Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Զկնի տեառն յաջորդեաց յաթոռ հայրապե տութեան հայոց Յովհաննէս չորրորդ` մականուանեալն Իմաստասէր կամ Փիլիսոփայ, ՚ի գաւառէն Տաշրայ. յամի տեառն. 718. եւ ՚ի թուական ութեան հայոց. ճկե: Զսմանէ բազում գով ութեան բանք գրին ՚ի պատմագրութեան Յովհաննու կաթուղիկոսի յաջորդին Մաշտոցի, եւ ՚ի հին ձեռագիր յայսմաւուրս, եւ ՚ի զանազան մատեանս. զոր եւ հաստատեն գրուածք սորին իսկ Յովհաննու իմաստասիրի. յորոց առեալ եւ մեր` գրեսցուք աստ: Սա ՚ի մանկութենէ աշակերտեալ էր առ ոտս մեծի վարդապետի իմաստնոյն Թէոդորոսի Քռթենաւորն կոչեցելոյ` առն քաջավարժի յամենայն իմաստս աստուածային գի տութեան եւ հելլենական իմաստասիրութեան. զորմէ գրեալ եմք ՚ի գլ. ծղ: ՚Ի նմանէ ուսեալ Յովհաննու զամենայն ուսումն` գերագոյն գտաւ քան զբազումս, մանաւանդ թէ քան զամենեսին` որք էին յիւրումն ժամանակի. եւ եղեւ քաջ տեղեակ աստուածային եւ արտաքին գիտուց. յաջողակ ՚ի քերթող ութեան արուեստիւ. պերճ ՚ի հռետորական հանդիսի. եւ առաւելեալ յուսումն փիլիսոփայական մակացութեանց յոյժ` ըստ ամենայն մասանց նորուն. որոյ վասն եւ կոչեցաւ Փիլիսոփայ կամ Իմաստասէր:
       Գրեաց բազում ինչ. զորոց ունիմք յիշատակել ՚ի ստորեւ. այլ այնքան նուրբ է ոճ բանից նորա, այնպիսի արուեստաբանութեամբ յօրինեալ, եւ այնչափ խորիմաց իմաստութեամբ յերիւրեալ, մինչեւ անկարելի է ումեք անվթար եւ ամբողջ իմանալ զմիտս շարագ րութեան բանից նորին, բայց եթէ քաջ վարժել իցէ ՚ի քերականական եւ ՚ի հռետորական արուեստս, եւ ՚ի տեղեկ ութիւնս նախնի պատմութեանց, եւ հմտացել ՚ի խնդիրս փիլիսոփայական մակացութեանց, եւ մարզեալ յաստուածաբանական գիտութիւնս եւ ՚ի մեկն ութիւնս սուրբ գրոց. ապա թէ ոչ` եթէ ոք յընթեռնուլն զբանս նորա, համարեսցի` թէ իմացաւ, ՚ի քննելն վերստին` ծանիցէ թէ չէ` իմացեալ: Ընդ այսպիսի նորաբ ութեան բանից նորա վսեմ է յոյժ եւ հոյակապ իմն` շարադր ութիւն նորին եւ քաղցր. զորոյ զճաշակն առցես յըզկնի գրելոցդ. որում վկայէ եւ Յովհաննէս պատմաբանն` որ քաջահմուտն է ՚ի պանծալի շարադրութիւնս: Սոյն սա ընդ ներքին եւ ընդ արտաքին կազմուածոյ եւս գտաւ գերազանց յոյժ. ընդ մասին ներքնոյ` մեծահոգի եւ ազատանձնեայ, բազմահանճար եւ լայնախորհուրդ. միանգամայն խոնարհամիտ եւ խաղաղասէր. իսկ ընդ արտաքնոյն` վայելչահասակ եւ թիկնաւէտ, շքեղատիպ եւ փառացի: ՚Ի ներքոյ ունէր զգեցեալ խարազն խիստ եւ անտանելի. իսկ արտաքուստ յաւուրս հանդիսի ագանէր ահեղակերպս. մինչեւ ամենեցուն ակնածել ՚ի նմանէ, եւ պատկառանօք մերձիլ առ նա:
       Սա ՚ի նստիլ իւրում յաթոռ հայրապետութեան, բազում խնամով փոյթ կալաւ յանդորրու պահել զհօտ իւր, որ ՚ի բազում աղմուկս շփոթից տատանել լինէր, մանաւանդ յերից։ Մի` ՚ի կեղծաւորութենէ ամենաչար աղանդաւորացն պօղիկեանց. որք մուտ գտեալ էին ՚ի Հայս յաւուրս Եղիայի. որպէս ասացաք ՚ի նախընթաց գլուխդ: Երկրորդ` յանկարգութենէ ոմանց ՚ի քահանայից եւ յականաց. որք աներկիւղ վարելով բազում ինչ անպատշաճ գործէին յեկեղեցւոջ եւ արտաքոյ: Երրորդ` ՚ի հակառակութենէ անձանց ոմանց ընդդէմ միմեանց զինելոց` պատճառաւ այնոցիկ, որք ընդ գրելոյ մեր այժմ եկեալ ՚ի մասնէ բաժնին յունաց` վիճէին ՚ի վերայ ծիսից եկեղեցւոյ, պնդելով` թէ պարտ է խմորուն եւ ջրախառն պատարագել, եւ առանց խաչեցարի զսուրբ աստուածն երդել, եւ զտօն ծննդեան ՚ի դեկտեմբերի 25. կատարել առանձինն. զիւղ երեխայից եւ զհիւանդաց ՚ի կիր առնուլ. յաւուրս քառասնորդաց ՚ի շաբաթու եւ ՚ի կիւրակէի չուտել զձուկն. եւ այլ եւս բանք բազումք:
       Յորդորեալ ոմանց ՚ի բանից սոցա` սկսան այլատարազ ծէսս վարել արտաքոյ հասարակ կարգի. զի ոմանք խմորուն պատարագէին, բայց առանց խառնելոյ զջուր. ոմանք ջրախառն եւ խմորուն. ոմանք յերգելն զսուրբ աստուածն` յերկրորդումն նուագի միայն ասէին զխաչեցարն. իսկ յառաջնումն եւ ՚ի վերջնումն ոչ. իբր թէ այսու մին ՚ի սրբասացութեանց ՚ի դէմս հօր, միւսն ՚ի դէմս որդւոյ` որ խաչեցաւ, եւ երգն ՚ի դէմս հոգւոյն սրբոյ. ոմանք առանձին տօնէին զծնունդն. իսկ զօր յայտնութեանն առանց յատուկ պաշտամանց կատարէին. ոմանք կամելով զերեխայից եւ զհիւանդաց իւղ ՚ի կիր առնուլ` փոխանակ այնր զսուրբ միւռոնն ՚ի գործ ածէին, եւ ոմանք զայլ իւղ` բերեալ յԵրուսաղէմէ, զոր եւ խաչի ձէթ անուանէին:
       Այլ քանզի ազգն առ հասարակ ըստ իւրեանց նախնի սովոր ութեան վարէին, զայսպիսի այլայլ ութիւն ծիսի տեսեալ ՚ի նոսա` ոչ միայն գայթակղէին, այլեւ գուն գործէին հալածել զնոսա. եւ այր ընդ եղբօր իբրեւ ընդ թշնամի կարգէին: Իսկ առաջնորդք ազգին եթէ արդարացի եւ ուղիղ ինչ եւս տեսանէին ՚ի փոփոխ ութիւնս նոցա, չէին ձեռնհաս յայն յորդորել զազգն վասն հաստատեալ լինելոյ ՚ի նոսա ներհական սովորութեան. մանաւանդ զի ոչ գոլով յայնժամ սեպհական իշ խանութիւն ազգին` դժուարին լինէր կատարել, զոր կարելին էր առնել, եւ այնպէս զխռովարարսն զսպելով, եւ զերկպառակ ութիւնս բառնալով` խաղաղ ութեան դարման մատուցանել. եւ ՚ի տեղի տարրացեալ հին սովորութեանց ընդ կարի զպատշաճականսն կարգել. եւ յամի յուղիղն յօժարեցուցանել` ոչ միայն ՚ի խռովութենէ պահել զազգն, այլեւ յանստերիւր գնացս անխոտոր եւ անքոյթ առաջնորդել:
       բ. Զմտաւ ածեալ ապա հայրապետին մեծի Յովհաննու Իմաստասիրի, որոյ ամենայն փոյթ էր զազգն ՚ի խաղաղ ութեան պահել, եւ ՚ի դառն ութեան ժամանակի անդ ընդ քաղցր լծովն Քրիստոսի ուղղութեամբ խնամել հօտին, ջանայր հնարս գտանել. եւ առնել զայն` զոր կարելի տեսանէր: Սմին իրի յերկրորդում ամի անդ կաթուղիկո սութեան իւրոյ հրաման եհան առ համօրէն եպիսկոպոսունս Մեծին եւ Փոքուն Հայոց` գալ ժողովիլ ՚ի հայրապետական աթոռ ՚ի մայրաքաղաքն Դուին: Եւ եղեւ անդ ժողով մեծ եւ գումար հանդիսի բազմութեան հայրապետաց հայոց. յորում նա ինքն կաթուղիկոսն Յովհան Իմաստասէր բացեալ զբերան իւր` սկսաւ առաջի դնել ժողովելոցն զվիճակ եկեղեցւոյն Հայաստանեայց ընդ այնմ ժամանակի, եւ յուշ առնել զառաջին բարեզարդ ութիւն նորին` զկարգեալն ՚ի սրբոց հարց անտի ՚ի նախնեաց մերոց: Եւ զայս յանդիման կացոյց նոցա գեղեցիկ օրինակաւ անմեղ ութեան հասակի, որ ՚ի չափ հասանելն օր քան զօր յանցուածոց արատաւո րութեամբ անշքանայ, յանձն իւր առակեալ զսոյն` ճոխ եւ վսեմ ատենախօսութեամբ. զորոյ զբանսն ընդ մասնեայ յառաջ բերել աստանօր կարեւոր համարիմ: Արդ սկիզբն արարեալ սորա ատենաբանութեան իւրում` խօսի այսպէս:
       Համբերողացն նախատիպ մեծն Յովբ` ասէր երբեմն յիւրում բանսն` նեղեալ ՚ի փորձանացն արկածից. ո՞վ առնէր զիս ըստ աւուրցն առաջնոց. միանգամայն ՚ի բաց եդեալ զքաջողջութիւն, զընչաւէտ ութիւն եւ զբազմորդութիւն: Զնոյնս եւ ես հանդերձ հառաչմամբ բարբառիմ, ՚ի դիպուածոց աստի վտանգեալ. Ո՞վ զիս անցելոցն առաջի դնէր ամանակաց, վերստին զմանկական տիսցն զգեցուցանելով զհասակ. յորում ճոխացեալն էի հայրենատուր հոգեկան ընչիցն առատութեամբ. եւ զարդարեալ հրճուէի. եօթնամանեայ հոգւոյն պատմուճանաւ. եւ շնորհացն պսակաւ փառաւորեալ գլխոյ իմոյ. եւ զառաջնորդականին իմոյ կախեալ զպարանոցէ զոսկետեսակ զքառամանեկին զգեղեցկութիւն. եւ ամենեւին զամենայնն ընդ իս բերէի զհարսնական յօրինուածոյն զգեստ, պատշաճ լինելով յերկայնոյն պարփակիլ փեսայի առագաստ. քանզի արդարեւ զարդարի պատկերս` առաքինութեանն երանգովք` ընդ նախատպին կերպարանեալ, որպէս ճշմարտութեանն եւ ինձ թուի: Յայնժամ բոլորովին ես ինքն էի լուսատեսիլ` յաստուածայնոյ թափանցանց լինելոյ նշուղից. զոր իբրեւ մաքուր հայելեաւ առ իս զիրչականն ձգելով դիմի զնմանութիւն, հանգոյն արեգական ՚ի խորս ուրեք ընդ յստակ ութիւն ջուրցն առաքելով զիւր ճառագայթսն: Եւ նախ նորին ստէպ ստէպ հոգւոյն ուղխից վտակօք ոռոգանէր զարգաւանդ երկիր մտաց իմոյ. եւ որպէս ՚ի ծաղկահոտ գինի սպունգ ինչ թացեալ, այնպէս լցեալ ուռճանայ ՚ի նմանէ բանական իմ ոգի. մինչ զի կարել ասել ինձ զյայն ժամու պատահիցն` իբրեւ զայլմէ պատմելով. մանուկ էի մտավարժ, եւ ոգւոյ բարւոյ դիպեցայ:
       Քանզի եւ վարժապետ վեհագոյն ունէի յաստուծոյ պարգեւեալ ինձ` հայր, միանգամայն եւ հրահանգօղ հոգեկան վարժուեց, զիմն Թէոդորոս, ընդ մերումս` աստուածաշնորհ պատշաճեալ` լեզուի. որ ոչ յառ յինքենէն եւեթ բաւականանայր շտեմարանել յիմումս ոգւոջ զբարին , այլ եւ ՚ի յոլովից զպայծառագոյնսն ծաղկաքաղ առնելով զշնորհաց, լիացուցանել զագահուեն իւրոյ ինեւ ջանայր զուսումնասիրուի: Եւ գրեթէ յազդմանէ հոգւոյն զլինելոցս նախատեսեալ` զառ ՚ի յոքունցն հաւաքեալ պատրաստէր լինել բազմաց պիտոյից նիւթ, ծածկաբար զայսն առ իս բարբառելով. կե'ր մանր զմատեանդ զայդ` պատգամատա'րդ հրաւիրեալ լինել իէլեանն աղին: Եւ եթէ երբեէք ուրեք խորհէի արդեօք զհրամանացն խորտակել զլուծ, եւ խզել զաշխատութեն սամետէս, այլում ումեք ակն դնելով կենցաղական տարփանաց, ածայինն շնորհ անդրէն ձգեալ բերէր զիս կապանօք սիրոյ իւրոյ, սաստելով յականջս խորհրդոցն իմոց. զի՞ կայ քոյ եւ ճանապարհին եգիպտացւոց ըմպել զջուրն գեհոնի, յաղագս որոյ ապա հաւանեալ իմ այսոքիկ` իբրու թէ ձայնիւ կոչողին զիս աստուծոյ, զյանձնառականն ընդառաջ տանելով բան. ահաւասիկ եմ ես , առաքեա ' զիս. զո'ր օրինակ ձի ոք նորավարժ ոչ կարացեալ յինքենէ զվերելակն իւր ՚ի բաց ոստուցանել, զակամայ տանձիցն բռնադատ ութիւն դժոխակամութեանն իւրոյ եդեալ գործիցէ քաջ հլ ութեան ասպարէզ:
       Այսքանք եւ այսպիսիք յիսկզբանն առ իս Աստուծոյ նախախնամութեանն մեծութիւն, որովք իւիք աւասիկ ես այժմիկ հարկանեմ զանձն իմ եւ նուաստանամ. հարցափորձեալ ՚ի տեառնէ, թէ զիա'րդ անհանճարեղագունի հասակին տուեալ զգործոցն խոհականութիւն. իսկ զդեղապարելն ուսեալ նեշրջանակացն` եւ մակացականօքն փարթամացելոյ, զյոլովս անդուստ ՚ի բաց յուղարկեցաք զգործնական իմաստութիւն : Մինչ զի ըղձալի լինել ինձ այսօր` որպէս յառաջն ասացի` հանդերձ կատարելութեամբս եւ պատուոյս բարձրութեամբ դառնալ հանդիպել մատաղագունի եւ անթարշամ ՚ի մեղաց եղելոց հասակին. եթէ պարտ է ընդ առաքելական բանին զպիտանի եւ զընտրեալ անօթ լնուլ պատուական գանձու , վկայք լինելով յարմարուեն միմեանց հանգիտաբար եւ ազգակցապէս: Եւ զի մի ' թուեցայց` այսգունիւ բերեալ ցանկութեամբ զՊեղիայ զԹետաղացւոց գոռոզին ախտանալ, որ զզառամացեալն իւր Միդիայ առաջի առնէր առ ՚ի յօշել` զմարմինն, որպէս թէ ՚ի մեռելութենէ առ մանկ ութիւն զծերութիւնն փոփոխել յուսալով. (Այս այն Պեղիաս է արքայ Թեսսաղիոյ, զոր յիշեցաք. գիրք. ա. երես. 85. որ խնդրեաց ՚ի Պիւդեայ պատգամախօսէն Ապողոնի, զի զզառամացեալ մարմին իւր յօշմամբ մանկացուսցէ. որ չէր կարելի. եւ այու կամի ցուցանել հայրապետն, թէ կան ինչ ինչ սովորութիւնք յազգին, զորս մարթ է ուղղել, եւ ինչ ինչ եւս` զօրս անհնար է փոփոխել վասն առաւել հնութեանն. յաղագս որոյ` ասէ ) դարձցուք, եւ զկարելւոյն բուռն հարցուք, ՚ի բաց դնելով զանհնարիցն մտածութիւն. զի կարելի է բանական կենդանւոյս` ամենեցուն յամ ժամ լինել զի՞նչ եւ կամեսցի. թէպէտ ոչ համագամայն ՚ի միոջէ եւ ՚ի նմին ժամու ներգործելով զներհականսն, որ մանաւանդ ընդ զօ րութեան երկոքին ՚ի նմին գտանին ՚ի մարդն: Եւ պարտ էր այնմիկ` որ զխոստացեալսն իբրեւ զըմբռնելսս յուսովն ողջունել գիտէ, յարատեւողացն եւ դժուարաշարժիցն հոգ տանելով ձգել ձեռն. որք միանգամ բնաւորեցան կամ ոչ հեռանալ ՚ի մարդոյն, կամ թէ հեռացեալ ` վաղվաղակի վերստին դառնալով յարահիւսել. եւ այս են առաքինութիւնք, որք առ հասարակ հոգւոյ եւ մարմնոյ զփառացն ՚ի գլուխ յօրինեալ կապեն զպսակ: Քանզի այլք ՚ի տրամադրութեանցն ժամանակաւ տրտմակայեալ` լուծանեն զմիմեանս իսկ առաքի նութիւն հանապազորդ ՚ի մեզ խնդրէ բնականալ . վասն զի յայս իսկ եւ գոյացուցիչն զմերս հաստատեաց բնութիւն, զի բարեգործք եւ աստուածասէրք եղիցուք. եւ ինքնիշխանութեանն կառօք իբր ՚ի տեսարանի ումեք ՚ի սոսա նահատակել հանդիսասցուք կնքելով որպէս թագաւորական մատանեաւ աստուածայինն երկիւղիւ զսիրտս մեր եւ զձեռս. ընդ որս յարմարեալ պատկանի խորհուրդ եւ գործ. զի նոքումբք իրօք որովք առ մահն սողոսկեալ անկաք, առ կեանսն դառնալ վերստին գիտիցեմք:
       Զկնի որոյ ապա ճշմարիտ եւ քաջ հովուապետին հնարել հանգիտատիպ առ նմանութիւնն, զառ ՚ի նմանէ ՚ի վայր մնացեալսն ՚ի մերումս լնլով մարմնի` զվշտամբերութիւնս. մինչ զի կարողք լինիցիմք համարձակապէս որոց իշխիցեմքն հրամայել. նմանօղք եղիջիք, որպէս եւ ես Քրիստոի: Հանգոյն նմա առաջի երթալ ընդ պատուիրանապահութեանն շաւիղս. եւ զսուղելոյն ձայն միշտ ՚ի լսելիսն հնչեցուցանել` զաւետարանական քարոզութեանն վարդապետութիւն. զառողջ եւ զանվնաս բանիցն ճարակեցուցանել դալարիս. եւ առ սնուցիչ հոգեկան պատգամացն սնուցանելով ջուրս, մակաղել` որ արտաքոյ ապականացութիւնս այսորիկ ՚ի հրաւիրեցելումն զմեզ վայրի. անխրամատելի երեքկին շրջապատել զնոսա պարսպու` եռանձնական հաւատոյն խոստովանութեամբ. եւ ընդ գազանացն կռուել յարձակմունս. զի մի ' քայքայեալ ցրուիցին մերձ ՚ի դժոխս գեղեցկապէս միաւորեալ քնի անդամքն. այլ ամենեքին միոյ գաւթի` միոյ քրիստոսական գաւազանին յարդարեսցին լինել հօտ:
       Քանզի տեսանեմ ՚ի յոլովագոյն եւ ՚ի ծանր իրս անկար գութիւն բազմացեալ ոչ միայն` ՚ի ժողովրդականս, այլ առաւել յուխտի մանկունս` եւ յառաջնորդս եկեղեցեաց: Որք մին լեզու` ՚ի ձեռն միոյ քարոզի ՚ի մի ելաք ճշմար տութեան ճանապարհ. եւ արդ բազմահետք եւ բազմաշաւիղք եղաք յանչափաբար եւ զանազան եւ այլաձեւսն առնելոյ, թէ ' զվարս, եւ եթէ զփառաբանութիւնս` որ առ աստուած. մինչ գրեթէ զնոյն կրել զվնասս ընդ հնոյ պատմութեանն` պատերազմել մեզ այր ընդ եղբօր` եւ այր ընդ ընկերի, քաղաք ընդ քաղաքի, եւ օրէնք ընդ օրէնս: Երկրական զբօսանօքն եւ վաճառացն տուեւառուբք` խօսակիցք եւ հաշուակիցք իրերաց լինելով եւ առ խաղաղութեանն Աստուած ժողովեալք` զխաղաղութիւնն խնդել. խուճապիմք եւ խռովիմք, եւ իբրեւ այլազգիք եւ այլալեզուք` տանիմք եւ բերեմք զմիմեանս, լինելով սա նմա խուժ, եւ այլք այլոց գուժ :
       Այսպիսի գեղապանծ եւ խորիմաց բանիւք կանխաճառեալ Յովհաննու Իմաստասէր հայրապետի յատենի ժողովոյն, մի առ մի առաջի եդ ժողովելոց զհանգամանս անկարգութեանց ինչ եղելոց յիւրում ժամանակի. եւ ՚ի վերայ ամի արար վարդապետ ութիւն երկար բանիւք այնչափ գեղեցիկ, մինչ արժան իսկ էր զամենայնն ոսկեգրով դրոշմել: Իսկ ՚ի վախճան ճառիցն` յաւարտ հասուցեալ զբան իւր` ասէ. Բայց արդ` այսոցիկ այսքան բաւական լիցի, սակաւս ինչ ՚ի բազմաց նշանակելով յոլովիցն ՚ի գիտ ութիւն ածել կամեցեալ: Վասն զի եւ չէ իսկ առաջիկայս մեզ զստեղծեալն եղծանել հակաճառութեամբ տարօրէն սովորութիւն, այլ` կանոնական սահմանադրութեամբ ըստ իւրաքանչիւր գլխոց զհիմնացեալ զանկարգութիւնն քակել եւ ՚ի բաց հանել յեկեղեցւոյ աստուծոյ. եւ փոխանակ նոցա զբարեվայելուչսն եւ զօգտակարագոյնսն ՚ի տեղւոջն արձանացուցանել:
       Արդ` որովհետեւ ՚ի միասին հրաւիրեալ գումարեաց զմել աստուածային տեսչութեանն հրաման, որք միանգամ հաղորդք եմք միմեանց առ Աստուած խոստովանութեամբն եւ նախարարութեամբ, այլ եւ սիրով առ իրեարս եռացեալք. ոչինչ արգելու զառաջի արկեալս ՚ի գլուխ բերել մեզ հոգեւորական ջան: Քանզի եւ զայս ՚ի մէնջ պահանջէ, որ հաւատացն ՚ի մեզ զվերակացութեանս այսորիկ շնորհ, գալով միշտ` տեսանել հոգարբարձութեամբ զհօտ Քրիստոսի, զոր պատուական արեամբն իւրով փրկեալս ազատեաց, եւ յամենայն հարուածոց բանսարկութիւնն բժշկեալ` առողջս եւ անարատս ինքեան յօրինեաց մարմին, զբոլորեցուն զանուանս գրելով ՚ի դպրութեանն կենաց. զի մի ' գուցէ` որ առ մահն զմեզ ացէ` ՚ի վերայ եկեալ ծաղութեանն քուն, յափշտակել համարձակ ութիւն տայ զհօտս հանդերձ հովուաւն ` աներեւոյթն գազանի, որ յամ ժամ շուրջ գայ եւ խնդրէ կլանել զոր եթուքն. եւ գտանիցիմք եղեալ պարտականք արեան անձանց եւ յանձնեցելոյցս. այլ` պարտ եւ արժան է հանապազօր վարդապետական մեր բանիւն ամրացուցանել զառողջսն, եւ վիրաւորելոցն զբարեգործութեանն հրաման տալով ՚ի վերայ բերել սպեղանիս:
       գ. Եւ ապա ՚ի մէջ մատոյց երեսուն եւ երկու կանոնս. զորս քաղելով համառօտեսցուք աստ: ա. Եկեղեցականք յարբեց ութեան գտեալ, մի ' իշխեսցեն մատչիլ ՚ի խորհուրդ, բայց եթէ յետ արժանաւոր ապաշխարութեան: բ. Աշխարհականք արբեցողք` եթէ ոչ աստացին, որոշեսցին: գ. Յաւագ շաբաթու մի ' լիցի պսակ: դ. Որք առ վաղիւ պսակելոց են, մի ' յարբեց ութեան զեղխեսցին յերեկոյն: ե. ՚Ի զատկէ մինչեւ ՚ի պենտեկոստէ մի ' լիցի հարսանիք: զ. Յաղուհացսն յաւուրս շաբաթու եւ կիւրակէի պատարագ մատուսցի անխափան: է. Պահել կամ լուծանել (ձիթոյ եւ ձկամբ եւ կթովք ) զշաբաթ եւ զկիւրակէ յաւուրս աղուհացից յիւրաքանչիւր կամս թողեալ լիցի. միայն թէ պարկեշտութեամբ եւ առանց գայթակղ ութեան եւ բամբասանաց. (զայսմ. է. կանոնէ, տե'ս ՚ի ծանօթ ութեան այսր գլխոյ, ՚ի յութերորդ յօդուածն : ) ը. ՚Ի հացն եւ ՚ի գինին` որք մատչին ՚ի սեղան պատարագի` մի ' նորաձեւս ինչ առնել, այլ` հաց անխմոր եւ գինի անապակ ընծայել ՚ի խորհուրդ` ընդ նախնի աւանդ ութեան ազգին` առեալ ՚ի Լուսաւորչէ. (զայսմ կանոնէ եւս տե'ս ՚ի վերոյիշեալ ծանօթութեան ): թ. Զսուրբ միւռոնն հայրապետն օրհնեսցէ: ժ . Զձէթն երեխայ ութեան յատուկ ՚ի կիր առնուլ. զոր քահանայն օրհնեսցէ` այնչափ, որչափ պիտոյ է: ժա. Զձէթ օծութեան հիւանդաց քահանայն օրհնեսցէ ըստ իւրում աղօթից եւ ըստ ժամուն պիտոյից: ժբ. Սեղան պատարագին մի ' լիցի փայտեղէն, այլ` քարեղէն եւ անշարժ: ժգ. Աւազանն մկր տութեան քարեղէն լիցի: ժդ. Յընծայիլ ուրուք յերեխայութիւն` առ դրան մկրտարանին օծցի. եւ ապա տարցի ՚ի մկրտարանն: ժե. Որք հանդերձեալ են պսակիլ , տարցի զնոսա քահանայն յեկեղեցին, եւ անդ պսակեսցէ: ժզ. Սոյնպէս արասցեն եւ որք ընդունելոց են զերկրորդ պսակ. իսկ եթէ յռջ քան զպսակիլն գործեալ իցեն ինչ, նախ ապաշխարեսցեն. եւ եթէ չկամիցին պսակիլ` կամ ՚ի միմեանց մեկնիլ, որոշեսցին յեկեղեցւոյ: ժէ. Յերեկոյի շաբաթուն զլոյս զուարթն ասել. եւ զպաշտօն մարտիրոսաց կատարել. եւ ծունր չկրկնել: ժը. ՚Ի գիշերի` յոր լուսանայր կիւրակէն, գիշերապաշտօն առնել. եւ տքնութեամբ եւ աղօթիւք զանցեալ աւուրց զյանցանս ջնջել. եւ պատրաստել զանձն յարժանաւոր ըունել ութիւն հաղորդութեան, ակնարկել անձկանօք գալստեան տն: ժթ. Յառաւօտու եւ յերեկոյի եւ ՚ի ժամ պատարագի զսուրբ աստուածն ասել: ի. Յերգելն զսուրբ աստուածն ՚ի դէմս որդւոյ մի ' նուազեցուցանել ՚ի շնորհաց խաչին Քրիստոսի` միանգամ եւեթ խաչեցար ասելով, այլ` երիցս. (տես զայսմ կանոնէ ՚ի վերոյիշեալ ծանօթութեան)։ իա. ՚Ի գիշերային ժամուն զամենայն կանոնել սաղմոսն, եւ զառ ՚ի Յովհաննէ Մանդակունւոյ կարգեալ քարոզն եւ զաղօթն ասել: իբ. Զառաւօտեան ժամու կարգսն անթերի կատարել: իգ. Նոյնպէս եւ զերեկոյինն: իդ. Զկիւրակէին ընդ պատշաճի. իե. Եւ գիշարապաշտմանն ըստ կանոնաց: (Յայսոսիկ յետին չորս կանոնս որոշ խօսի` թէ զի'նչ սաղմոս կամ աղօթք կամ կցուրդ պարտ է ասել ): իզ. ՚Ի տօնի յայտնութեան կատարել զջրոյն օրհնութիւն, եւ ՚ի ծաղկազարդի ոստս բառնալ: իէ. ՚Ի յայտնութեան ընթեռնուլ զմկր տութեան եւ զծննդեան աւետարանս. զի որպէս տօնն երկուցն եւս հասարակ է, նոյնպէս եւ կարդացմունքն. (զայսմանէ եւս տես ՚ի վերոյիշեալ ծանօթութեան ): իը. Եթէ ոք շինեսցէ խաչ յի'նչ եւ իցէ նիւթոյ, տացէ քահանային օրհնել եւ օծանել միւռոնաւ: իթ. Պաշտել զխաչս օրհնեալս եւ երկիրպագանել այնմ, եւ մի ' հրաժարել յերկրպագութենէ, թէեւ մեռանել հասանիցէ: լ. Զօր կիւրակէի մինչեւ ցերեկոյ պատուել. եւ մի ' մինչեւ ցճաշն. լա. Մի ' անխտիր հաղորդ ութիւն առնել ընդ յիմար հերձուածօղս, զի պատկառեսցին: լբ. Մի ' բնակեալ ՚ի տեղիս չարաղանդիցն պօղիկեանց, մի ' աղօթել անդ, եւ մի ' ընտանենալ առ նոսա, եւ մի ' խօսակից լինել ընդ նոսա. այլ` ամենեւին հեռանալ եւ գարշիլ ՚ի նոցանէ. զի որդիք սատանայի են նոքա, եւ լուցկիք յաւիտենական հրոյն. եւ եթէ ոք յարեսցի ՚ի նոսա, կամ բարեկամասցի, խոշտանգանօք եւ ծանր պատժովք պատուհասեսցի, մինչեւ զգաստասցի. եւ եթէ վերստին յարեսցի ՚ի նոսա, հատցի իբրեւ ժանտախտ յանդամոց եկեղեցւոյն Քրիստոսի:
       Զայսոսիկ կանոնս առաջի եդեալ հարց ժողովոյն, ամենեցուն հաւանութեամբ հաստատեաց անդրդուելի մնալ յեկեղեցի հայոց. եւ արձակեաց զժողովն: Եւ ինքն յայնմհետէ ամենայն զօ րութեամբ ընդդէմ զինելով պօղիկեանց` հալածեաց զնոսա յաշխարհէն հայոց ձեռնտուութեամբ ոստիկանին Վլթայ. գրեաց եւ ազդու ճառս գեղեցիկս ընդդէմ մոլո րութեան նոցա, եւ յատկապէս ընդդէմ պատկերամար տութեան նոցուն. եւ ոչ ետ թոյլ այնմ մոլո րութեան արմատանալ յազգին հայոց:
       դ. Յաւել կարգել սոյն այս Յովհան Իմաստասէր եւ զկանոնագիրս, հաւաքել ՚ի նոյն զկանոնս նախնի հարց եւ ժողովոց. ուր եւ յաւարտ գրոցն կարգեալ զվերջաբան ութիւն իւր` ասէ. Լուսաշաւիղ ճանապարհ առ Աստուած հնազանդ ութիւն ընդհանուր հաւատացելոց Քրիստոսի կազմեցին սուրբ հարքն զկանոնական բանից դիտաւորութիւն. զի որք յերկնայինն հրաւիրել են ՚ի բնակ ութիւն մարդկան տարակարծ խոհականութեամբ նովաւ ընթացեալք` ՚ի նպատակն հասցեն բարեգործութեան. եւ յանդիմանեալ խոշտանկեսցեն զինքնակամութեամբ գնացեալն կամեցօղքն: Եւ վասն զի ոմանք առ ոմանս` եւ ոչ ամենեքեան առ ամենեսեան` սոքա սերմանեալք, կամեցայ զբովանդակ զառ ՚ի նոցանէ կանոնական սահմանեալ բան` ՚ի միում տեղւոջ գեղեցկագործ մատենիւ ՚ի հայրապետանոցի աստ արմատացուցանել: Ուրանօր եւ զիս աստուածային հոգին վերակարգեաց յաթոռ սրբոյն Գրիգորի ՚ի կաթուղիկոսութիւն աշխարհիս հայոց. Յովհաննէս նուաստագոյն յիմաստասիրականաց խմբից, եւ ՚ի բոլորից մեկին մնացեալ ըստ մարմնոյ յազգականաց: Եւ ընկալեալ զայս ջան, նախկին` վասն հոգեկանաց իմոց զարմին, զի ըստ հրամայողական անուանն առընթեր կացցեն եւ հրամանացն գումարութիւնք. եւ թէ պարտ է սպասաւորաց բանին ածախօսունակ հարցն բանիւք կնքել բանիս: Երկրորդ` զի զուսումնասիրաց անձանց` իմով աշխատութեամբ` սիրով կամեցայ հանգուցանել զբազմախոյզ խնդիրս: Քանզի գրեցաք ՚ի սմա` ոչ միայն զկանոնական սահմանեալն նոցա շարակարգութիւնս, այլ եւ զժամանակն եւ զպատճառն ՚ի սոյն յայս ՚ի ներքս ածեալ յաւելաք. ընդ նմին եւ զգլուխս անցն իւրոց` համառօտեալ բանիւք ՚ի սկզբան անդ նախակարգեցաք. զի անաշխատաբար անդուստ զբանն յիւրում տեղւոջն գտցէ խնդրօղն:
       Յաղագս որոյ անմոռացաբար հայցեմ ըունել ՚ի ձէնջ զյիշողութեանն փոխարէնս: Քանզի է այս գանձ` ոչ զոր ցեց եւ ուտիչ ապականէ, այլ` որ ընդ ինքեան յերկնայիսն ՚ի վեր տանի գանձարան զտնանկ ստացողին զսիրտ. յորմէ ապա ոչ է պարտ թափուր թողուլ, որում եւ հաւատաց զսա` զսրբարանս. զի մի ' զրկեալք ՚ի սմանէ` զրկեսցին յաստուծոյ. կամ անարգ լինել ՚ի Քրիստոսէ, յանարգաց ուրուք ձեռս արկանելով ՚ի սա : Եւ այն` որ պարգեւեաց ինձ ՚ի վերայ երկրի տէրութիւն` ընդ ամենազօր իւրոյ տէրութեամբն` որոյ բարեգթութեամբն եւ ՚ի հանդերձեալսն ՚ի նոյն վստահանամ վայելել ՚ի փառս, նա տացէ ձեզ միշտ ծարաւաբար մերձենալով` ճաշակել ՚ի հոգեկանս յայս աղբիւրէ. յարաբաց ունելով զբերան մտաց` առ ՚ի լնուլ սովու զորովայն ներքին մարդոյն, աճել զաճումն աստուծոյ, եւ հաւասարել չափոյ հասակի կատարմանն Քրիստոսի:
       Յայս կանոնգիրք սորա յաւելին յետոյ եւ այլք զայլ կանոնս եւ զվարդապետ ութիւնս պէսպէսս` զչարս եւ զբարիս յայլեւայլ ազգաց, առանց ընտրութեան. եւ ոչ այսչափ միայն, այլեւ ՚ի բուն կանոնսն իսկ` զոր կարգեալ էր, ձեռս արկին ոմանք յանարգաց, եւ աղաւաղեցին ՚ի տեղիս տեղիս. որպէս յայտնի տեսանեմք ՚ի բաղդատելն զայն ընդ ուղիղ բնագիր օրինակս: Տեսանեմք եւ ՚ի բազում օրինակս ՚ի բաց բարձեալ նաեւ զայս յիշատակարան սորա: Եւ գուցէ զայս գուշակելով զգուշացոյց նա ՚ի յիշատակարանի իւրում` չարկանել ձեռն ՚ի սոյն ումեք յանարգաց:
       Սա ինքն Յովհան հայրապետ Իմաստասէր արար եւ զշարականս աւագ տօնից. այսինքն են, Ստեփաննոսի Նախավկային, որդւոցն որսման, եւ Պետրոսի եւ Պօղոսի: Իսկ մեղաք յամին արարել էր այլմէ յառաջ քան զնա, կամ գուցէ յետոյ. թէպէտ ուրեք դնի, թէ միայն զմեղաք յամին ասաց նա, փոխանակ գնելոյ` թէ ՚ի մէջ շարականաց աւագ տօնից միայն զմեղաք յամին չասաց նա. զի թէեւ կամեցեալ էր ասել` ոչ կարէր զայնպիսի անալի բանս շարագրել: Սորա է արարեալ եւ զհրաշալին ՚ի շարականս` անսկիզբն բանդ աստուած , ՚ի համբարձի համօրէն մարտիրոսաց. զոր այժմ ՚ի դէմս Հռիփսիմեանց նուագեմք: Արար սա եւ զգիրս ՚ի վերայ մարդեղ ութեան բանին ՚ի ցոյց անշփոթ միաւո րութեան երկուց բնութեանց ՚ի մի անձն Քրիստոսի` համաձայն մտաց սրբոյ ժողովոյն Քաղկեդոնի: Գրեաց սա եւ ճառ սքանչելի իմաստիւք լի` ՚ի վերայ ապաշխ արութեան եւ զգաս տութեան վարուց: Արար եւ քաղուածս ինչ մեկնութեան ժամակարգուեց պարզ ոճիւ առ ՚ի պէտս հասարակաց:
       ե. Յաւուրս որ յարեան երկու ոմանք յազգէ ասորւոց, այսինքն են Բարշապուհ եւ Գաբրիէլ. որք եկեալ ՚ի Հայս` սկսան աղմուկ յարուցանել, եւ խռով ութիւնս արկանել ՚ի մէջ ժողովրդեան, գրգռելով զնոսա ՚ի բանս տարապարտս, թէ դուք ունիք զմոլոր ութիւն յուլիանիտաց. զի եդեալ էին ՚ի մտի` թէ հայք հետեւօղ են մոլորութեան Մայրագոմեցւոյն եւ աշակերտի նորա Սարգսի, որք զկարծիս Յուլիանեայ ունէին. եւ անուանք նոցա յոմանց ՚ի պարզամտեայ պատուեալ լինէին: Զայն լուեալ Յովհաննու Իմաստասիրի` խրատեաց զնոսա` ճանաչել զչափ անձին. եւ իբրեւ ետես , թէ ոչ հանդարտին նոքա, հալածեաց զնոսա յաշխարհէն Հայոց: Եւ նոցա գնացեալ յԱսորիս` բանսարկու եղեն ՚ի մէջ երկուց ազգաց. եւ մատուցեալ առ պատրիարգ իւրեանց` որոյ անուն էր Աթանաս, բամբասէին զհայս` պնդելով եւ հաստատելով , թէ նոքա շաղախեալ ՚ի մոլորութիւնս Յուլիանոսի Աղիկառնացւոյ, եւ առ աչօք ասեն զանօրէնութիւնս Քրիստոսի: Յայնժամ գրեաց թուղթ Աթանաս պատրիարգ ասորւոց առ Յովհաննէս Իմաստասէր, եւ ծանոյց նմա` զոր լուաւ յերկուց անտի. միանգամայն ազդ արար նմա զգուշացուցանել զժողովուրդն յայնպիսի մոլորութենէ, եւ խնդրէր ժողովով եւս մերժել զայն աղանդ չար:
       Եւ ՚ի հաճել ընդ այն Յովհաննու հայրապետի, առաքեաց Աթանաս զվեց եպիսկոպոսունս յասորւոց անտի. որոց անուանք էին. Կոստանդին եպիսկոպոս փոխանորդ պատրիարգին. Բասիլ մետրոպօլիտ Ուռհայու. Սիմէոն եպիսկոպոս Խառանայ. Թէոդոս եպիսկոպոս Գարդամակաց. Աթանաս եպիսկոպոս Նփրկերտոյ. եւ Թէոդորոս եպիսկոպոս Ամասացւոց: Եւ արար Յովհան հայրապետ փոքրիկ ժողով մի յամի տեառն. 726. եւ ՚ի թուին հայոց. ճհե. ածեալ անդ եւ զվեց եպիսկոպոսունս ՚ի հայոց. որոց անուանք էին. Ալփէոս Հարքայ, Թադէոս Ոստանի. Սահակ Մամիկոնեից. յետս Բասենայ. Սարգիս Տայոց, եւ Թէոդորոս Բզնունեաց: Եւ ՚ի ժողովի անդ որպէս գրէ Գրիգոր Բարեբրեյոս պատմիչ ասորւոց, եւ Կիրակոս պատմիչ հայոց . նզովեալ հերքեցին զՅուլիանոս Աղիկառնացի եւ զգիրս նորա. եւ զմոլորութիւն նորին. եւ զհամախոհս նորին. եւ զհամախոհս նորուն: Յաւելու Կիրակոս` թէ նզովեցին եւ զԲադշապուհ եւ զԳաբրիէլ` վասն լինելոյ նոցա բանսարկու եւ սուտ զրպարտիչ. եւ յարձակիլ ժողովոյն գնացին իւրաքանչիւր ՚ի տեղիս իւրեանց :
       ՚Ի յաջորդ ամի ժողովոց յետս կոչեցաւ յամիրապետէն Վիլթ ոստիկան` որ կարգեալ էր ՚ի վերայ աշխարհին Հայոց, եւ փոխանակ առաքեցաւ Մահմէտ ոմն: Գնացեալ Վլթայ ՚ի Դամասկոս եւ յանդիման լեալ առաջի ամիրապետին Օմարայ` բազում գով ութեան բանս խօսեցաւ զՅովհաննէ հայրապետէ Իմաստասիրէ, մինչեւ ըղձանալ նմա տեսանել զնա. որոյ վասն պատգամաւորս առաքեալ կոչեաց զնա գալ առ ինքն, եւ յանդիման լինել իւրով հանդիսական զգեստուք: Իբրեւ գնաց առ նա Յովհան հայրապետ, տեսանել ամիրապետին զշքեղ ութիւն կերպարանաց նորա եւ զվայելչ ութիւն զգեստուցն, մեծապէս պատուեաց զնա: Եւ յետ բազում ինչ խօսելոյ ընդ նմա ասաց ցնա. ո՞չ ապաքէն ընդ օրինաց ձերոց պարտ է ձեզ խոնարհ զգենուլ. ապա ընդէ՞ր այդպէս զգեցեալ է Քրիստոս: Նա ետ պատասխանի եւ ասէ. զայդ յայն սակս առնեմք, զի որովհետեւ այժմ առ բազում պակաս ութեան մերոյ պակասեալ են ՚ի ձեռս մեր գործք սքանչելեաց, որովք ձգին ժողովուրդք առ բարին, հարկիմք ահեղ գնացիւք նուաճել զնոսա` ՚ի չարեաց եւ պատկառանս արկանելով ՚ի վերայ նոցա` յորդոր լինել ՚ի բարին: Այլ զի ամիրապետն ցուցանէր զինքն իբր ոչ շինեալ ՚ի վերայ զգեստու նորա, ստիպեալ Յովհաննու հայրապետի` եցոյց նմա յառանձին տեղւոջ զխարազն` զոր զգեցեալ էր ներքուստ ՚ի վերայ մերկ մարմնոյն: Եւ զայն իբրեւ ետես ամիրապետն, եւ մերձեցոյց յայն զձեռն իւր, սոսկացաւ եւ ապշեցաւ յոյժ, եւ ասէ. զիա'րդ հնար է մարդկային մարմնոյ ժուժկալեալ այսպիսի անբերելի խստութեան, եթէ չիցէ տուեալ նմա համբերութիւն յաստուծոյ։ Եւ ապա բազում պարգեւօք պատուեալ զնա` մեծաշուք փառօք յուղարկեաց ՚ի Հայս, եւ նորա եկեալ յաթոռ իւր` եկաց ՚ի յանդորրու. եւ ՚ի նոյն անդորրութեան ջանացաւ պահել հանապազ զազգն հայոց. եւ կացեալ ՚ի հայրապետութենէ ամս. ժա. վախճանեցաւ: Երեւի թէ սա էր յառաջագոյն առաջնորդ սուրբ ուխտին, որ ՚ի յոտն Արագածու. որպէս է տեսանել ՚ի հին ճառընտիրս ՚ի վարս Վահանայ Գողթնացւոյ. յերես. պլխ. եւ յայսմաւուրս ՚ի մարտի. 28. յերես 622: Զսմին Յովհաննէս հայրապետէ Իմաստասիրէ եւ զժողովոյ սորա յետին պատմիչք ոմանք գրեն զայնպիսի ինչ. զորպիսի բնաւ ոչ գտանեմք ուրեք ՚ի հարազատ պատմութեան վարուց սորա, եւ ոչ ՚ի գրուածս սորին. եւ կոչեն զսա Օձնեցի , վասն լինելոյ սորա յՈւձուն կամ յՕձուն գեղջէ. եւ խառնեն զգործս սորա ընդ այլոցն, այլ առ հասու լինելոյ ճշմար տութեան իրին, տես ՚ի վերջ ծանօթութեանց այսր երրորդ գրոցս: