Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Դառն են այսուհետեւ պատմութիւնք հայոց գրեթէ մինչեւ ՚ի կատարած. որոյ վասն իսկ սակաւս գրեցին զայնցանէ պատմիչք մեր. եւ զորս գրեցինն` վասն շփոթ ութեան ժամանակին նոքին եւս շփոթեցան եւ յայլեւայլս խառնեցան. յորս ոչ այլ ինչ է տեսանել, բայց եթէ աղէտս հարուածոց, եւ յուզմունքս վիճից վասն բանի քաղկեդոնականաց. որպէս երեւի ՚ի հետագայսդ:
       Այն ինչ նորոգ դադարեալ էր ՚ի հարուածոց անտի` զորս յիշեցաք ՚ի վերոյ, վերստին յարձակեցան ՚ի Հայս բազմութիւնք զօրաց հագարացւոց . եւ դիմել ՚ի ներքս` հարին ՚ի բերան սրոյ եւ կոտորեցին զԲզնունիսն եւ զԱղիովտացիս. եւ անտի անցին յաշխարհն Արարատեան` յաւարի առնուլ զերկիրն առ հասարակ. յորոց երկիւղէ պակուցեալ Թէոդորոսի զօրավարին եւ Սմբատայ Կիւրապաղատի եւ այլոց նախարարաց` ելին ընդառաջ նոցա, եւ մատուցին բազում ինչ. եւ խոնարհեցան եւ հնազանդեցան նոցա. եւ խոստացան տալ հարկս ընդ մարդաթուի` ՚ի բաց կալով ՚ի հպատակ ութեան յունաց:
       Զայն լուեալ Կոստանդեայ կայսեր բարկացաւ ՚ի վերայ հայոց. եւ կասկածեալ, թէ գուցէ ձեռնտու լեալ նոցա առ հագարացիս` օգնական լիցին նոցա ՚ի յարձակիլ նոցին ՚ի վերայ յունաց, ել ինքնին, եւ եկն զօրօք բազմօք ՚ի Հայս, ՚ի մտի եդեալ կործանեալ զաշխարհս Հայոց, եւ ամենայնիւ նուաճել զազգն: Իմացեալ զայն Ներսեսի կաթուղիկոսի` վաղվաղակի գնաց ընդ առաջ նորա բազմութեամբ եպիսկոպոսաց եւ քահանայից եւ պաշտօնէից եւ աւագամեծար անձանց. եւ բազում աղաչանս եւ պաղատանս մատուցեալ` խոստացաւ նմա զհպատակ ութիւն ազգին. որով եւ զիջոյց զնա ՚ի բարկութենէ անտի , եւ խաղաղացոյց զցասումն նորա. մինչեւ դառնալ նմա ՚ի հեղուի, եւ գալ քաղ ցրութեամբ ՚ի Դուին. ուր եւ արար իջեւանս ՚ի կաթուղիկոսարանի:
       ՚Ի վաղիւ անդր հրամայեաց կայսրն քահանայից իւրոց` զորս ածեալ էր ընդ իւր, մատուցանել պատարագ յեկեղեցւոջ անդ. եւ ետ քարոզել զսուրբ ժողովն Քաղկեդոնի ընդ ճշմարտութեան. եւ հաւանեցոյց զկաթուղիկոսն, եւ զայլսն` որք ընդ նմա, ընդունիլ զսուրբ ժողովն. եւ նոքա հաստատութեամբ ընկալան զայն: Եւ ապա ՚ի միւսումն աւուր ՚ի մատուցանել յունաց զպատարագ, իբրեւ ժամ եղեւ հաղորդելոյ մարմնոյ եւ արեան տեառն, կայսրն եւ կաթուղիկոսն, եւ այլ եւս եպիսկոպոսունք հայոց` որք բազմութեամբ ժողովեալ էին անդր, հաղորդեցան ՚ի միասին սուրբ խորհրդոյն ՚ի նշան հաստա տութեան ընդունելոյ նոցա զսուրբ ժողովն Քաղկեդոնի:
       Իսկ մի ոմն յեպիսկոպոսաց ոչ հաւանեալ ընդ այս` էջ լռիկ ՚ի դասէն, եւ գնացեալ ծածկեցաւ ՚ի մէջ ժողովրդեանն, որք էին յեկեղեցւոջ: Իբրեւ ծանեաւ զայս կայսրն, հրամայեաց ածել զնա առաջի իւր, եւ եհարց ցնա. ընդէ՞ր ասէ ոչ հաղորդեցար ընդ իս եւ ընդ հայրապետին քում: Պատասխանի ետ եպիսկոպոսն, եւ ասէ երկուցեալ յահէ փառաց շքեղ ութեան քոյ արարի զայդ. զի մեք ՚ի տախտակի իսկ նկարեալ տեսանելով զպատկեր կայսերացդ` յերկիւղէ դողամք եւ սոսկամք. ապա ո'րչափ եւս ՚ի տեսանել զփառս երեսաց ձերոց: Ասէ ցնա. կայսրն. ասա ' ինձ. հաղորդի՞ս այժմ ընդ քում պատրիարգդ: Պատասխանի ետ եպիսկոպոսն, եւ ասէ. այո ' հաղորդիմ որպէս ընդ սրբոյն Գրիգորի, զի այնպիսի համարիմ զնա. եւ սակայն պատճառ ոչ հաղորդելոյ իմ յառաջ ընդ դմա` դա ինքն եղեւ. զի երկու ամօք յառաջ հրամայեաց դա առնել ժողով եպիսկոպոսաց, ընդ որս էի եւ ես, եւ վճռով նզովեալ զամենայն հերձուածօղս, ընդ որս եւ զժողովն Քաղկեդոնի: Զայս լուեալ կայսերն` հայեցաւ յերեսս կաթուղիկոսին, եւ ասէ. զի՞նչ խօսի սա. եւ մեղադրեալ զնա վասն այնր գործոյ` զգուշացոյց զնա: Եւ ապա այն եպիսկոպոս եւս հաղորդեալ ընդ նոսա` օրհնեաց զթագաւորն, եւ թագաւորն զնա: Եւ մինչդեռ կայսրն ՚ի Դուին էր, եհաս առ նա հրեշտակ գալ հասանել ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Եւ նորա թողեալ զօրս եւ վերակացուս ՚ի յունաց ՚ի վերայ աշխարհին Հայոց` գնաց անդր:
       բ. Այլ այն զօրք յունաց եւ վերակացուք նոցա` որք մնացին ՚ի Հայս, եղեն գայթակղ ութիւն ժողովրդեան եւ առիթ խռով ութեան բազում իրօք։ Նախ` զի որպէս աւանդի ՚ի ճառս Խոսրովու Հռետորի եւ Դաւթի վանահօր, անխտիր էին նոքա` ՚ի պահս քառասնորդաց. եւ ոչ միայն ինքեանք չունէին յայնմ զգուշութիւն, այլեւ զհայս եւս յորդորէին ըստ իւրեանց կատարել զայն պահը, եւ ուտել զժժմունս, զձեթ, եւ զայլ ինչ. եւ ըմպել գինի. զոր եւ յանձն առին բազումք ՚ի հայոց, մանաւանդ իշխանք եւ ուտէին ընդ նոցա, եւ առաւել եւս: Երկրորդ` զի անխտիր էին նաեւ յանարժան գործս. որով եւ լինէին օրինակ չարի յաչս պարզամտաց: Երրորդ` զի կարի իմն ծանրանային ՚ի վերայ ժողովրդեան եւ նուաճէին զնոսա. որոց համաձայնեալ եւ ոմանք ՚ի հայոց քահանայք եւ աշխարհականք որք ընկալեալ էին զժողովն Քաղկեդոնի, թիկունք եւ յորդոր լինէին նոցա ՚ի նեղել զհայս. եւ զի ինքեանք սկսեալ էին ընդ յունաց ծիսի վարիլ ՚ի բազում իրս` այսինքն ՚ի պաշտաման պատարագի եւ ՚ի տօնս, եւ ՚ի պահս, եպերէին զայլս. վիճէին ընդ նոսա եւ խռովեցուցանէին զնոսա:
       Վասն այսր ամենայնի սկսան հայք խորշիլ ՚ի յունաց եւ ՚ի հետեւողաց նոցա ` ո'չ միայն իբր յայնց որք գործեն զանկարգս, այլեւ իբր ՚ի չարափառաց եւ ասէին. ահա այսպիսի են հոռոմք եւ հոռոմադաւանք, զեղխին, շուայտին եւ պոռնկին. եւ ՚ի վերայ մեր մեծամտեալ ճոխանան. որոյ վասն եւ յետս կացին ՚ի հաղորդելոյ ընդ նս. եւ ոչ տային նոցա թոյլ հաղորդիլ ընդ ինքեանս յեկեղեցւոջ. համարելով զնոսա եւ զամենայն քաղկեդոնականս իբր անհաւատս. մինչեւ կարդալ ոմանց նաեւ նզովս ընդդէմ. սուրբ ժողովոյն Քաղկեդոնի. եւ ընդդէմ տումարի սրբոյն Լեւոնի. եւ նզովիւք խորշիլ յամենայնէ` որ միանգամ դաւանէր զժողովն Քաղկեդոնի:
       գ. Ընդ այս դժուարացել վերակացուացն` որպէս աւանդէ Ասողիկ. ի. 2. եւ 4. գրեցին ՚ի Կոստանդինուպօլիս առ կայսրն Կոստանդ եւ առ պատրիարգն. եւ ամբաստան եղեն , ասելով. սոքա իբրեւ ընդ հերետիկոս վարին ընդ մեզ, եւ ամենայն իրօք խորշին ՚ի մէնջ վասն լինելոյ մեր քաղկեդոնական: Բարկացեալ ընդ այս կայսերն` հրաման ետ գրել ՚ի դիմաց իւրոց եւ ՚ի դիմաց հայրապետին հրովարտակ ՚ի Հայս առ կաթուղիկոսն Ներսէս եւ առ ամենայն եպիսկոպոսունս, եւ առ կիւրապաղատն Սմբատ Վարազտիրոցեան, եւ առ զօրավարն Թէոդորոս Ռշտունի, եւ առ ամենայն իշխանս ին. զի կացցեն սիրով եւ միաբանութեամբ ընդ հոռոմոց. եւ մի խոտեսցեն զժողովն Քաղկեդոնի. զոր ընկալան. եւ պահանջէր ՚ի նոցանէ նամակ հաստատութեան: Իսկ թէ գտցի ոք յիշխանաց, որ ընդդէմ դառնայցէ, ընկեսցի ՚ի պատուոյն. եւ ինչք նորա յարքունիս առցին: Զայս հրովարտակ առաքեաց կայսրն ՚ի Հայս ՚ի ձեռն Դաւթի ուրումն , որ էր ՚ի Բագրեւանդ գաւառէ ՚ի Բագուան գեղջէ` հայ ազգաւ` այր երեւելի յիմաստս փիլիսոփայական գիտութեան:
       Եւ իբրեւ եկն նա ՚ի Հայս, ժողովեցան եպիսկոպոսունք եւ իշխանք աշխարհին ՚ի Դուին քաղաք հրամանաւ կաթուղիկոսին Ներսէսի եւ Սմբատայ կիւրապաղատի , եւ Թէոդորոսի զօրավարի, յամի տեառն իբր. 648: ՚Ի ժողովի անդ առաջի եդ Դաւիթ փիլիսոփայ զհրաման կայսերն. եւ յայտ արարեալ զուղիղ իմացուած ժողովոյն Քաղկեդոնի. յորդորեաց զնոսա մի եւս մերժել զայն: Լուեալ հայոց զբանս Դաւթի` ետուն պատասխանի, եւ ասեն. մեք նոր աւանդ ութիւնս ոչ ընդունիմք. զոր ինչ ընկալեալ եմք վարդապետ ութիւն հաւատոյ ՚ի հայրապետէն մերմէ Գրիգորէ եւ յերից սուրբ ժողովոյ եւ ՚ի սրբոց թարգմանչաց մերոց, զայն միայն ունիմք հաստատուն. զայլ ինչ ոչ կարեմք յանձն առնուլ: Բայց զի հրաման կայսերն սաստիկ էր, եւ ինքեանք կային ՚ի նեղութեան, այսչափ ինչ միոյն գրեցին առ նա խոնարհութեամբ. մեք աղօթող եմք ասեն վասն ձեր, եւ խնդրեմք թոյլ տալ մեզ կալ ՚ի հաւատս մեր. որպէս թոյլ ետուն եւ թագաւորք պարսից Կաւատ եւ Խոսրով: Իսկ օրինակ նամակին էր այս. Ներսէս եպիսկոպոս հանդերձ եպիսկոպոսակցօք իմովք եւ իշխանօք` ինքնակալիդ Կոստանդեայ խաղաղասիրի ողջոյն բազում. Թէպէտ եւ անարժանութիւնս մեր յոլավագոյն է , բայց զհրամայեալսն մեք յոյժ փութամք կատարել. (է ) առնել աղօթս ՚ի վերայ ամենայն մարդկան, եւս առաւել ՚ի վերայ աստուածընկալ փառաց թագաւորութեանդ, եւ ամենայն իշխանաց եւ զօրաց, եւ բոլորովին իսկ աստուածապահ պաղատանդ. յոր սէրն Աստուծոյ լիով հանգուցեալ է. եւ շնորհք աստուածային պարգեւացն ամենեցուն իսկ յայտնի են ՚ի վերայ ձեր. զի ահա թագաւոր ութիւն մեծ եւ հզորագոյն քան զամենայն թագաւորութիւնս. որ ոչ մարդկային ձեռամբ, այլ` աստուածային աջովն է պսակեալ. զոր ոչ ոք երբէք կարասցէ փոխանորդել. բայց միայն Քրիստոսի թագաւորութիւնն: Քահանայ ութիւն սուրբ եւ ճշմարիտ` լի աստուածային շնորհիւ: Նախարարք եւ զօրք քրիստոսասէրք. եւ բազ մութիւն ժողովրդոցդ` ժողովուրդ Քրիստոսի աստուծոյ: Եւ մեք պանծացեալ ՚ի լոյս փառաց ձերումդ աստուածասէր թագաւորութեան անշարժելի հաւատով կացեալ մնացաք ՚ի մէջ դառնաշունչ եւ դժնդակ թագաւորացն պարսից. յորժամ բարձին զթագաւոր ութիւն մեր. կորուսին եւ զամենայն նախարարս եւ զզօրս աշխարհիս. կոտորեցին սրով զարս եւ զկանայս. եւ ՚ի գեր ութիւն վարեցին զբազ մութիւն քաղաքայ եւ գեղից. իսկ ՚ի մնացելոյն վերայ սուր շողացուցեալ` բազում անգամ ջանացան դարձուցանել ՚ի մոլորութիկի. բայց ոչ կարացին շարժել զնոսա. նաեւ ամաչեցին եւս անօրէնք յունայն ութեան իւրեանց. զի նշան քրիստոնէ ութեան հաւատոյ հզօրագոյն է քան զամենայն թագաւոր ութիւն հեթանոսաց. մինչեւ հրաման տալ անօրէն թագաւորացն` Կաւատայ, եւ յետ նորա որդւոյ նորին Խոսրովու, թէ իւրաքանչիւր ոք զիւր հաւատ կալցի եւ յայսմ հետէ մի ոք իշխեսցէ նեղել զհայս. ամենքն մեր ծառայք են. մարմնով մեզ ծառայեսցեն. վասն հոգւոց` որ զհոգին դատէ, նա գիտէ` եւ նոքա… (Եւ աստանոր գրի պատ մութիւն ինչ, թէ Խոսրով երկրորդ արքայ պարսից ժողովեալ զեպիսկոպոսունս այլեւայլ ազգաց` ետ քնն ութիւն առնել ՚ի վերայ հաւատոյ քրիստոնէից. եւ մերժեաց զնեստորականսն. եւ ՚ի լինել բանից թէ յոյնք քաղկեդոնականք են, եւ հայք ոչ նոյնպիսի, Խոսրով վասն թշնամութեան, զոր ունէր ընդ յոյնս` մերժեաց զքաղկեդոնականսն. եւ հրամայեաց հայոց անշարժ մնալ ՚ի հաւատս իւրեանց, տես զայսմանէ ՚ի ծանօթ լզ (1) եւ ապա ինքեանք յաւելուն ասել. Իսկ արդ` զի եհան զմեզ Աստուած այժմ ՚ի խաւարին իշխանութեանցն պարսից եւ արժանի արար ծառայ ութեան երկնաքաղաքի թագաւորութեանդ (հոռոմոց ) ո՞րչափ եւս առաւել քան զառաւել արժան է մեզ վայելել ՚ի խաղաղութեան. որ եւ պարտիմք աղօթել եւ խնդրել ՚ի Քրիստոսէ Աստուծոյ վասն բարեպաշտ եւ աստուածասէր թագաւորութեանդ հաստատուն եւ անշարժ կալոյ մնալոյ մինչեւ յաւիտեան իբրեւ զաւուրս երկնից ՚ի վերայ երկրի:
       Զայս այսպէս գրեալ` առաքեցին առ կայսերն. եւ նա թէպէտ եւ յայտնի ոչ ստիպեաց զնոսա ՚ի հաւան ութիւն կամաց իւրոց. սակայն վերակացուք եւ զօրք յունաց` որք էին` ՚ի Հայս. ընդ գրելոյ Դաւթի վանահօր` սկսան նեղել զնոսա առաւել քան զառաջինն, եւ սպառնալ նոցա բազմադիմի չարիս. եւ այս մանաւանդ ՚ի գրգռ ութեան այլոց ոմանց` որք ընդ ծիսի յունաց վարէին. յորոց բազումք բռնադատեալ ինքեանք եւս ակամայ կամօք սկսան ընդ նոցա վարիլ, եւ ընդ նոսա հաղորդիլ, եւ թոյլ տալ, զի եւ նոքա հաղորդեսցին ընդ ինքեանս յեկեղեցւոջ: Եւ զի Ներսէս հայրապետ եւս սկսաւ ցուցանել զինքն հաւան ընդ այն եւ ջատագով եւս ժողովոյն Քաղկեդոնի, եւ անխտիր հաղորդիլ ընդ քահանայս յունաց, ընդ այս գժդմնեալ ոմանց ՚ի վարդապետաց եւ յիշխանաց` գրգռեցին զ Թէոդորոս Ռշտունի ընդդէմ նորա. յորմէ մեծապէս զարհուրեալ Ներսէսի` ըստ գրելոյ Յովհաննու կաթուղիկոսի եւ Ասողակայ. խոյս ետ յաթոռոյ իւրմէ ՚ի Դունայ եւ գնացեալ ՚ի բնիկ գաւառ իւր ՚ի Տայս եկաց անդ ամս. զ: իսկ Թէոդորոս կացոյց փոխանակ նորա իբր տեղապահ աթոռոյ զՅովհաննու վարդապետ ոմն, որ լեալ էր յառաջն աշակերտ Գրիգորատրոյ Անձախաձորեցւոյ. զորմէ յիշեցաք ՚ի վերոյ ՚ի գլ. ծս: Եւ զի այս Յովհաննէս էր ՚ի սահմանաց Մանազկերտու, մեք յընթացս պատմութեան` Մանազկերտցի անուանեմք:
       դ. Սոյն այս Յովհաննէս տեղապահ, որպէս աւանդէ նախայիշատակեալ Դաւիթ վանահայր, տեսեալ` թէ հայք մեծի մասին զպահս քառասնորդաց ընդ օրինակի յունաց պահեն ՚ի բռնադատելոյ զօրավարին յունաց, եւ ոմանք զտօն ծննդեան առանձինն տօնեն, նաեւ ոմանք ՚ի քահանայից սկսեալ են խմորուն եւ ջրախառն պատարագել, եւ յայլ ծէսս եւս փոփոխութիւն առնել, առ ՚ի ցոյց ընդունելոյ զդաւանութիւն յունաց, վառեցաւ անհնարին նախանձու եւ հաւանեցոյց զոմանս ՚ի վարդապետաց եւ յեպիսկոպոսացն հայոց զինիլ ընդ դէմ նոցա, եւ հնարս գտանել խափանելոյ զայն ամենայն:
       Եւ զի բանակն յունաց էր ՚ի կողմանս Դունայ, ոչ իշխեաց ՚ի քաղաքի անդ յայտնի ինչ գործել հակառակութիւն. այլ առեալ զոմանս ՚ի վարդապետաց, գնաց ՚ի գաւառ իւր յիններորդ ամի կիւրապաղատութեան Սմբատայ. եւ ժողովակ ինչ գումարեալ ՚ի Մանազկերտ, նախ նզովեաց յայտնապէս զսուրբ ժողովն Քաղկեդոնի, եւ զտումար սրբոյն Լեւոնի, եւ զժողովն Կարնոյ հանդերձ Եզրիւ. պնդելով թէ նոքա բաժանաբար ասացին ՚ի Քրիստոս երկու բն ութիւն եւ ինքն կրկին սահմանեաց ասել ՚ի Քրիստոս մի բնութիւն, ո'չ եթէ իմանալով զնշանակ ութիւն այսր բառի, կամ զշփոթումն ըստ Եւտիքեայ դնելով, այլ միայն ջանալով ներհակիլ քաղկեդոնականաց. զի որովհետեւ ասէ քաղկեդոնականք երկու բն ութիւն ասեն, մեք ասէ սահմանեմք մի բն ութիւն անշփոթ:
       Այսպիսի ոգւով կարգեաց եւ կանոնս քանի մի ո'չ ՚ի սակս ուղղ ութեան ինչ, այլ միայն առ ՚ի հնարելոյ զատանել զՀայս ՚ի քաղկեդոնականաց ուստի եւ նախ հրաման տամք ասէ ՚ի պահս քառասնորդաց լուծանել զշաբաթ եւ զկիւրակէ ձկամբք եւ կթովք, ձիթով եւ գինւով. որպէս զի յայլ աւուրս քառասնորդաց յանձն առցեն չուտել բնաւ զայսպիսիս. եւ յաւել ասել` մի ոք խղճեսցէ ուտել ՚ի կթոց, երբ ուտէ զձուկն եւ զձէթ. այլ ` ամն միաճաշակ համարեցի ընդդէմ համարման յունաց, որք խտիր առնեն ընդ մէջ այսոցիկ, եւ խօսեցաւ ՚ի վերայ նորա բազում ինչ. այդու ասէ ընդդէմ հերձուածողացն պարսպեմք, եւ շրջափակեմք զպարապեալ առագաստն, զի մի ' սպրդեալ մուծցի ՚ի ներքո աղանդն հերձուածոյն Քաղկեդոնի, որ սփռեալ տարածեալ է ընդ բոլոր հայք. եւ կանոն կարգեմք այսպէս զձու եւ զձուկն եւ զձեթ եւ զթան եւ զիւղ եւ զպանիր եւ զգինի միաճաշակ կերակուր կարգեսցուք: Արդ եթէ ոք յայսուհետէ եւ յառ ապա ժամանակ զայս բաժանէ ՚ի միմեանց, նզովեալ եղիցի: Երկրորդ սահմանեմք ասէ չառնել ումեք բնաւ խմորուն զհաց նուիրացն: Երրորդ` չխառնել քահանայից բնաւ ջուր ՚ի բաժակն: Չորրորդ չբաժանեալ զտօն ծննդեանն ՚ի յայտնութենէ: Հինգերորդ` չհաղորդիլ յաւուր հինգշաբթու ընդ սովորութեանն յունաց. որպէս զի ասէ զատեալ որոշեսցուք ամենայն կարգօք յերկաբնակ աղանդոյն Քաղկեդոնի:
       ե. Այս ժողով ընդունելի եղեւ միայն առ հակառակորդս քաղկեդոնականաց, եւ առաւել եւս առ Մայրագոմեցիս, որք պատճառաւ այսր ժողովոյ վստահ ութիւն առեալ` արկին զոմանս ՚ի պարզամտաց ՚ի մոլորութիւնս Յուլիանոսի Աղիկառնացւոյ, որպէս ունիմք խօսիլ ՚ի գլ. ծղ: Բայց շշնջիւն մեծ էր ՚ի մէջ ազգին ՚ի վերայ ժողովոյն. եւ չէին հաւան ընդ այն: Կամեցեալ ապա Յովհաննու Մանազկերտցւոյ ընդունելի առնել առ ամենեսին զայս իւր ժողով, գրեաց ճառ մի. յորում ՚ի մէջ եբեր աղաւաղ բանիւք եւ բազում ստութեամբ զպատմութիւնս առաջին ժողովոց գումարելոց ՚ի Հայս, խառնելով զգործս ժողովոյն Բաբկենի ընդ գործ ժողովոյն Ներսիսի Աշտարակեցւոյ, եւ զգործ Ներսիսի ընդ գործս ժողովոյն Դունայ` զոր արար Աբրահամ կաթողիկոս. գրեաց նոյնպէս շփոթ եւ թիւր բանիւք եւ ստութեամբ զգործ ժողովոյն Կարնոյ` զոր արար Եզր կաթուղիկոս. եւ զկնի ամի յարեաց զիւրն. կամելով այսու ցուցանել` թէ նաեւ իւր ժողով լեալ է ընդ մտաց առաջին ժողովոց: Բայց այսու ամիւ անընդունելի եղեւ ՚ի սկզբան առ բազումս ՚ի մէջ ազգին ոչ միայն ժողովն այն Մանազկերտի, այլեւ այն աղաւաղ պատմութիւն. որոյ ընթերցումն զզուեցուցանէ զամենին ՚ի սակս սաստիկ լուտանաց եւ անխոհեմ զրուցաց եւ տգիտական տմարդի բանից:
       Եւ սակայն յանցանել ամաց իբր հարիւրոց եւ աւելի եւս` հանդիսացաւ անուն այնր ժողովոյ իբր ընդունելի բազմաց. վասն զի յետ մահու Յովհաննու Իմաստասիրի կաթողիկոսին հայոց` ոմանք ՚ի հակառակասիրաց յաւելին յայն աղաւաղ գրուած Յովհաննու Մանազկերտցւոյ եւ զայլ ինչ, նա եւ զանուն Եղիայի կաթողիկոսի. եւ այնպէս ձեւացուցին զբանն, որպէս թէ այն` որ զայս ժողով արար եւ զայսպիսիս գրեաց, իցէ յաջորդն Եղիայի, եւ զի յաջորդն Եղիայի էր Յովհաննէս Իմաստասէր, համարեալ եղեւ` թէ այն Յովհաննէս` որ գրէ զանձնէ, թէ ես Յովհաննէս արարի ժողով ՚ի Մանազկերտ, իցէ նա ինքն Յովհան Իմաստասէր:
       Արդ` որովհետեւ անուն Յովհաննու իմաստասիրի մեծ էր ՚ի մէջ ազգին, յանուն նորա ընծայեալ լինելով այն գրութիւն, յարգոյ համարեցաւ. որով եւ ժողովն Մանազկերտոյ անուն ստացաւ. եւ այսպէս անուն այսր Յովհաննու Մանազկերտցւոյ խառնեցաւ ընդ անուան մեծի Յովհաննու Իմաստասիրի, եւ ընդ անուանս այլոց ոմանց Յովհաննէս անուանելոց. ուստի եւ ոմանք ՚ի պատմագրաց զայս Յովհան Մանազկերտցի շփոթեցին նաեւ ընդ Յովհաննու Մայրագոմեցւոյ, եւ ասացին` թէ Կոմիտաս կաթողիկոս կացուցեալ էր զնա տեղապահ աթոռոց: Եւ ոմանք շփոթեցին ընդ Յովհաննու Մանդակունւոյ. որոյ վասն եւ զաղաւաղ կանոնս սուրբ եդին ՚ի կանոնագիրս ընդ անուամբ Մանդակունւոյ. եւ աստի ոմանք ՚ի յունաց զայսպիսի շփոթ բանս լուեալ ՚ի հայոց` ասացին. թէ որ զայս ժողով արար ՚ի Մանազկերտ, կոչիւր Յովհաննէս Մանդակունեցի, փոխանակ ասելոյ Մանազկերտցի: Զայսմ ամէ տես ՚ի ծանօթ կ. (1). ՚ի վախճան այսր երրորդ գրոց : Այլ մեք դարձցուք ՚ի կարգ պատմութեանս: