Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Այս ժողով գումարեցաւ ընդդէմ պատկերամարտից ՚ի Նիկիա բիւթանացւոց. որոց վասն կոչի եւ երկրորդ ժողով. Նիկիոյ. զորմէ թէպէտ եւ չէր հարկ մեզ խօսիլ, բայց չէ ' ինչ անդէպ սակաւուք եւս առաջի առնել զպատ մութիւն սորա : Այլ կամեցեալ ՚ի գրգռութենէ անտի պատկերամարտութէ սկիզբն առնել բանիս` գիտելի է, զի առ ժամանակօք Լեւոնի կայսեր իսաւրացւոյ` սորա եւ Իսաւրոս կամ Սօռոս կոչի, յաւուրս հայրապետութեան Յովհաննու Իմաստասիրի հայոց կաթողիկոսի, հրէայ ոմն նենգաւոր սուտանուն գուշակիչ սկսաւ սերմանել բանս ՚ի մէջ արաբացւոց եւ հագարացւոց ընդդէմ նկարուց պատկերաց, թէ կռապաշտ ութիւն է այն` զոր առնեն քրիստոնեայք. եւ յայս սակս գրգռեաց զԵզիտ ամիրապետ եւ յորդոր եղեւ նմա ջնջել յաշխարհէ իշխան ութեան իւրոյ զպատկերս, խոստովանելով նմա` թէ այնու պատճառաւ մնասցէ նա երկար կենօք ՚ի թագաւորութեան ամս բազումս: Հաւանեալ ընդ այն ամիրապետին` հրամայեաց խորտակել զպատկերս եւ զխաչս. եւ ինքն զկնի սակաւուց մեռաւ. որով եւ ՚ի դերեւ ել սուտ գուշակ ութիւն հրէին . վասն որոյ եւ Վէլիտ որդի Եզիտայ` չարաչար սատակեաց զհրէայն: Բայց այսու ամիւ ըստ առաջնոյ հրամանի` ո'ւր եւ գտանէին պատկեր ինչ կամ արձան, խորտակէին` այրէին եւ ջնջէին. մինչեւ անհետ առնել եւ ՚ի դրամոց զպատկեր թագաւորի , եւ լոկ գիր դրոշմել:
       Եւ զի ընդ այն աւուրս սփռեալ էին ՚ի համօրէն Ասիա եւ ՚ի Յունաստան արբանեակք մանիքեցւոց պօղիկեանք աղանդաւորք չարք, որք յամենայն սրտէ ատէին զպատկերս եւ զխաչս, նոքա եւս այսու առթիւ սկսան յայտնապէս զինիլ ընդդէմ յարգ ութեան պատկերաց. մինչեւ ՚ի հաւան ութիւն ածել եւ զկայսրն յունաց զԼեւոն Իսաւրոս. որում համախոհ գտաւ եւ թելադիր Կոստանդին եպիսկոպոս Նակողիոյ` որ ՚ի Փռիւդիա: Պատուէր եհան ապա կայսրն բառնալ զսուրբ պատկերս յեկեղեցեաց. եւ հրամայեաց եւս կործանել զայն երեւելի արձանն Քրիստոսի` որ կայր ՚ի բարձրաւանդակի ՚ի վերայ պղնձի անուանեալ դրան քաղաքին. զոր իբրեւ իմացան ժողովուրդքն, ՚ի վերայ հասին սպասաւորաց թագաւորին, եւ քարամբք եւ փայտիւք հարին զնոսա:
       Ընդ այս առաւել եւս կատաղեալ կայսրն` բռնացաւ ՚ի վերայ ամենեցուն. եւ արձակեալ զօր բազում յամ տեղիս` հրաման ետ անհետ առնել զամենայն պատկերս փրկչին եւ զսրբոց. եւ ընդդիմակացս կորուսանել սրով եւ հրով. եւ եղեւ հալածումն սաստիկ ՚ի թագաւորութեան յունաց: Եւ թէպէտ սուրբն Գերմանոս եւ քահանայապետք Հռովմայ եւ Յովհան Դամասկացի բազմօք հնարեցան շիջուցանել զայս հուր, եւ դարձուցանել զմիտս կայսերն յուղղութիւն, բայց չեղեւ հնար. որոյ վասն եւ պապն ՚ի բաց եհան զիտալացիս ՚ի հարկատուութենէ կայսերն յունաց. եւ ժողով արարեալ նզովիւք դատապարտեաց զպատկերամարտս. որպէս եւ զնոյն արար նաեւ Յովհան Իմաստասէր հայրապետ հայոց յիւրում ժողովի:
       բ. Յետ մեռանելոյ Լեւոնի կայսեր թշուառութեամբ` թագաւորեաց որդի նորա Կոստանդին Կոպրոնիմոս, որ եւ կոչի Կաւալինոս, եւ ըստ հայոց թրքաժողով. եւ սա եւս ապիրատագոյն գտեալ` ոչ միայն ընդդէմ զինեցաւ սրբոց պատկերաց, այլեւ գրեթէ ամիւ զհետ գնացեալ աղանդոյ պողիկեանց` սկսաւ արհամարհել զամենայն եկեղեցական կարգս եւ զպաշտամունս, եւ բերիլ նաեւ ՚ի կախարդ ութիւն եւ յանհաւանութիւն. եւ պատուէր ետ մի կոչել զսուրբս յօգնութիւն, եւ մի պատուել զնշխարս նոցա. եւ ժպրհեցաւ հայհոյել պիղծ շրթամբք եւ զամենասուրբ կոյսն: Եւ որպէս գրեցաք ՚ի գլ. կա. երես. 404. ՚ի սակս այսպիսի չարեաց նորա ապստամբեցան ՚ի նմանէ բազումք, եւ ընտրեցին կայսր զԱրտաւազդ զբարեպաշտ իշխանն հայոց, որ նորոգեաց զյար գութիւն պատկերաց. այլ իբրեւ նուաճեաց զնա Կոպրոնիմոս, անդրէն սկսաւ հալածել զուղղափառս, եւ նահատակեաց զբազումս:
       Եւ ոչ այսչափ միայն, այլեւ յինքն յանկուցեալ զքանի մի անարժան եպիսկոպոսունս, ընդ յորդորելոյ նոցա ժողովեաց առ ինքն զայլ բազմութիւն եպիսկոպոսաց` թուով իբր երեքհարիւր երեսուն եւ ութն. եւ ետ նոցա բռնութեամբ հաստատել զհերքումն պատկերաց, եւ նզովեալ զընդդիմակս, եւս ' առաւել զսուրբն Գերմանոս: Եւ յետ արձակելոյ զնոսա, զորս միանգամ եգիտ յեպիսկոպոսաց եւ ՚ի կրօնաւորաց զընդդէմն առնել, բազում տանջանօք չարչարեաց եւ սպան. եւ զոմանս յիշխանաւորաց հրապարակաւ գանակոծ արար. ետ յոդունց երդնուլ առաջի բազմութեան` թէ հերքեմ եւ նզովեմ զպատկերս. ստիպեաց զկրօնաւորս յաշխարհ մտանել եւ արուեստաւոր լինել. զբազում վանորայս ետ ՚ի բնակ ութիւն զինուորաց. զյոլով գրեանս նախնի հարց եւ զպատուական նշխարս սրբոց ՚ի հուր այրեաց. եւ այսու օրինակաւ վարեալ զիշխա նութիւն իւր` չարաչար եւ դժնդակ մահուամբ ել յաշխարհէ: Յաջորդեաց սմա Լեւոն որդի իւր. եւ սա եւս եղեւ ատեցող պատկերաց. եւ ժողովուրդն իսկ` գրեթէ առ հարկ ՚ի նոյն սովորեցան:
       Թագաւորեաց ապա Կոստանդին հանդերձ մարբ իւրով Եռինեաւ. եւ յաւուրս սոցա ընտրեցաւ ՚ի պատրիարգութիւն Կոստանդինուպօլսոյ Տարասիոս` այր զգօն եւ զգուշաւոր. որ եւ գրեալ թուղթ առ Ադրիանոս պապ` նորա խորհրդով գուն գործեաց բառնալ ՚ի միջոյ զամենայն գայթակղութիւնս, եւ խաղաղել զաղմուկ շփոթի. որոյ վասն իսկ հաւանութեամբ քահանայապետին եւ կայսեր եւ դշխոյն եղեւ հրաման ժողով մեծ լինել ՚ի վերայ այսր. եւ զի բազումք ՚ի Կոստանդինուպօլսեցւոյ հաստատեալ էին ՚ի մոլոր ութեան իւրեանց` հակառակիլ ընդդէմ պատկերաց, կասկածեալ ՚ի նոցանէ` գումարեցան ՚ի Նիկիա քաղաք Բիւթանիոյ` եպիսկոպոսունք երեք հարիւր եւ յիսուն, եւ վանականք եւ կրօնաւորք բազում յոյժ. յամի տեառն. 787. եւ ՚ի թուականութեն հայոց. մլզ. ՚ի վերջնում ամի կաթուղիկոս ութեան տեառն Եսայեայ:
       գ. Յայս սուրբ ժողով յառաջնում գումարման թող ութիւն խնդրեցին ՚ի հարց ոմանք յայնց եպիսկոպոսաց` որք յառաջնմէ գործակից լեալ էին Կոպրոնիմոսի. եւ յետ բազում քն նութիւն լինելոյ հազիւ ուրեմն ընկալաւ զնոսա ժողովն: Յերկրորդ գումարման ընթերցել եղեւ նամակն ադրիանոսի պապին գրել առ կայսրն եւ առ դշխոյն, եւ միւս եւս նամակ գրել առ Տարասիոս. յորս հաստատիւր բազում բանիւք յար գութիւն սուրբ պատկերաց իբրեւ առաքելական աւանդութիւն. եւ համօրէն հարք ժողովոյն մի ընդ միոջէ ետուն հաւան ութիւն այնց թղթոց. եւ յաւելին ասել. յարգեմք զպատկերս փրկչին եւ զսրբոցն, եւ զմերժողսն նզովեմք: Նոյնպէս եւ յերրորդ գումարման ընթերցեալ եղեւ նամակն Տարասիոսի եւ այլոց ոմանց եպիսկոպոսաց ՚ի վերայ այսոցիկ իրաց. եւ զայնս եւս ընկալաւ ժողովն: ՚Ի չորրորդ եւ ՚ի հինգերորդ գումարման ՚ի մէջ բերին եւ զբանս սուրբ հարց ՚ի հաստատ ութիւն յարգ ութեան պատկերաց. եւ զսրտմտ ութիւն վարուց սրբոց` յորս յիշատակին պատկերք եւ ազգի ազգի հրաշք: Առաջի մատուցին եւ զսուրբ պատկեր փրկչին, եւ երկիր պագին այնմ հայրապետք համօրէն` հանդերձ մաղթողական բանիւք: ՚Ի վեցերորդ գումարման ՚ի մէջ բերեալ զգործս սուտ ժողովոյն Կոպրոնիմոսի` նանրացուցին զամենայն. եւ հրամայեցին դնել զպատկերս յամենայն եկեղեցիս եւ ՚ի մատռունս, եւ պատուել: Յեօթներորդ գումարման կարգեցին սահմանադր ութիւն հաւատոյ. յորում նախ հաստատեցին զդաւա նութիւն վեցեցունց նախընթաց սուրբ ժողովոյ, եւ զդատապարտեալս ՚ի նոցանէ դատապարտեցին. եւ ապա միւսանգամ օրինադրեցին զյար գութիւն պատկերաց, եւ զդիմադարձս նզովեցին: Յութերորդ գումարման սահմանեցին կանոնս քսան եւ երկու վասն բարեկարգութեան:
       Գտան յայս ժողով եւ ոմանք յաշխարհէն Մեծին եւ Փոքուն Հայոց. Ստեփաննոս եպիսկոպոս. Վարդան եպիսկոպոս. Բարսեղ եպիսկոպոս. Վահան վանահայր. Վարդ վանահայր. եւ այլք. զորոց զգաւառս եւ զթեմս դժուարին եղեւ մեզ ստուգութեամբ որոշել: Այս ժողով ընկալեալ եղեւ ՚ի հայոց. որպէս է տեսանել յայսմաւուրս. հոկտ. 11. որ եւ դրուատի անդ. որպէս եւ ՚ի դեկտ 5. իբր ուղղափառական` վասն հաստատեալոյ անդէն յարգ ութեան պատկերաց: Ուստի եւ վայրապար զրպարտ ութիւն է այն, զոր առնեն ոմանք ՚ի յոյն մատենագրեաց. թէ հայք մերժեն զպատկերս սրբոց: Այլ զայսմանէ տեսցես ՚ի ծանօթ ութիւնս չորրորդ գրոց:
       դ. ՚Ի յաջորդ ամի այսր ժողովոյ, Կոստանդին կայսր` որ խօսեցեալ էր ՚ի կն ութիւն զդուստր մեծին Կարոլոսի կայսեր գերմանացւոց, իբրեւ կամէր հարսանիս կարգել, մայր նորա Եռինէ ՚ի թշնա մութիւն դարձեալ ընդ գերմանացիս վասն իրիք պատճառի` արգել զպսակն. եւ ետ բերել հրաւիրանօք զաղջիկ մի ՚ի հայոց Մարիամ անուն` զդուստր մեծի իշխանի ուրումն յազնուական տոհմէ նախարարաց. զոր յոյնք կոչէին Փիլարետ. եւ ընդդէմ հաճութեան Կոստանդինայ ամուսնացոյց զնա ընդ նմա. յորմէ ծնաւ դուստր մի Եփրոսինէ անուն: Այսու պատճառաւ անկաւ ատել ութիւն ՚ի մէջ Եռինեայ եւ Կոստանդինայ. յոր եւ առաւել գրգռեցին արք չարք: Այլ զօրացեալ Եռինեայ` կալաւ եւ արգել ՚ի տան զորդի իւր զԿոստանդին, եւ նուաճեաց զկուսակիցս նորա. եւ հրաման եհան, զի ամենեքին զինքն միայն ծանիցեն իշխօղ տ էրութեան յունաց. եւ երդումն էառ ՚ի զօրաց, զի ՚ի կենդանութեան իւրում մի ' հանցեն զԿոստանդին յաթոռ կայսերութեան:
       Իսկ զօրք հայոց եղելոց ՚ի բաժնին յունաց, եւ ՚ի կողմանս Կապադովկիոյ` զորս Արմենիաքի կոչէին յոյնք, լուեալ զգործ Եռինեայ` արհամարհեցին զհրաման նորա. մեք ասեն զերկոսին եւս զԿոստանդին եւ զԵռինէ հաւասար գիտեմք ՚ի կայսերական իշխանութեան: Այլ թագուհին կամելով ածել զնոսա ՚ի հաւանութիւն` առաքեաց առ նոսա զՄուշեղ իշխան հայոց, որ էր ՚ի դրան արքունի, եւ կոչիւր ՚ի յունաց Ալէքս Մուշեղ, եւ ՚ի ձեռն նորա հնարէր քաղ ցրութեամբ եւ կամ սաստ կութեամբ նուաճել զնոսա: Բայց նոցա յանկուցեալ զսիրտ Մուշեղայ յինքեանս` կարգեցին զնա ինքեանց իշխան եւ զօրավար. եւ զառաջին զօրավար իւրեանց զՆիկեփորոս արկին ՚ի բանս. եւ ապստամբեալ յԵռինեայ` զԿոստանդին եւեթ համբաւէին լինել կայսր:
       Լու եղեւ այս եւ յայլ գաւառս յիշխանութեանն յունաց. եւ նոքա եւս ՚ի բաց հանեալ զիշխանս իւրեանց` զորս կարգեալ էր յունաց` ապստամբեցան ՚ի թագուհւոյն. եւ զԿոստանդին խնդրէին իւրեանց կայսր: Եւ ապա աղմուկ մեծ արարեալ համօրէն զօրաց` նստուցին զԿոստանդին յաթոռ կայսերութեան. եւ նա զմայր իւր զԵռինէ եդ ՚ի պալատան միում իբրեւ յարգելանս` վարել զկեանս առանց իշխանութեան. թէպէտ եւ յետոյ հաշտեալ եհան զնա: Եւ շնորհս կամելով առնել գնդին հայոց` որք առաջին եղեն խնդրել զինքն եւ կարգել վերստին կայսր, հաստատեաց զՄուշեղ ընդ հաճ ութեան նոցա ՚ի զօրավարութեան: Այլ յետ սակաւուց կասկած առեալ ՚ի նմանէ ապստամբութեան կոչեաց զնա ՚ի դուռն պատճառանօք ինչ. եւ առեալ ՚ի նմանէ զիշխանութիւն նորա` արգել առ իւր. եւ ՚ի խնդրել զնա հայոց ստիպաւ` գերծեալ զհերս նորա, եւ եդ ՚ի դիպահոջ. եւ փոխանակ առաքեաց ՚ի զօրավարութիւն հայոց զ Թէոդորոս ոմն. եւ նոքա ակամայ կամօք ընկալան զնա:
       ե. Եւ եղեւ ընդ այն աւուրս ՚ի գնալ Կոստանդինայ ընդդէմ բուլղարաց ՚ի պատերազմ, եւ ՚ի դառնալ նորա անտի կորակոր, ոմանք յաւագաց դրանն ապստամբեալ` զայլ ոք կամէին դնել կայսր. եւ մեծ մասն ՚ի նոցանէ միտել էր զհետ մեծի առն Մուշեղայ. զոր կամէին հանել յարգելանաց, եւ նստուցանել յաթոռ կայսերութեան: Այլ Կոստանդին զբռամբ ածեալ զամենայն գլխաւորս հակառակորդաց իւրոց` պատուհասեաց զնոսա, եւ զՄուշեղ կուրացոյց, զի յուսահատ լիցին ՚ի բարձրացուցանելոյ զնա ՚ի կայսերութիւն: Լուեալ զօրացն հայոց զանցս քաջին Մուշեղայ` վառեցան անհնարին բարկութեամբ. եւ ՚ի բանտ արգելեալ զնոր իշխանն զԹէոդորոս` յայտնի ապստամբեցան ՚ի Կոստանդինոսէ. եւ միաբանեալ ընդ իւրեանս զբնակիչս աշխարհին Բարձր Հայոց, որք զառաջինն չէին լեալ կամակից ընդ նոսա, զինեցան ընդդէմ կայսեր: Զայն լուեալ Կոստանդինայ` արձակեաց ՚ի վերայ նոցա զօրու ծանու զԱրտաշիր զհայ իշխանն, որ անձնապահապետ էր ՚ի դրան եւ մտերիմ կայսեր. եւ եղեւ պատերազմ սաստիկ ՚ի մէջ յունաց եւ հայոց. եւ յերկոցունց կողմանց ոչ սակաւ եղեւ կոտորած. եւ բազումք եղեն ձերբակալ. եւ զորս միանգամ կալան աստի եւ անտի, զրկեցին զնոսա յաչաց. եւ ՚ի վախճանի վատթարեալ զօրացն կայսեր` յետս կասեցան ՚ի պատերազմէ:
       Տեսեալ Կոստանդինայ` թէ չկարաց նուաճել զՀայս, վերստին զօրաժողով եղեւ անհամար բազ մութեամբ, եւ դիմեաց ամենայն զօ րութեամբ յունաց ՚ի վերայ նոցա, եւ որպէս զի դիւրաւ մարթասացի յաղթել գաղտ պատգամ առաքեաց առ գունդն Բարձր Հայոց, զի ՚ի նոցանէ առաւել կասկածէր. եւ բազում խոստմամբ քակտեալ զնոսա ՚ի միաբանութենէ այլոց` որսաց զբազումս ՚ի նոցանէ յիւր կողմն. եւ մատնութեամբ նոցա յաղթահարեաց զայլսն. եւ բռնացեալ նուաճեաց անդրէն զհակառակորդս իւր, եւ զգլխաւորս նոցա եբարձ ՚ի կենաց: Եւ բերեալ կապանօք ՚ի Կոստանդինուպօլիս հազար այր ՚ի հայոց, զորս կալեալն էր ՚ի պատերազմի, խարանս էարկ ՚ի ճակատս նոցա, դրոշմեալ ՚ի վերայ միոյ միոյ ՚ի նոցանէ յունարէն գրով զնախատական ինչ բան. եւ աքսորեաց զնոսա յայլեւայլ տեղիս: Իսկ որք պատրեալ ՚ի խոստմանէ կայսեր` ընդ գրելոյ Թէոփանեայ` մատնիչք եղեն ազգայնոց իւրեանց, ՚ի դերեւ ելին յակնկալութենէ. եւ ունայն ձեռօք դարձան յաշխարհ իւրեանց. որոյ վասն դառնացեալ ՚ի վերայ կայսեր` անձնատուր եղեն ՚ի հագարացիս, տուեալ զամրոցն Անի` այսինք զԿամախ ՚ի ձեռս նոցա:
       Յետ այսորիկ Կոստանդին կայսր դաւաճանութեամբ մեր իւրոյ Եռինեայ շարժեցաւ յատել ութիւն ընդդէմ դշխոյն Մարիամայ, զոր ՚ի հայոց առեալ էր իւր կին. եւ հատեալ զհերս նորա` արգել ՚ի վանս կուսանաց հանդերձ նորին Եփրոսինեաւ. եւ էառ կին զԹէոդորա զնաժիշտ մօր իւրոյ: Եւ թէպէտ ընդդէմ եկաց այսմ մեծ պատրիարգն Տարասիոս, բայց սպառնացաւ նմա Կոստանդին, եւ ասէ. եթէ ոչ տաս հրաման, բանամ զտաճարս կռոց. ընդ որ զահի հարեալ Տարասիոսի` զիջաւ նմա. եւ յետ սակաւուց մայր նորա Եռինէ կուրացոյց զաչս նորա. եւ ինքն կալաւ առանձին զիշխա նութիւն կայսերութեան: Այլ մեք դարձցուք այժմ ՚ի կարգ պատմութեան կաթուղիկոսաց հայոց: