Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Ըստ կարգի պատմութեան` զոր աւանդեն Կորիւն, Խորենացին, Եղիշէ, եւ Փարպեցին, ժամանակ կաթողիկոսութեան սրբոյն Յովսէփայ մինչեւ յըմբռնել իւր ՚ի պարսից հաշ ութիւն իբր ամս ժ. եւ ամիսս. 5. եւ զի յետ իբր երից ամաց ` եւ ամսոյ միոյ նահատակեցաւ նա, ընդ ամենայն հաշուին ամք. ժգ. եւ կէս. կամ ժդ: Քանզի ըստ աւանդելոյ սոցա` սուրբն Յովսէփ ՚ի մեռանիլ սրբոյն Մեսրոպայ անմիջապէս ՚ի նոյն աւուրս յամի տեառն. 441. յամսեանն փետրվարի նստաւ յաթոռ կաթողիկոսութեան տեղապահութեամբ` ՚ի վախճան երկրորդի ամի Յազկերտի երկրորդի. եւ ապա յերեքտասաներդ ամի Յազկերտի կալեալ եղեւ նա ՚ի պարսից. եւ ՚ի վեշտասաներդ ամի նորա կատարեցաւ մարտիրոսութեամբ ՚ի վերջին աւուր յուլիսի. որպէս եւ յայտնի աւանդէն Եղիշէ եւ Փարպեցի . ուրեմն ընդ ամենայն եկաց նա ՚ի կաթողիկոսութեան ամս իբր. ժդ. կամ ամս. ժգ. եւ ամիսս. 6:
       Եւ զայս հաստատէ նաեւ բանն Յովհաննու կաթողիկոսի, եթէ յուղիղ միտս իմասցի. զի ասէ նա, թէ զառաջինն` զամս զ. ՚ի տեղապահ ութեան սրբոյն Յովսէփայ` Սուրմակ կատարէր զձեռնադրութիւնն. եւ ապա սուրբն Յովսէփ սկսաւ կատարել զայն. եւ զկնի ասէ, թէ յետ կալոյ նորա ՚ի հայրապե տութեան ամս. ը. նահատակեցաւ. եւ զայս ութն ամսն յայտ է թէ առնու բաց ՚ի վեց ամաց անտի. որով եւ ուղիղ ելանէ հաշիւն: Ըստ այսմ հաշ ութիւն դնի եւ ՚ի գաւազանագիրս կանոնագրոց. ուր ասի, թէ յետ մահու սրբոյն Սահակայ Սուրմակ վարեաց զիշ խանութիւն ամս. զ. եւ ապա Յովսէփ ամս . ը:
       Այլ սակայն Ասողիկն զայն վեց ամս ՚ի մէջ ութն ամացն իմանալով` յետ Սուրմակայ միայն ամս երկու թողու սրբոյն Յովսէփայ. եւ այն այլով իմն օրինակաւ. զի համարի` թէ զկնի մահուն Մեսրոպայ սուրբն Յովսէփ չունէր ինչ տեղապահ ութիւն աթոռոյ. այլ միայն Սուրմակ նստէր ամս եօթն (կամ վեց ). եւ յետ մահու նորին Սուրմակայ խնդրեալ գտին ասէ քահանայ ոմն Յովսէփ անուն աշակերտ Մեսրոպայ, եւ հրամանաւ Վարդանայ նստուցին յաթոռ կաթողիկոսութեան ամս. բ: Յորմէ առեալ եւ Սամուէլի՝ միայն, բ. ամս տայ սրբոյն Յովսէփայ. ընդ այսմ եւ այլք ոմանք. ընդ որս եւ անծանօթ պատմիչ ոմն` զոր բերէ Կլեմէս ա. 8. յասելն. Սոռմակ` յաւուրս մեծին Սահակայ ամ մի եւ յետ նորա կատարմանն այլ եւս ամս. զ: Տէր սուրբ Յովսէփ յաշակերտութենէ սրբոյն Մեսրոպայ ամս. բ: Այլ այս բանք սոցա ոչինչ իւիք ճշմարտին, բայց եթէ յայլ միտս խոտորեցուցանելով զբան Յովհաննու կաթողիկոսի:
       Եւ ՚ի վերայ այսր ամենայնի յայտ եւ թէ սուրբն Յովսէփ ո'չ յետ մահուան Սուրմակայ, այլ` յառաջն կարգեցաւ կաթողիկոս. զի որպէս յայտնի գրի ՚ի գիրս Եղիշէի եւ Փարպեցւոյն եւ Յովհաննու կաթուղիկոսի, ՚ի կաթողիկոսութեան անդ Յովսէփայ կենդանի էր դեռեւս նա ինքն Սուրմակ եպիսկոպոս Բզնունեաց. եւ ՚ի թուղթն` զոր գրեցին հայք առ Յազկերտ եւ առ Միհրներսեհ ՚ի ժողովն Արտաշատու, ՚ի սկզբան անդ յետ անուան սրբոյն Յովսէփայ կաթողիկոսի դնի ՚ի կարգս եպիսկոպոսաց եւ Սուրմակ եպիսկոպոս Բզնունեաց , որպէս է տեսանել ՚ի գիրս Եղիշէի յերես. 26. եւ ՚ի գիրս Փարպեցւոյն ապա ուրեմն դեռեւս չէր մեռել Սուրմակ :
       Այլ յաղագս ձեռնադր ութեան սրբոյն Յովսէփայ գիտելի է, զի Ղազար Փարպեցի ոչ համարի` թէ առեալ իցէ նա զձեռնադրութիւն եպիսկոպոսութեան, այլ միայն զերիցութեան` մինչեւ ցվախճան իւր. քանզի բազում ուրեք ՚ի յիշելն յանուն նորա որոշակի` այսպիսի իմն օրինակաւ խօսի զնմանէ. Ժողովեցան սուրբ եպիսկոպոսք եւ պատուական երիցունք… Յովսէփ որ թէպէտ եւ երէց էր ըստ ձեռնադրութեան, այլ ` զկաթուղիկոս ութեանն հայոց զաթոռն ունէր ՚ի ժամանակին: Եւ դարձեալ` թէ` Սուրբ երէցն Յովսէփ` որ եւ զկաթողիկոսութեանն հայոց ունէր զաթոռ, հրաման տայր երանելոյ առն Աստուծոյ Ղեւոնդի խրատել զժողովուրդն եւ քաջալերել (՚ի գիշերի մեծի պատերազմին ): Եւ թէ` Քաջալերէր զիւրաքանչիւր ոք սուրբն Ղեւոնդ հանդերձ երանելեաւն Յովսէփաւ. որ թէպէտ եւ ըզձեռնադր ութիւն երից ութեան ունէր, սակայն յաթոռ կաթուղիկոսութեանն էր վիճակեալ արժանաւորապէս: Եւ թէ կալեալէր (Վասակ) զսուրբ երէցն Յովսէփ, որ զկաթողիկոսութեանն ունէր յաթոռ ՚ի ժամուն: Եւ թէ սուրբն Ղեւոնդ յատենի պարսից ծանուցանէր զպատիւ իւրաքանչիւր քահանայից. Եւ զսրբոյն Յովսէփայ ասէր. զսա` զոր տեսանէքդ, թէպէտեւ մանկագոյն քան զիս տեսանէք տիօք, այլ` պատուով կարգեալ է արժանաւորապէս, եւ գլուխ է ամենայն հայոց քահանայութեանց: Եւ զսուրբն Սահակ ցուցեալ` ասէր. սա զկարգ օծման ընդ ճշմարիտ եւ արդար եւ քրիստոսատուր ձեռնադր ութեան մերոյ օրինաց` զկատարեալն ունի. իսկ այլքս եւ ես միապէս եմք ըստ կարգի քահանայութեանն:
       Այսր կարծեաց զհետ գնալով Մեսրոպայ երիցու` որ արար զպատ մութիւն վարուց մեծին Ներսիսի, գրէ ՚ի յիշատակարանի իւրում ներհական բանիւ այսպիսի ինչ. Ես Մեսրոպ նուաստ քահանայ ՚ի Վայոց ձորոյ ՚ի գեղջէ Հողոցմանց… ազգակից սրբոյն Յովսէփայ երիցու իմացուցանեմ վասն նորա . զոր ոմանք ասեն. եթէ եպիսկոպոս էր նա. (բայց այս ) չէ ճշմարիտ. վասն զի Ղեւոնդ երէց Վանանդացի, որ էր նահատակակից սրբոյն Յովսէփայ, ՚ի ժամ մարտիրոսութեանն ասէր ցՅովսէփ, եթէ յառաջ մատիր. զի դու աստիճանաւ ՚ի վեր ես. աստիճան ասաց. եւ ո'չ աթոռ. զի երիցու կարգ եւ սարկաւագի եւ դպրի աստիճան է, եւ ո'չ աթոռ. յորժամ ձեռնադրի եպիսկոպոս կամ կաթողիկոս, յայնժամ ելանէ յաթոռ քահանայապետութեան: Եւ ապա յարէ` թէ ՚ի շփոթմանէ ժամանակին ոչ ժամանեաց Յովսէփ ձեռնադրիլ եպիսկոպոս կամ կաթողիկոս, այլ` մնաց երէց, եւ ՚ի նմին վախճանեալ:
       Իսկ Եղիշէ աշակերտակից սրբոյն Յովսէփայ` ՚ի յիշելն զնա որոշակի` յայտնապէս եւ արձակապէս կոչէ եպիսկոպոս. որպէս յասելն. յերես. 26. Անուանք եպիսկոպոսացն` որք ժամանեցան յԱյրարատ գաւառին (տալ պատասխանի բանից Միհրներսեհի, են սոքա ). Յովսէփ եպիսկոպոս Այրարատոյ. Սահակ եպիսկոպոս Տարոնոյ… Սահակ եպիսկոպոս Ռշտունեանց, … Այս ամենայն եպիսկոպոսք, եւ բազում եւս քորեպիսկոպոսք եւ պատուական երիցունք: Եւ յերես. 40. ուր պատմի կոչելն Յազկերտի զՎարդանեանս յառաջնում նուագի, ասէ. ՚ի ձեռն սրբոյն Յովսէփայ եպիսկոպոսի նովին ուխտիւ հաստատեալ` խաղային գնային: Եւ յերես. 70. բերէ զպատճէն թղթոյն` զոր գրեցին հայք առ կայսրն. եւ ասէ այսպէս. Յովսէփ եպիսկոպոս` բազում եպիսկոպոսացօք իմովք եւ ամենայն զօրօք հայոց: Եւ յերես. 138: ասէ, թէ ՚ի բանտի արգելեալ կային ՚ի պարսս նախարարքն հայոց եւ սուրբ եպիսկոպոսքն հանդերձ երիցամբքն. արդ յայտ է թէ ոչ ոք այլ եպիսկոպոս գոյր ՚ի միջի նոցա` բաց յերկուց անտի, որք էին սուրբն Յովսէփ կաթողիկոս, եւ Սահակ Ռշտունի: Որովք ահա յայտնի երեւի, թէ սուրբն եպիսկոպոս էր, եւ ոչ թէ սոսկ երէց , զի ոչ ուրեք ՚ի գիրս հայոց երէց ոք` եպիսկոպոս անուանի:
       Զայս հաստատէ եւ այն բան` զոր բերէ Մեսրոպ երէց, ասել Ղեւոնդեայ առ սուրբն Յովսէփ, ՚ի գիրս Եղիշէի, յերես. 181. մատիր յառաջեաց դու ընդդէմ որոյն. քանզի դու աստիճանաւ ՚ի վեր ես քան զամենսն: Եւ ահա այդու բանիւ յայտնի ցուցանէ զգերակայ ութիւն ոչ պատուոյ եւեթ, այլ աստիճանի հայրապետութեան. եթէ աստիճանի, ապա եւ ձեռնադրութեան: Իսկ զոր յաւելու Մեսրոպ, թէ առ ՚ի ցուցանել դեսպան ութիւն նորա պարտ էր աթոռ ասել, եւ ո'չ աստիճան, այդ ամենեւին ընդդէմ է կարգի. զոր եւ գլխովին եղծանէ բան Փարպեցւոյն. զի նա` որպէս եւ տեսանես ՚ի գրեալսդ ՚ի վերայ, միշտ ընծայէ զաթոռ սրբոյն Յովսէփայ, բայց ոչ համարի ընկալեալ զաստիճան եպիսկոպոսութեան:
       Ապա առ միաբան ութիւն երկոցունց կարծեայս պարտ է ասել, թէ սուրբն Յովսէփ ՚ի նստիլ իւրում կաթողիկոս` ՚ի սկզբան անդ դեռեւս չէր ձեռնադրեալ եպիսկոպոս, այլ` երէց էր միայն. որպէս յայտ է եւ ՚ի բանից Խորենացւոյն. գ. 67. յասելն իսկ զաթոռ եպիսկոպոսապետութեանն ետեղապահութեամբ յաջորդեաց հրամանաւ երանելոյն Մեսրոպայ` նորին աշակերտ Յովսէփ քահանայ: Եւ յայսմ միջոցի Սուրմակ կատարէր զձեռնադրութին. եւ յետ իբրեւ վեց ամաց ձեռնադրեցաւ սուրբն Յովսէփ յեպիսկոպոսութիւն. եւ վարեաց զայն ամս. իբր. ըստ աւանդելոյ Յովհաննու կաթողիկոսի յասելն. Զաթոռ հայրապետութեանն տեղապահութեամբ յաջորդէր Յովսէփ քահանայ. սակայն ՚ի հրամանէ Յազկերտի Սուրմակն կատարէ զձեռնադրութեանն զլրումն զամս. զ. մինչեւ մեռաւ իսկ. եւ ապա զսուրբն Յովսէփ ՚ի ձեռնադր ութիւն հայոց… ապա լինի կատարումն սրբոյ կաթողիկոսին Յովսէփայ, կալեալ զաթոռ հայրապետութեանն ամս. ը: Զսոյն գրէ մասամբ իւիք եւ Վարդան. բայց զոր դնէ` թէ մեռաւ Սուրմակ յետ վեց ամաց, ընդ այլ բանի իմանայ, եւ ոչ ըստ մտաց Եղիշէի եւ Փարպեցւոյ. զի ընդ նոցա կենդանի էր Սուրմակ նաեւ ՚ի վերջին ամս Յովսէփայ, եւ անդր եւս. ուստի եւ յայտնի երեւի` թէ հաճութեամբ եւ հաւանութեամբ նորին Սուրմակայ ձեռնադրեալ է սուրբն Յովսէփ յեպիսկոպոսութիւն: