեաց ընդդէմ նորա ամենայն զօ րութեամբ պարսից զՀրաղաթան զօրավար` զայր հզօր եւ երեւելի. բայց սա եւս ՚ի պարտ ութիւն մատնեալ խայտառակեցաւ: Եւ այս պատերազմունք Հերակլի եւ Խոսրովու երկարեցան ամս բազումս: Եւ մինչդեռ Խոսրով ՚ի Տիսբոն էր, եւ շրջէր ՚ի պալատի իւրում, Կաւատ որդի նորա` որ եւ Շիրոյ կոչի, (զոր Յովհաննէս կաթուղիկոս համարի որդի Խոսրովու առաջնոյ ) սպան զնա , ՚ի լը ամի թագաւորութեան նորա. եւ թագաւորեաց ինքն ՚ի տեղի նորին: Եւ առաքեալ երկուս հրեշտակս` որոց մին էր պարսիկ, եւ միւսն հայ, առ Հերակլ` հաշտ ութիւն խօսեցաւ ընդ նմա, խոստացեալ դարձուցանել առ նա զխաչն եւ զամենայն գերիս:
       Եւ աստի համարեցան ոմանք, թէ Կաւատ իցէ դարձուցեալ զխաչն: Բայց ըստ աւանդելոյ պատմութեանց հայոց, որում համաձայնին եւ ոմանք ՚ի յունաց, մինչչեւ էր դարձուցեալ զայն` կանխեալ օրհասի նորա` մեռաւ, թագաւորեալ ամ մի, եւ ամիսս ինչ. եւ նստաւ փոխանակ նորա Արտաշիր որդի նորին. ամիսս. 7. գոլով դեռեւս տղայ. յորմէ եւ անկաւ շփոթ ութիւն մեծ ՚ի Պարսս: Լուեալ Հերակլի կայսեր զմահն Կաւատայ, եւ զթագաւորել Արտաշրի տղայի, առաքեաց զպատգամաւոր ոմն առ Խոռեմ Շահրվարազ փեսայ Խոսրովու. եւ խոստացաւ նմա ձեռնտու լինել եւ թագաւորեցուցանել զնա` այսու դաշամբ, զի դարձուսցէ յետս զսուրբ խաչն, զոր նա ինքն Խոռեմ գերեալ էր յԵրուսաղէմ յաւուրս Խոսրովու: Յանձն առեալ զայն Խոռեմայ, եւ գնացել ՚ի Տիսբոն` սպան զԱրտաշիր, եւ թագաւորեաց ինքն ՚ի տեղի նորա ամիսս. 2. եւ վաղվաղակի առաքեաց առ Հերակլ զսուրբ խաչն. եւ Հերակլեայ ընկալել զայն` տարաւ եւ եդ ՚ի տեղւոջ իւրում յԵրուսաղէմ:
       Իսկ զօրք պարսից սպանեալ զԽոռեմ ՚ի ճեմարանի իւրում` թագաւորեցուցին զկին նորա Բբոր կամ Բորանէ դուստր Խոսրովու. որոյ կացեալ իբր ամիսս. 4. մեռաւ. եւ թագաւորեաց երրորդ Խոսրով ոմն յազգէ Սասանայ, ամիսս. 3. եւ յետ նորա Ազրմիկ կամ Ամրիկ քոյրն Բբորայ, ամիսս. 6. եւ ապա Որմիզդ երրորդ` թոռն Խոսրովու. զոր յետ եօթն ամսոց խեղդամահ արարեալ սպանին պարսիկք. եւ այր զարամբք ելանելով ջանային խլել ՚ի միմեանց զթագաւորութիւն: Յետ ամի նստաւ Յազկերտ երրորդ` միւս թոռն Խոսրովու. որ եւ եղեւ վերջին թագաւոր ՚ի Սասանեաց:
       գ. Այլ յառաջ քան զդարձ խաչի. եւ նախ քան զմահն Խոսրովու, յամի տեառն իբր. 625. եւ հայոց հդ. Դաւիթ Սահառունի մարզպան հայոց կասկածեալ յերեսաց պարսից յաղագս ք սութեան ոմանց. եթող զՀայաստան. եւ գնաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս, յետ կալոյ յայնմ իշխան ութեան ամս իբր. իդ. Զայն լուեալ Խոսրովայ կացոյց ՚ի տեղի նորա մարզպան զՎարազարտիրոց Բագրատունի զորդի բազմայաղթն Սմբատայ մարզպանի` ՚ի շնորհ երախտեաց հօր նորա. եւ առաքեաց զնա արքունի հրովարտակաւ ՚ի Հայս: Մինչեւ հասեալ էր նորա անդր, վախճանեցաւ Կոմիտաս կաթուղիկոս` կացեալ ՚ի հայրապե տութեան ամս. ը: Եւ իբրեւ եկն Վարազտիրոց, խորհուրդ արարեալ ընդ Թէոդորոս ի Ռշտունւոյ եւ ընդ այլ նախարարս` կացոյց յաթոռ հայրապե տութեան փոխանակ Կոմիտասայ զտէր Քրիստափոր երրորդ յԱպահունեաց գաւառէ յազատ տանէ` յազգականութենէ Աբրահամու կաթուղիկոսի: Սա էր այր ճգնազգեաց եւ աշխարհատեաց. այլ զի անաչառ յանդիմանէր զմեծամեծս , եւս եւ զնա ինքն զՎարազտիրոց եմուտ շշնջիւն յիշխանս հայոց: որպէս թէ յազդարարութենէ Վարազտիրոցայ առնէ զայն Քրիստափոր. նոյնպէս եւ Վարազտիրոց կարծէր, թէ խորհրդով այլոց` մանաւանդ ազգայնոց իւրոց` այնպէս վարի առ ինքն: Եւ յաղագս այսորիկ ոմանք յընտանեաց նորա չարախօս եղեն առ նա. թէ Քրիստափոր երեսպաշտութեամբ եւ քսութեամբ վարելով խռովէ զժողովուրդն, եւ յաչաց հանէ զքեզ. եւ հաւանեցուցին ընկենուլ զնա յաթոռոյ հայրապետութեան: Զայս իմացեալ Քրիստափորի` իւրովի հրաժարեցաւ յիշխանութենէ կաթուղիկո սութեան յետ վարելոյ զայն ամս երեք, եւ փոքր ինչ աւելի, եւ գնացեալ յոտն Մասեաց` շինեաց վանք մի մեծ ՚ի գիւղն Ուղեաց. եւ ժողովեալ անդ զմիանձունս` եկաց կրօնաւո րութեամբ եւ խորտակեաց վարուք մինչեւ զվախճան կենաց իւրոց:
       Կարգեցին ապա փոխանակ նորա յաթոռ հայրապե տութեան զտէր Եզր` այն է Եզրաս, ՚ի Նիգ գաւառէ ՚ի Փառաժնակերտ գեղջէ. որ եւ էր սնեալ ՚ի տան կաթուղիկոսարանին, եւ էր փակակալ եկեղեցւոյ սրբոյն Գրիգորի: Յառաջնում ամի անդ կաթուղիկո սութեան սորին Եզրի , յորում ժամանակի ասի լեալ դարձ խաչին, եկն Հերակլ կայսր ՚ի քաղաքն Կարնոյ, այն է Թէոդոսուպօլիս. ուր եւ եցոյց բազում խնամ եւ սէր առ Հայս եղեալս ՚ի մասն բաժնի յունաց. եւ կացոյց ՚ի վերայ նոցա զօրավար եւ իշխան զՄժէժ Գնունի, զորմէ յիշեցաք վերագոյնդ:
       դ. Եւ քանզի յայնմ ժամանակի բազումք ՚ի հայոց եղելոց անդր ընկալեալ էին զսուրբ ժողովն Քաղկեդոնի, եւ բազումք եւս ոչ, կայր ՚ի մէջ նոցա խռով ութիւն ոչ սակաւ: Սմին իրի հրամայեաց կայսրն գումարել գաւառական ժողով եպիսկոպոսաց հայոց եւս եւ յունաց ՚ի քաղաքն Կարին. զի խելամտեցուսցեն զոչ հաւանօղսն ՚ի գիտ ութիւն ճշմարտութեան: Այսր պատճառի աղագաւ առաքեաց կայսրն զնա ինքն զՄժէժ Գնունի առ Եզր կաթուղիկոս` գալ ՚ի ժողովն , եւ ընդունիլ զճշմարտ ութիւն դաւան ութեան ժողովոյն Քաղկեդոնի: Եւ Մժեժայ գնացեալ առ նա` եդ առաջի նորա զպատգամն թագաւորին. եւ յաւել եւս ասել. եթէ ոչ կամիցիս երթալ, եւ ընդունիլ զդաւա նութիւն սուրբ ժողովոյն Քաղկեդոնի, եւ ոչ հաղորդեսցիս ընդ կայսեր, եւ ընդ յունաց եկեղեցւոյ, գիտասջիր, զի մեք մերում բաժնի կացուցանեմք զայլ կաթուղիկոս, եւ ոչ տամք քեզ թոյլ վարել զիշխանութիւնդ ՚ի վերայ մեր:
       Էառ յայնժամ ընդ իւր Եզր զոմանս յեպիսկոպոսաց եւ ՚ի վարդապետաց. զՏիրատուր արքեպիսկոպոս Արտազու, զՔրիստափոր եպիսկոպոս Դարունեաց, զՄարտիրոս եպիսկոպոս Գողթանեաց, զԵպիփան եպիսկոպոս Մամիկոնէից զառաջնորդ Գլակայ վանից Տարոնայ զՎարդան վարդապետ ՚ի Բագառիճոյ, զԹովմա վարդապետ ՚ի վանացն Արշարունեաց՝ որ յԵրասխաձորն, եւ զայլս` ըստ գրելոյ Զաքարիայ Ծործորեցւոյ, եւ Խորէնայ Սահառունւոյ. ընդ որս էառ եւ զքեռորդի իւր զԹէոդորոս, որ եւ էր եղբօրորդի Կոմիտասայ կաթուղիկոսի, տեղեակ արտաքին իմաստից եւ հելլենական ուսմանց, եւ վարժ ՚ի սուրբ գիրս:
       Ելեալ Եզրի սոքօք ՚ի Դունայ գնաց ընդ Մժեժայ Գնունւոյ ՚ի Կարին հանդերձ այլ եւս քանի մի իշխանօք հայոց: Եւ հանդիպեալ կայսերն եւ եպիսկոպոսաց յունաց` պատուով մեծաւ ընկալեալ եղեն ՚ի նոցանէ: Եւ ՚ի լինել բանից յաղագս առաջիկայ իրացն` որոյ վասն ժողովեալ էին, եհարց կայսրն ցկաթողիկոսն եւ ասէ. ընդէ՞ր ոչ միաբանիք դուք ընդ մեզ ՚ի հաւատս: Ասէ հայրապետն բարերար արքայ, եթէ կամիս հեշտ է այդ. բայց միայն խնդրեմք, զի բարձջիք ՚ի ձէնջ զամենայն կարծիս նեստորական հերձուածոյ , որոյ վասն խորշիմք մեք ՚ի ձէնջ եւ եթէ զայն աղանդ հաստատեաց որպէս լսեմք` ժողովոյն Քաղկեդոնի, մերժեսջիք եւ զնա. եւ մեք յօժարակամ միաբանիմք ընդ ձեզ: Եւ յաւել խնդրել Եզր հայրապետ եւ եպիսկոպոսունք հայոց որ ընդ նմա ` նամակ հաւատոյ ՚ի յունաց կայսերական ձեռագրով, (ըստ որում աւանդէ եւ Յովհաննէս կաթողիկոս ) տեսանել` թէ զորպիսի դաւան ութիւն ունին. համախոհ իցեն նեստորականաց` թէ ոչ:
       Ապա հրամանաւ Հերակլի գրեցին եպիսկոպոսունք յունաց զդաւան ութիւն հաւատոյ իւրեանց. յորում նախ նզովեալ զամենայն հերետիկոսս` ընդ որս եւ զՆեստոր, ՚ի մէջ բերին անդ եւ զձեւ խոստովանութեան Քաղկեդոնի ժողովոյն. եւ ցուցին յայտնապէս, թէ հեռի է ամիւ այն սուրբ ժողով յաղանդոյն Նեստորի: Եւ այսմ նամակի ստորագրեալ նա ինքն կայսրն Հերակլ, եւ կնքեալ իւրով մատանեաւ, եդ զայն ՚ի վերայ սրբոյ խաչի իբր ՚ի նշանակ երդման, եւ մատոյց ցԵզր հայրապետ, եւ ասէ, ահա տէր կաթուղիկոս առ ընթերցիր եւ քննեա. Եթէ գոյ ՚ի դմա արատ կամ թիւր ութիւն ինչ. ցոյց ինձ, եւ ես զամենայն հոռոմս ՚ի քոյդ դարձուցից դաւանութիւն. ապա թէ ոչ` դուք հաւանեցարուք մեզ:
       Առեալ կաթողիկոսին զնամակն` տարաւ յիջեւանս իւր. եւ ընթերցեալ քննեցին զայն եպիսկոպոսունք եւ վարդապետք հայոց անաչառ մտօք. եւ տեսին, զի նոյն դաւա նութիւն է ամենեւին` զոր ինքեանք մինչեւ ցայն վայր դաւանէին: Եւ ապա եկեալ առ կայսրն` ասեն. գիտասջիր արքայդ մեծ, զի մեք ոչինչ գտաք ՚ի սմա թիւր. այլ` ամենեւին հաւասարեալ է ուղղափառ դաւան ութեան հարց սրբոց. զորոց եւ մեք գնամք զհետ: Ասէ կայսրն. արդ` հաւան էք մեզ այժմ: Կաթողիկոսն ասէ. յայսմ մասին հաւան եմք. բայց է ինչ ձեր բազում մանաւանդ յեկեղեցականս յորոց խորշի ազգ մեր եւ գաղթակղի. եթէ հնար ինչ իցէ այդմ եւս դարման մատուսջիք. եւ մեք յամենայնի միաբան եմք ընդ ձեզ: Ասէ կայսրն. մեր բանքս վասն հաւատոյ է, եւ ոչ վասն գործոյ քննութեան. ապա թէ ոչ` կան եւ ՚ի քում ազգիդ բազում ինչ. որ ծանր թուին մեզ. բարձ դու զայնոսիկ ՚ի հայոց. բառնամ եւ ես զայդոսիկ ՚ի հոռոմոց:
       Յայնժամ միւսանգամ մեկուսացեալ Եզր կաթողիկոս խորհուրդ արար առանձինն ընդ եպիսկոպոսունս եւ ընդ իշխանս հայոց` ՚ի վերայ իրացս այսոցիկ. յորում խորհրդի ընդդէմ դարձումն ոմանք յիշխանաց, եւ ապա ՚ի հաւա նութիւն եկեալ յանձն առին ՚ի բաց թողուլ զամենայն յոյզ եւ զխնդիր, եւ միաբանիլ միայն ՚ի բան խոստովանութեան հաւատոյ, ուր եւ բազում ինչ խօսեցաւ Թէոդորոս քեռորդի կաթուղիկոսին. չի'ք ասէ` ՚ի մէջ մեր եւ ՚ի մէջ նոցա թիւր ութիւն ՚ի բանս հաւատոյ. այլ` մի եմք եւ նոքա թո'ղ զայն զի նոքա ասէ բուն արմատ են, եւ մեք ոստ մի, ՚ի նոցանէ ուսեալ է առեալ զհաւատ եւ զամենայն կարգ քրիստոնէութենէ, ապա ոչ է պարտ մեզ ապստամբիլ ՚ի նոցանէ. եւ խլիլ յարմատոյն մերմէ. այլ իբրեւ կրտսերագոյնք նոցին յանձն առցուք հպատակիլ նոցա իբր երիցագունի. եւ եղիցի մի հօտ եւ մի հովիւ: Եւ յետ բազում քննութեանց եւ բանից` միաբան հաւանութեամբ գնացեալ անդրէն առ կայսրն` հաստատեցին զհաւաս արութիւն խոստովան ութեան հաւատոյ Հայաստանեայց. եւ յանձն առին ընդունիլ զժողովն Քաղկեդոնի: Եւ այս եղեւ յամի տեառն. 629 եւ ՚ի թուականութենէ հայոց. հը. ՚ի սկիզբն քսաներորդ ամի կայսե րութեան Հերակլի. եւ ՚ի վախճան առաջնոյ ամի հայրապետութեան Եզրի:
       ե. Յաւարտիլ ժողովոյն` մեծարեալ կայսեր զԵզր կաթողիկոս ` ետ նմա պարգեւս առ ՚ի ցոյց սիրոյ միաբանութեան զերրորդ մասն Կողբայ, որ ՚ի Տայս: Եւ Եզրի դարձ արարեալ անտի` եկն ՚ի Հայս. եւ իբրեւ մերձ եղեւ ՚ի Դուին քաղաք. վաղվաղակի կղերիկոսք եւ ուխտ եկեղեցւոյն առ հասարակ փութացեալ ընդառաջ նորա` մեծաւ շքով մուծին ՚ի քաղաքն, ընդ որում էր սովորութիւն. եւ տարան յեկեղեցին: Էր յայնժամ ՚ի Դուին վարդապետ ոմն Յովհաննէս կոչեցեալ` որ եւ կարգեալ էր յԵզրայ փակակալ եկեղեցւոյ սրբոյն Գրիգորի. գիտացեալ սորա` թէ Եզր կաթուղիկոս ընկալեալ է զժողովն Քաղկեդոնի, ՚ի մտանել նորա ՚ի քաղաքն` ոչ ել ընդառաջ նորա, եւ ոչ իսկ երեւեցաւ յեկեղեցւոջ անդ: Տեսեալ Եզրի` եթէ նա ոչ երեւի ՚ի միջի, եհարց ` թէ ո՞ւր իցէ. եւ գնացեալ ոմանց ՚ի կղերիկոսաց առ նա` կոչեցին զնա, եւ մեղադիր եւս եղեն նմա, եւ ասեն. ո՞րպէս ոչ ելեր դու ընդառաջ կաթուղիկոսին: Եւ նա պատասխանի ետ եւ ասէ: զիա՞րդ պարտ վարկանիմ յողջոյն կամ յերկրպագ ութիւն նմա երթալ, որ քակեաց զսահման կանոնի հարց մերոց ուղղափառաց: Եւ ապա յաւել եւս անարգել եւ նախատել զսուրբ ժողովն եւ ասէ. հանգունակիցս զմեզ խորհեցաւ առնել քաղկեդոնական չար հերձուածոյն:
       Զայս իբրեւ լուաւ կաթուղիկոսն , հրամայեաց բռնութեամբ ածել զնա առաջի իւր. եւ իբրեւ յանդիման եղեւ, ասէ ցնա. խրոխտաբար իմն եւ ամբարտաւանութեամբ ընդվզեալ թուիս. եւ վասնորիկ ախտակրել սրտիւ ոչ ելեր ընդ առաջ մեր. եւ ոչ տեսեր զմեզ: Իսկ Յովհան ասէ. խրոխտումն եւ ամբարտաւա նութիւն յիս գտանի. այլ ջատագով ճշմարտութեանն լինել հաւանիմ. բայց քո ասէ յիրաւի կոչեցաւ անունդ Եզր. վասն զի յԵզր հաներ զՀայաստանեայսս, քակեալ զսահման հաւատոյ հարց մերոց ուղղափառաց, եւ խրամատեալ զցանկն առաքելական , եւ ՚ի մարդադաւան տումարն Լեւոնի կործանեալ:
       Զայսպիսի հայհոյական եւ յիմարական բանս լուեալ, Եզրի ՚ի բերանոյ Յովհաննու, հրամայեաց բռնցի հարկանել զպարանոց զկզակ նորա, եւ վանել արտաքս յեկեղեցւոյ: Իսկ Յովհան կամելով զինքն անմեղ ցուցանել` իբր թէ ՚ի զուր գանի, ամբարձ զձեռս իւր եւ ասէ. ահաւասիկ գնացի խնդալով յերեսաց ատենին. զի վասն անուանն արժանի եղէ անարգելոյ:
       Եւ ապա հրամայեաց Եզր որոշել զնա յուխտէ սուրբ եկեղեցւոյ` մի եւս երեւիլ ՚ի քաղաքին, եւ մի բնաւ ուրեք յաշխարհին Հայոց: Եւ նա փախուցեալ գնաց ՚ի Նիգ գաւառ ՚ի ծործորս լերիսն` Բջնոյ ամրոցին. եւ թագեաւ ՚ի մայրոյ վանս. ուր սկսաւ սերմանել զխռովութիւն: Իբրեւ լուաւ զայս Եզր կաթուղիկոս հրամայեաց ՚ի բաց տարագրել զնա անտի եւս. եւ զմայրոյ վանսն կոչեաց Մայրեգոմ վասն բնակելոյ անդր Յովհաննու. այն վայր ասէ` յորում եզն Յովհան բնակեցաւ, մի եւս կոչեսցի վանք, այլ` գոմ. եւ որ յառաջն Մայրոյ վանք անուանիւր. կոչեսցի այսուհետեւ Մայրեգոմ. եւ նա ինքն Յովհան` Մայրոգոմեցի. կամ Մայրագոմեցի: Գնացեալ ապա անտի Յովհաննու Մայրոգոմեցւոյն յԱղուանս ՚ի գլուխ Գարդման գաւառի` եկաց անդ հանդերձ իւրով յամառութեամբ. ուր եւ ստացաւ զաշակերտ մի Սարգիս անուն. որոյ առաւել գտեալ քան զվարդապետ իւր` անկաւ յայլեւայլ հերձուածս, եւս եւ յաղանդ Յուլիանեայ եւ Սաբելի, ընդ գրելոյ Վարդանայ. թէպէտ ասի եւ թէ սա ինքն Յովհան անկեալ էր ՚ի նոյն աղանդս եւ յայլ բազմապատիկ մոլորութիւնս. զորս եւ տարածեաց ՚ի մէջ բազմաց. մանաւանդ ընդդէմ խորհրդոյ մարդեղութեան, առ աչօք ասելով զկիրս մարմնոյն Քրիստոսի, եւ զչարչարանս նորա. եւ էարկ շփոթ ութիւն ՚ի մէջ ազգին:
       Էր յայնմ ժամանակի վարդապետ ոմն Գրիգորատուր անուն` այր սուրբ եւ բարեխորհուրդ ` ՚ի գաւառէ Անձախից ձորոյ. եւ սա` որպէս գրէ Դաւիթ վանահայր ժամանակակից Շապհոյ Բագրատունւոյ, ՚ի ճարակիլ հերձուածոյ Մայրագոմեցւոյն` բազմօք զինեցաւ ընդդէմ մոլո րութեան նորա. եւ այնչափ ջանիւք աշխատ եղեւ` մինչեւ ասէ, զայն զՅովհաննու Մայրագոմեցւոց զաղանդն խափանեաց: Գրեան աստանոր Ստեփաննոս Ասողիկն եւ Վարդան թէ այս Յովհան Մայրագոմեցի արարեալ իցէ զերիս գիրս` առանց գնելոյ զանուն իւր ՚ի նոսա. զմին ասեն կոչեաց Խրատ վարք. զերկրորդն Հաւատարմատ, եւ զերրորդն՝ Նոյեմակ: Բայց որպէս աւանդի ՚ի պատասխանիսն Մխիթարայ կաթուղիկոսի, այս գիրք նորա մոլորականք էին. Իսկ թէ ընդէ՞ր ոչ իցէ եդեալ զանուն իւր, յայտ է պատճառն` զի մի մերժեսցի ՚ի հայոց. ըստ որում գրէ Ասողիկ. ի. 2. զանունն իւր ասէ ոչ վերագրեաց ՚ի նոսա վասն չընդունելոյ ժողովրդեանն:
       Իսկ Եզր կաթուղիկոս յետ դառնալոյ ՚ի Կարնոյ` կամեցաւ նորոգել զվկայարան սրբոյն Գայիանեայ. բայց տեսեալ թէ փոքր է այն եւ մթին ետ քակել զնոյն, եւ ընդարձակագոյն եւս եւ պայծառագոյնս շինեաց կոփածոյ քարամբք. եւ կանգնեաց արտաքոյ նորա բնակարանս քահանայից. արար եւ զայլ շինութիւնս: Կարգեաց սա եւ ՚ի ժամանակագր ութեան զարեւագալի սաղմոսն, եղիցի անուն տեառն օրհնեալ. որպէս գրէ Յովհան հայրապետ Իմաստասէր ՚ի կանոնէ. իպ. յասել նորա զայսպիսի ինչ. Զկնի ամենեցուն (առաւօտեան ժամերգութեանց ) զարեւագալին նուազել սաղմոս. զոր` եղիցի անուն տեառն` ասել սկսեալ են ՚ի ժամանակացն Եզրի կաթողիկոսի: Յայս հայի եւ այն. զոր գրէ նա ինքն Յովհան Իմաստասէր ՚ի քաղուածս մեկնութեան ժամակարգութեանց, յասելն. Զկնի փառս ՚ի բարձանցն` եղիցի ասեն. զոր կարգեալ է տեառն Եզրի հայոց կաթուղիկոսի. որ նկարագրի խորհուրդ իմաստիցն աշակերտաց տեառն:
       Յետ ժողովոյն Կարնոյ` բազումք ՚ի հայոց բնակելոց ՚ի մասն բաժնի յունաց ընդ ամենայնի միաբանելով ընդ յոյնս` փոխեցին զծէսս իւրեանց ՚ի բազում իրս, եւ մանաւանդ յերիս. նախ` զի զհաց նուիրացն խմորուն առնէին, եւ ՚ի բաժակն ջուր խառնէին. երկրորդ` զի զտօն ծննդեան կատարէին ՚ի դեկտեմբերի. 25. երդ` զի զսուրբ աստուածն երգէին առանց խաչեցարի: Զայս այսպէս առնելով սոցա` ետուն պատճառս վերստին բաժանման. վասն զի բազումք ՚ի հայոց բնակելոց յայնմ մասին, որք ոչ կամէին փոփոխել զծէսս իւրեանց, ընդ այս գործ այլոց ծանրացեալ եւ գժդմնեալ, յետս կացին նաեւ ՚ի դաւանութենէ եւ ՚ի միաբանութենէ յունաց. եւ մերժեցին դարձեալ զսուրբ ժողովն Քաղկեդոնի. որոյ աղագաւ անկաւ խտր ութիւն ՚ի մէջ նոցա, այնպիսի օրինակաւ` զորպիսի տեսանեմք եւ ՚ի ժամանակս մեր: Եւ որք ըստ ծիսի յունաց վարէին, իշխանութեամբ նոցա պարծելով` ձեռամբ նոցին ՚ի վերայ այլոց բռնանային եւ նեղէին զնոսա: Իսկ բնակիչք Մեծին Հայոց ընդ նախնի իւրեանց սովո րութեան գնալով` յայսմ մասին չունէին յայնժամ այնչափ ինչ շփոթութիւն. թէպէտ ՚ի նոսա եւս սկսան ոմանք ՚ի տեղիս տեղիս բանալ դուռն խռով ութեան ՚ի վերայ այսր. որ եւ զկնի սակաւուց առաւել սաստկացաւ. որպէս ունիմք գրել ՚ի ստորեւ: