Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
ա. Ժամանեալ էր համբաւ ՚ի վաղուց հետէ առ ամիրապետն հագարացւոց, թէ հայք մտին ընդ իշխանութեամբ յունաց, եւ են միաբան ընդ նոսա, եւ նոցա տան զհարկ ին. որոյ վասն շարժեալ նորա ՚ի սրտմտ ութիւն բարկութեան` կամէր առաքել զօրս, եւ անդրէն նուաճել զհայս ընդ իւրեւ. այլ ոչ իշխեաց առ ժամայն ձեռն արկանել ՚ի նոսա կասկածեալ ՚ի բազմութենէ անտի զօրացն յունաց, զորս թողել զօրք իւր զբաղեալ էին յոյժ յայլեւայլ պատերազմունս: Իսկ զօրք յունաց ՚ի Հայաստանէ, պարապ առեալ ամիրապետից առաքեաց անդր զոստիկան ոմն Աբդլլայ անուն` բանիւք խաղաղութեան. եւ քանզի հայք չէին ձեռնհաս ընդդէմ դառնալ նմա` պատուով իբր իւրեանց յատուկ իշխան:
       Եկեալ Աբդլլի ոստիկանին հանդերձ զօրօք իւրովք ՚ի Դուին քաղաք` որ յառաջն էր տեղի մարզպանաց, հաստատեաց զաթոռ իւր ՚ի նմա ՚ի չորրորդ ամի պատրկութեան Ներսեհի Կամսարականի: ՚Ի սկզբան անդ ՚ի յանդորրու կալաւ Աբդլլայ յաշխարհն, եւ քաղ ցրութեամբ վարեցաւ ընդ ամենեսին, եւ եցոյց սէր բազում առ նախարարս եւ առ ազատս. մինչեւ համարձակեցոյց զնոսա մնալ անկասկած: Եւ ապա այլեւայլ պատճառս պատճառելով մի ըստ միոջէ կալեալ եւ կապեալ զնոսա` կողոպտեաց զամենայն ստացուածոց նոցա. զոր տեսեալ Ներսեհի Կամսարականի փախեաւ ՚ի Տայս: Կալաւ Աբդլլայ եւ զՍահակ կաթուղիկոս, եւ կապեալ ՚ի շղթայս` առաքեաց ՚ի Դամասկոս. ընդ նմին եւ զՍմբատ Բագրատունի Բիւրատեան զսպարապետ հայոց. եւ ապա ո'րչափ մեծամեծ եկեղեցիք կային յաշխարհին Արարատայ` զամենայնն յաւարի էառ, եւ զամենայն զարդս նոցա մերկացոյց:
       Յետ այսորիկ կալեալ նահատակեաց զԴաւիթ Դունեցին. զորմէ պատմի ՚ի ճառընտիրս եւ յայսմաւուրս, թէ էր նա ՚ի թագաւորական զարմէ պարսից, եւ մայր նորա ազգաւ հայ. որ եւ եկեալ ՚ի Խորասանայ ՚ի Հայս վասն իրիք գործոյ ՚ի ժամանակս Գրիգորի Մամիկոնէի , եւ տեսեալ անդ զվարս քրիստոնէից` հաւանեցաւ ընդ այն. եւ գնացեալ առ իշխանն Գրիգոր` յայտնեաց նմա, թէ կամի քրիստոնեայ լինել: Եւ Գրիգոր առեալ տարաւ զնա առ Անաստաս կաթուղիկոս. եւ նորա երեխայացուցեալ զնա` ուսոյց նմա աւուրս ութն զամենայն օրէնս քրիստոնէութեան. եւ մկրտեալ զնա` կոչեաց Դաւիթ յանուն հօրն Գրիգորի Մամիկոնէի. զի յառաջն Սուրհան կոչիւր. զոր եւ ընկալաւ յաւազանէն նա ինքն Գրիգոր իշխան. եւ ետ նմա ՚ի կալուածս զաւանն Ձագ կոչեցեալ ՚ի նահանգին Կոտայից: Եւ յետ աւուրց ինչ ամուսնացեալ նորա` բնակեցաւ ՚ի Դուին. եւ ծնաւ զորդիս. եւ եկաց անդ մինչեւ ՚ի ժամանակս ոստիկանութեան Աբդլլայայ:
       Որոյ լուել զնմանէ` թէ յառաջն պարսիկ էր, ետ ածել առաջի իւր. եւ հարցել զնա եդ իտ անշարժ ՚ի հաւատս. եւ ՚ի փառաւորել նորա զՔրիստոս` հրամայեաց հարկանել զբերան նորա, եւ արկանել ՚ի բանտ. ուր թողին զնա զաւուրս ութն անսուաղ. եւ յետոյ հանեալ անտի` բերին եւ արկին առաջի նորա խաչ մի. եւ կռփահարէին եւ նեղէին զնա կոխել զայն: Իսկ սուրբն առաւել եւս զօրացեալ ՚ի խոստովա նութիւն հաւատոյ` տայր փառս խաչեցելոյն. վասնորոյ տարեալ զնա մօտ ՚ի դուռն վանից սրբոյն Սարգսի` որ ՚ի վերայ պողոտային , խաչեցին զնա անդ. ուր եւ ամուսին նորա կացեալ առաջի` քաջալերէր զնա. եւ մինչեւ էր նորա աւանդել զհոգին, հարին դահիճքն գեղարդեամբ ՚ի սիրտ նորա եւ ՚ի կուշտսն. եւ այնպէս կատարեցաւ նա ՚ի Քրիստոս յամի տեառն . 693. եւ ՚ի թուին հայոց, ճխբ. յարեգի. իգ. այն է. 31:
       Եւ յետոյ հրամանաւ ոստիկանին բարձին զնա Սարգիս եպիսկոպոս Ամատունի, եւ Մուշեղ իշխանն Մամիկոնեան, եւ Արտաւազդ եղբայր նորա, եւ այլք բազումք` հանդերձ քահանայիւք եւ պաշտօնէիւք. եւ տարեալ թաղեցին ՚ի սուրբն Գրիգոր առ գերեզմանի սրբոյն Յիզտբուզտի: Եւ զփայտն` յորոյ վերայ խաչեցաւ նա, խաչ յօրինեալ կանգնեցին ՚ի վերայ տապանի սրբոյն: Իսկ զգեղարդն գնեաց Մուշեղ ՚ի դահճաց դահեկանի. եւ ետ ձեւացուցանել ՚ի խաչ: Այս երանելի նահատակ վասն ՚ի Դուին բնակելոյ, եւ անդ նահատակելոյ` կոչեցաւ Դաւիթ Դունեցի:
       բ. Իսկ Սմբատ Բագրատունի` ՚ի նմին ամի, յորում վարեցաւ ՚ի Դամասկոս, խոյս տուեալ անտի եկն ՚ի Հայս. եւ տեսեալ զանհնարին բռնակալութիւն Աբդլլայայ` տառապէր ՚ի սրտի իւրում. եւ խորհէր դիմել յօգ նութիւն կայսերն Յուստինիանոսի. որոյ վասն իսկ յղեաց առ նա հրեշտակս: Եւ կայսրն հաւանեալ առաքեաց ՚ի Հայս զՂեւոնդիոս զիշխանն մեծ` զօրօք բազմօք: Այլ մինչչեւ հասեալ էր նոցա, առեալ Սմբատայ զԱշոտ զհօրեղբօրորդի իւր եւ զՎարդ հանդերձ քանի մի նախարարօք եւ նոցին արամբք` գնաց ՚ի գաւառն Վարդանակերտ: Զայն իմացեալ Աբդլլայայ` պնդեցաւ զհետ նոցա հինգ հազար զօրօք:
       ՚Ի մեկնիլ նոցա ՚ի Դունայ յետ աւուրց ինչ հասին զօրք յունաց յԱրարատեան. եւ դիմեալ ՚ի Դուին` այրեցին զապարանս ոստիկանին եւ այլոց մեծամեծաց նորա. եւ գիտացեալ` թէ Աբդլլայ պնդեալ է զկնի նախարարացն, զհետ եղեն նորա. եւ ժամանեալ ՚ի Վարդանակարտ` յարձակեցան ՚ի վերայ զօրաց նորա. եւ Սմբատեանքն դիմեալ ՚ի միւս կողմանէ` հարին եւ կոտորեցին սոքա աստի եւ նոքա անտի զզօրս ոստիկանին մինչեւ իսպառ, եւ զբազումս ՚ի նոցանէ ձերբակալ արարել վարեցին ՚ի գերութիւն։ Իսկ ՚ի փախչիլ մնացելոյն, յանցանել ընդ գետն Երասխ ՚ի վերայ սառին` անդէն պատառեցաւ սառն, եւ եկուլ զնոսա. եւ զերծաւ միայն Աբդլլայ ոստիկան քանի մի արամբք: Դարձ արարեալ անտի Ղեւոնդիոս ՚ի Կոստանդինուպօլիս յարեաւ ՚ի վերայ Յուստինիանոսի. զի տեսեալ զանողորմ գործս նորա` խորհուրդ արար ընդ մեծամեծս, եւ ընկէց զնա ՚ի կայսերութենէ. եւ հատեալ զունչս նորա` աքսորեաց զնա, եւ ինքն էառ զթագաւորութիւն. եւ ՚ի նմին ամի յղեաց պատիւ կիւրապաղա տութեան առ Սմբատ: Եւ Սմբատայ գնացեալ ՚ի տայս` բնակեցաւ յամուրն կոչեցեալ Թուխարս. եւ յայնմ հետէ նա խնամէր զազգն խաղաղութեամբ ամս քանի մի. քանզի եւ ՚ի կողմանցն հագարացւոց չեղեւ, նոցա յայնժամ բռնութիւն. զի նոքա զաղմկաւ իւրեանց պատաղեալ` չզօրէին առնել ինչ:
       գ. Այլ սակայն իբր յետ վեց ամաց պարապ առեալ Մըրւանայ ամիրապետին` առաքեաց ՚ի Հայս զմեծ զօրավար իւր, որ կոչիւր Մահմատ Ոդբայ. որոյ եկեալ ՚ի կողմանս Վանանդայ` յաւարի առնոյր զերկիրն: Տեսեալ զայս Ներսեհի Կամսարականի` միաբանեցաւ ընդ Սմբատայ. եւ ժողովեալ զՎանանդացիսն` յանկարծակի դիմեալ եհաս ՚ի վերայ Մոհմատայ, եւ կոտորեաց զամենայն զօրս նորա. մինչեւ հազիւ մազապուրծ զերծանիլ նմա հանդերձ հեծելովք ոմամբք: Եկեալ ապա առ ամիրապետն` շարժեաց զբարկ ութիւն նորա ՚ի վերայ ազգին. եւ հրաման առեալ ՚ի նմանէ` ժողովեաց զանհամար բազմութիւն զօրաց` գալ առնուլ վրէժս ՚ի հայոց, ՚ի մտի եդեալ` որոյ ճարակ տալ զամենայն Հայս, եւ զմնացեալսն առ հասարակ վարել ՚ի գերութիւն, եւ զամենայն փայտակերտս հուրբ կիզել, եւ զամենայն եկեղեցիս հիմնայատակ կործանել:
       Այլ Սմբատայ յառաջագոյն կասկածեալ զգալստենէ նորա` առաքեաց զոմն ՚ի Դամասկոս առ Սահակ կաթուղիկոս, որ դեռեւս անդ ՚ի գե րութեան էր. եւ աղաչեաց զնա հնարս հաշ տութեան գտանել: Յայնժամ եւ երանելին Սահակ առաքեաց առ Մահմատ զդեսպան մի, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ հրաման երթալոյ առ նա. զի թերեւս աղերսալի բանիւք մարթասցի քաղցրացուցանել զսիրտ նորա:
       Եւ իբրեւ հրամայեաց նա գալ, ել կաթուղիկոսն ՚ի ճանապարհ . եւ հասեալ ՚ի Խառան` հիւանդացաւ, եւ ոչ եւս կարաց գնալ առ նա. եւ գիտացեալ` թէ մեռանի, զօրացաւ հոգւով. ել ՚ի մահճէ իւրմէ, եւ գրեաց ձեռամբ իւրով գիր աղաչանաց առ Մոհմատ ՚ի լեզու արաբացւոց` այսպէս. Այս գիր է ձեռին իմոյ Սահակայ հայրապետիս հայոց առ զօրավարդ Մոհմատ. ես առաքեցայ յազգէն իմմէ ընդառաջ քո. այլ որ շտեմարանապետն է հոգւոց, ստիպեաց զհոգի իմ առ ինքն, եւ ոչ ժամանեցի տեսանել զերեսս քոյ. եւ այժմ ունիմ ՚ի ձեռին զգիր դաշինն, որով պարտին հարկս տալ քեզ ազգատոհմք իմ, եւ ծառայել միամտութեամբ, եւ հնազանդ լինել` որպէս եւ վայել է տերանց. եւ քեզ եւս արժան է զարժանն առնել, եւ առնուլ զհարկս եւ զհնազանդութիւն. եւ մի ' բարկութեամբ աւերել զաշխարհ ազգատոհմին իմոյ որպէս զթշնամեաց: Եւ արդ` հոգալ պարտիս զաշխարհն իմ որպէս զ քո. եւ եթէ այլազգ ոխ յարիցէ ՚ի վերայ նոցա, եւ նոքա ձայն արկցեն ՚ի քեզ, դու օգնեսցես նոցա, եւ փրկեսցես ՚ի նեղչաց նոցա. եւ զհարկն եւ զմաքսն` զոր տացեն ձեզ, խաղաղութեամբ վայելեսցես դու եւ զօրք քոյ: Այլ արդ` եթէ քաղցրասցի սիրտ քոյ` եւ արասցես ընդ սրտի իմում, եւ լիցիս ներօղ առ ակամայս ստամբակ ութիւն իմոցն, հաստատեսցէ տէր զաթոռ թագաւորութեան ազգիդ. եւ եկեսցէ ՚ի վերայ քո օրհնութիւն հօր քոյ Իսմայէլի. զի եղիցի Իսմայէլ յազգ մեծ. ձեռք Քամայ ՚ի վերայ թիկնաց իւրոց` որպէս գաւազան խրատու. արք սորա տեարք, եւ կանայք սորա տիկնայք: Եւ այժմ եթէ արասցես զհրամանս իմ, նոյն օրհ նութիւն հաստատեսցի ՚ի վերայ Քրիստոս. ապա եթէ ապախտ արասցես զբանս իմ, դարձուսցէ տէր յետս զսիրտ արանց միաբանելոց ընդ քեզ. եւ մի ' ուղղեսցին գնացք ոտից քոց. եւ երիվարք զօրաց քոց խրթնասցին, եւ մի ' կարասցեն գնալ` ուր խնդրես: Այդ կացցէ պայման ՚ի միջի` ընդ իս եւ ընդ քեզ. այլ դու յերկոցունցդ ընտրեա ' զմին` զոր սիրէ սիրտ քո: Զայս թուղթ կնքել երանելւոյն Սահակայ` հրամայեաց սարկաւագաց իւրոց. զի ՚ի մեռանիլ իւրում դիցեն զայն ձեռն իւր. որպէս զի Մոհմատ ինքնին առեալ ՚ի ձեռանէ իւրմէ` ընթերցցի զայն. եւ այնու գուցէ ՚ի գութ եկեալ` դադարեսցի ՚ի սրտմտութենէ եւ ՚ի սպառնալեաց:
       Եւ իբրեւ վախճանեցաւ երանելին, վաղվաղակի ազդ արարին Մոհմատայ զամենայն զոր խօսեցեալն էր նորա. եւ Մոհմատայ լուել ասէ. եթէ կենդանի էր նա , գայր առ իս. եւ զի այժմ ոչ կարէ գալ նա, ես գնացից առ նա. եւ հրամայեաց մի ' թաղել զմարմին նորա` մինչեւ ինքնին եկեսցէ առ նա: Ելեալ ապա Մոհմատայ ՚ի ճանապարհ. եւ փութանակի հասեալ անդր մերձեցաւ առ մարմին երանելւոյն. եւ ողջոյն ետ նմա իբրեւ կենդանւոյ ձեռօք եւ բանիւք` ընդ իւրեանս լեզ ութիւն ասելով, սէլամ ալէք: Յայնժամ եւ մարմին սրբոյն իբրեւ կենդանի ողջոյն տուեալ նմա ձեռօք մատոյց առ նա զթուղթն , զոր ունէր ՚ի ձեռին. Ընդ որ կարի իմն զարմացեալ եւ քստմնեալ սպարապետին` յարգանօք էառ զայն ՚ի ձեռանէ նորա. եւ ընթերցեալ զբանսն` ասէ ցնա. այս խնդիր քոյ կատարեալ է պատուական այրդ աստուծոյ: Ապա վաղվաղակի գրեաց թուղթ առ նախարարս հայոց` ծանուցանելով նոցա. թէ թողեալ է զամենայն յանցանս, զորս գործեցին ընդ նա ՚ի վտանգ, եւ ընդ Աբդլլա ՚ի Վարդանակերտ. եւ խոստանայր երդմամբ` ո'չ խնդրել վրէժ ՚ի նոցանէ. եւ ոչ իսկ յիշել զանցս` որք անցին ընդ նա: Եւ յետ գրելոյ զնամակն հրամայեաց բազում պատուով տանիլ ՚ի Հայս զմարմին երանելւոյն, հանդերձ զօրօք հագարացւոց` որոց զօրավար էր Կաշմ անուն. եւ ինքն դարձաւ ՚ի տեղի իւր. եւ հաւանեցուցեալ զամիրապետն` արձակեաց զայլ գերիսն. որք եկեալ էին ընդ Սահակայ ՚ի Դամասկոս: Եւ այսպէս (ըստ ասելոյ Յովհաննու կաթուղիկոսի ) զմեռել ութիւն նորա պատուական արար Աստուած քան զմեր կենդանութիւնս. եւ ՚ի սադրելոյ աղօթից նորա փրկ ութիւն մեծ ծագեաց աշխարհին մերում: Իսկ ամք կաթուղիկո սութեան նորա եղեն ընդ ամ. իզ. եւ ամիսս քանի մի. զի ժզ. ամենայն եկաց ՚ի Դուին եւ աւելի քան զտասն ամենայն յաքսորս. եւ վասնորիկ ոմանք. իէ. ամենայն դնեն ընդ ամ: Սոյն այս երանելիս արար ճառս գեղեցիկս, եւ շարականս համեղ ձայնս` զխաչին եւ զեկեղեցւոյն: Գրէ Գրիգոր կաթողիկոս Անաւարզեցի ՚ի թուղթն առ Հեթում թագաւոր. թէ ինքն տեսեալ է զաջ սորա ՚ի Հռոմկլայ անապական . որ եւ յետոյ պատեցաւ ասէ արծաթով: Իսկ յետ երանելւոյն Սահակայ նստաւ յաթոռ կաթուղիկո սութեան տէր Եղիա եպիսկոպոս Բզնունեաց ՚ի յԱրճիշակով տայ ՚ի գեջէ Արճիշոյ:
       դ. ՚Ի յաջորդ ամի մեռաւ ամիրապետն Մրուան, եւ նստաւ ՚ի տեղին նորա Աբդլլայ, որ յառաջն ոստիկան էր հայոց, որ եւ կոչի Ապտլմէլիք: Յիշեալ սորա զչարիսն` զոր անցուցին հայք ընդ ինքն եւ ընդ զօրս իւր ՚ի Վարդանակերտ, ոչ հաճեցաւ ընդ գործ հաշտութեանն` զոր արար Մահմատ. այլ` առաւել եւս ցասուցեալ` եդ ՚ի մտի առնուլ զվրէժ ՚ի հայոց: Յղեալ պատգամ առ Կաշմ զօրավար` որ նստէր ՚ի Նախջուան. եւ կացուցեալ զնա ոստիկան ՚ի վերայ աշխարհին հայոց` հրամայեաց նմա, զի հնարիւք իմն կալեալ զմեծամեծս` որք են ՚ի Հայս, կորուսցէ զնոսա, եւ նուաճեալ ընկճեսցէ զաշխարհն:
       Ընկալեալ Կաշմայ զայս պատուէր յամիրապետէն` եհան համբաւ սուտ, թէ ամիրապետն խորհի յաստիճան պատուոյ հանել զաւագս հայոց, եւ տուրս բաշխել զօրականաց, եւ գրել զնոսա ազատս. որոյ վասն հրամայեաց գալ ժողովիլ մեծամեծաց առ ինքն: Եւ զի հայք անկասկած էին վասն երդմանն Մոհմատայ, վստահացեալ ՚ի նոյն` գնացին առ նա ՚ի Նախջուան նախարարք պատուականք եւ սեպուհք եւ իշխանք մեծամեծք. ընդ որս զօրականք քաջք: Գրեաց Կաշմ զանուանս նոցա, եւ խոստացաւ իւրաքանչիւր նոցա իշխան ութիւնս եւ պատիւս. այլ ասէ առ ՚ի հաստատութեամբ պահելոյ ձեր զհաւատարմութիւն առ ամիրապետն` հարկ է ձեզ ընդ օրինաց ձերոց երդումն տալ յեկեղեցւոջ ձերում: Եւ իբրեւ մտին նոքա յեկեղեցին, զօրքն Կաշմայ վաղվաղակի փակեցին զդրունս, եւ կալան զամենայն ելս փախստեան. եւ ելեալ ՚ի վեր լուցին հուր ՚ի փայտաշէն վերնայարկ եկեղեցւոյն. եւ անդ ՚ի բորբոքիլ հրոյն հրացան եւ թանձրութիւնք կղմնդրացն, եւ սկսան հօսիլ ՚ի վերուստ ՚ի վայր մխախառն հրով:
       Իսկ որք ՚ի ներքս էին, տեսեալ զինքեանս յայսպիսի աղէտս տանջանաց մտանել, բարձրացուցին զձայնս իւրեանց ընդ երից մանկանցն, եւ օրհնելով զաստուած` կատարեցան ամենքն: Զայս արարին եւ ընդ այլ մեծամեծս ՚ի քաղաքն Խրամ: Յայնժամ յապահովս եղեալ զօրացն Կաշմայ յերկիւղէ նախարարացն հայոց` յարձակեցան յաւար աշխարհին. եւ մտեալ ՚ի տունս տունս` կողոպտեցին զորս եւ գտին. եւ զոմանս ՚ի մնացել նախարարացն կալեալ կախեցին զփայտէ. եւ զկանայս եւ զորդիս նոցա եւ զամենայն ընտանիս այրեցելոցն վարեցին ՚ի գերութիւն:
       Զայս իբրեւ լուան արք քաղաքին Դունայ` հայք եւ հագարացիք, ամրացուցին զքաղաքն: Եւ յորժամ եկին անդ զօրքն Կաշմայ, մարտ եդեալ ընդ նոսա քաղաքացւոցն` ոչ թողին զնոսա մտանել ՚ի ներքս: Էր յայնժամ ՚ի քաղաքի անդ մանուկ ոմն հագարացի երկոտանամեայ Աբդլազիզ անուն. սա կամելով մտանել զքաղաքն, ել գիշերային ընդ նեղ անձուկս պարսպին ՚ի վեր, եւ աղաղակեալ առ պահապանսն` ասէ. մտին թշնամիք ՚ի ներքս, եւ յաւարի առնուն զքաղաքն: Լուեալ զայս պահապանացն եւ մարտիկ զօրաց, որք էին ՚ի վերայ պարսպին, ոմանք ընթերցան ՚ի ներքս, եւ ոմանք հոսեցին զանձինս ՚ի պարսպէ անտի ՚ի վայր, եւ փախեան: Եւ զօրացն Կաշմայ յայն շփոթ մուտ գտեալ` դիմեցին ՚ի ներքս, եւ առին զքաղաքն, եւ աւերեցին զբազում շինուածս: Եւ ապա ժողովեալ զամենայն գերիս` ածին զնոսա ՚ի Դամասկոս բոկոտն եւ բացագլուխ. Եւ այսպէս մեր (ասէ Յովհաննէս կաթուղիկոս) ծովացաւ արտասուօք, եւ լցաւ բազում ողբովք: Ընդ այն գերեալսն կայր եւ մանուկ մի Վահան անուն չորից ամաց` որդի Խոսրովու Գողթան տեառն. որ ՚ի տղայ ութեան իւրում տաճկացեալ ՚ի Դամասկոս` կոչեցաւ Վահապ. եւ քաջ ուսեալ զգիր եւ զօրէնս հագարացւոց` եղեւ դիւանապետ արքունի:
       Էր ընդ գերեալսն եւ Շուշան դուստր Վահանայ Կամսարականի. զոր տարեալ ՚ի Խառան քաղաք Միջագետաց տանջեցին վասն ՚ի Քրիստոս հաւատոց. եւ ոչ կարացեալ խախտել զհաստատ ութիւն մտաց նորա` արկին ՚ի բանտ խաւարչտին. եւ անդ նեղէին զնա սովու եւ ծարաւու. ուր եւ վախճանեցաւ իսկ երանելին յետ սակաւուց, եւ ժառանգեաց զանուն խոստովանողի եւ վկայի. յամի տեառն. 706. եւ ՚ի թուին հայոց. ճծե. ՚ի քսանեւերեքերորդ ամի եպիսկոպոսութեան Գրիգորիսի Արշարունւոյ: Էր յայնժամ եղբայր սրբուհւոյն Գագիկ ՚ի Վարդանակերտ, եւ շինէր անդ յեկեղեցի. եւ ՚ի կատարել զնաւակատինս` եհաս առ նա լուր նահատակ ութեան քեռ իւրոյ Շուշանայ. ընդ որ ուրախ լեալ նորա` կատարեաց անդէն եւ զտօն յիշատակի քեռն: Այս աւանդի ՚ի պատմութիւնս եպիսկոպոսացն Արշարունեաց այս ինքն է Կամսարականաց, եւ ՚ի ճառընտիրս եւ ՚ի կանոնագիրս ՚ի գլ. լթ. ՚ի վերջն:
       ե. Իսկ Սմբատ Բիւրատեան կիւրապաղատ, եւ Գրիգոր եւ Կորիւն Արծրունիք, եւ այլ եւս մնացեալ նախարարք զերծեալ ՚ի ձեռաց ոստիկանին, եւ ելեալ յաշխարհէս Հայոց` գնացին յաշխարհն Եգերացւոց, որ էր ընդ ձեռամբ յունաց. եւ կայսրն ետ նոցա զքաղաք մի` որ կոչիւր Փոյթ. յոր մտեալ նոցա` բնակեցան անդ զաւուրս քանի մի. եւ տեսել` թէ յոյնք ոչինչ օգնեն ինքեանց, այլ մանաւանդ հաճեալս ցուցանեն զանձինս ընդ թշուառ ութիւն նոցա, յաւարի առին զքաղաքն. եւ կողոպտեալ զեկեղեցիսն` բերին զաւարն ՚ի Հայս: Զայս լուեալ յունաց` բարկացան յոյժ, եւ կարգեցին նզովս ՚ի վերայ հայոց. զոր եւ կարդային ամի ամի ՚ի տօնի զատկին յամենայն տեղիս` ըստ գրելոյն Ասողկայ. բ. 4. եւ Վարդանայ:
       Աւանդեն պատմիչք յունաց, թէ յայն աւուրսն եւ Վահան նախարար Չորրորդ Հայոց` որ կայր ընդ հնազանդութեամբ յունաց, ձանձրացեալ ՚ի հանապազօրեայ արշաւանաց հագարացւոցն, եւ ոչ գտեալ ինչ օգ նութիւն ՚ի յունաց, զաշխարհ իւր էարկ իսպառ ընդ իշխանութեամբ հագարացւոց: Ընդ այս գործ Վահանայ դժկամակեալ յոյժ յունաց` նախատական անուամբ կոչէին զնա Էփթատէմոն, այսինքն է եօթնադեւ: Այլ յետ մեռանելոյ Վահանայ նախարարի Փիլիպպիկոս կայսր, զոր ոմանք կոչեն Վարդան, եւ այլք անուանեն որդի Վարդանայ ուրումն հայոց, վերստին նուաճեաց ՚ի հնազանդ ութիւն յունաց զՉորրորդ Հայս . եւ զբազումս ՚ի հայոց յայլեւայլ տեղեաց փոխադրեաց անդր առ ՚ի պաշտպան ութիւն երկրին: