Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Երկու ինչ կարեւոր է մեզ քննել աստ յաղագս ժողովոյն Քաղկեդոնի: Առաջինն է` թէ ո՞ր իցէ ստոյգ պատ մութիւն այսր ժողովոյ, եւ միթէ հասեա՞լ իցէ ՚ի Հայս այն ճշմարիտ պատմութիւն, եւ երկրորդն է` թէ ընդ՞էր ոմանք ՚ի հայոց մերժեն զայն ժողով: Վասն առաջնոյն արժան համարիմ ծանուցանել նախ զայս ինչ, զոր եւ յիշեցաք ՚ի յառաջաբանութեան. յերես 39. իբր զի` որք միանգամ ՚ի սկզբանէ հետէ ՚ի քն նութիւն պատմութեանց դեգերեալ մաշեցին զկեանս, եւ զճշմարտասի րութեան զհետ երթալով ջանացան անաչառ ՚ի յայտ ածել զստուգ ութիւն եւ զստ ութիւն իրաց յամենայնի զայս սկիզբն անխախտ պահեցին, այսինքն թէ` իւրաքանչիւր ազգ զիւրոյ ազգի զպատ մութիւն ստուգագոյնս գիտէ աւանդել, քան թէ այլօք օտարազգի եւ տարաշխարհիկ: Ապաքէն յայտ է թէ հայք ստուգագոյնս գիտեն զպատ մութիւն սրբոց Վարդանանց, եւ ճշմարտագոյնս աւանդէն զկաթուղիկոսաց իւրեանց, քան թէ Յոյնք կամ Լատինք, Ասորիք կամ Վիրք. եւ ընդ հակառակն յայտ է թէ յոյնք տեղեկագոյնս գիտեն զպատ մութիւն կայսերաց եւ ժողովոց իւրեանց, քան թէ Հայք կամ Ասորիք, Աղուանք կամ Վիրք. մանաւանդ եթէ պատմիչք այնր ազգի ժամանակակիցք իցեն եւ առաջիկայ եղելոցն, իսկ օտարազգիք ոչ իցեն նոյնպիսի, այլ` յետին ժամանակաւ եւ կամ միայն ՚ի համբաւոյ առեալ զի յայնժամ որչափ ստոյգ համարի մին, այնչափ անստոյգ համարի միւսն, եթէ չիցէ նմին համաձայն: Եւ որք յայսմ անզգոյշ գտան, բանք իւրեանց սուտ երեւեցան: Եւ թէպէտ ճշմարիտ է, թէ իւրաքանչիւր պատմիչ ՚ի գրելն` իբր բնական իմն մղանօք բերի մեծացուցանել զգործս իւրոյ ազգի կամ թագաւորի եւ իշխանի, բայց որպէս եւ իցէ, եթէ գովութեամբ եւ եթէ պարսաւանօք, երբ կամիցի ոք ընտրել ՚ի մէջ ճշմարիտ եւ սուտ պատմութեանց, հարկի ընթանալ առ այն բնիկ աղբիւր ազգային պատմագրութեան, եւ ո'չ թէ յարիլ ՚ի կցկտուր բանս օտար մարդոյ :
       Այլ արդ` այսմ հասարակաց ընտ րութեան ՚ի կամիլ ուրուք ՚ի մերայոց ստուգութեամբ հասու լինել պատմութենէ ժողովոյն Քաղկեդոնի, թէ վասն որո՞ց իրաց գումարեցաւ այն, եւ զիա՞րդ, հարկ է նմա հայիլ ՚ի գրուածս նոցա` որք էին յազգէ անտի, եւ գտան առաջիկայ ՚ի ժողովի անդ. կամ թէ էին ժամանակակից, եւ կամ գոնէ մերձաւոր ժամանակաւ: Եւ զի այս ժողով գումարեցաւ յաւէտ ՚ի յունաց եւս եւ ՚ի լատինացւոց` մօտ Կոստանդինուպօլիս քաղաքի` կայսերական գահի յունաց ՚ի Քաղկեդոն, եւ բազմութիւնք եպիսկոպոսաց այնր ժողովոյ էին ՚ի վիճակէ եւ յազգէ նոցա, ապա հա'րկ է ՚ի գրուածս նոցա հայիլ` եւ տեսանել թէ զի՞նչ պատմեն, վասն ո՞յր իրաց ասեն գումարել զայն ժողով զի՞նչ գործ աւանդէն լեալ ՚ի նմին, եւ ոչ թէ թողել ՚ի մի կողմն զամենայն բանս նոցա` հայիլ ՚ի հեռաւոր եւ յօտար ազգս յԱսորիս կամ ՚ի Վիրս. եւն:
       Եթէ ոք ասիցէ յոյնք վասն բանի հակառակ ութեան ոչ ուղիղ աւանդէն զգործս այնր ժողովոյ, այդ ծաղրական է: Նախ` զի որք գրեցինն զայն` նօտարք պատրիարգաց եւ կայսերաց, ՚ի գրել իւրեանց չկարէին հակառաասի րութեամբ գրել. զի առաջի հարց ժողովոյն գրէին. եւ զոր ինչ բանք լինէին անդ` թէ բարի եւ թէ չար, զայն միայն ՚ի գիր անցուցանէին, եւ չիշխէին զայլ ինչ գրել. եւ կամ զգործ ինչ գովելի ցուցանել. եւ զայլ գործ պախարակել: Եւ երկրորդ` եթէ յոյնք վասն հակառակն այլազգ աւանդեցին, որպէս ապա աւանդեսցեն այլք` որք առաւել եւս հակառակն են. որպիսի են ասորիք. Եւ եթէ կամիցի ոք զստոյգն իմանալ, եւ յերկոցունց զճշմարիտն ընտրել, զո՞րն պարտի ընդունիլ: Յոյնք եւ լատինք ասեն. մեք վասն այս ինչ իրի արարաք զժողովն. զայս ինչ եւ զայն ինչ գործեցաք ՚ի ժողովի անդ, հաստատեցուք անդ զերիս սուրբ ժողովսն. ընկալաք անդ զբանս սրբոյն Կիւրղի, նզովեցաք անդ զՆեստոր, դատապարտեցաք անդ զԵւտիքէս, եւ այլն որ ՚ի կարգի: Իսկ ասորիք ասեն, նոքա ՚ի ժողովի անդ զերիս ժողովսն մերժեցին. զերկիւղ հերքեցին զՆեստոր ընկալան եւ ընդ ուղղափառս դասեցին. զՔրիստոս յերկուս բաժանեցին, եւ այլ եւս բազում բանք: Այժմ ու՞մ պարտիս հաւատալ: Ապաքէն` որ սիրէ զճշմարտութիւն, հաւատայ այնոցիկ, որք ՚ի ժողովի անդ գոլով գրեցին, եւ կամ ժամանակակից գոլով աւանդեցին. եւ ո'չ այնոցիկ` ասորւոցն ասեմ որք թշնամացեալ ընդդէմ ժողովոյն` ընդ թշնամութեան իւրեանց գրեցին:
       Եւ արդ` քանզի այն պատ մութիւն` որ ստոյգն էր եւ անխարդախ գրեալ, ոչ եհաս ՚ի սկզբան անդ ՚ի Հայս. այլ միայն սուտ բանք ասորւոց, հայք չունելով ՚ի ձեռին զճշմարիտն` զասորւոց բանսն իբր զճշմարիտ ընկալան, եւ ոմանք զկնի ժամանակաց նաեւ ՚ի գիր արձանացուցին. եւ առ ՚ի ջատագովել զանհիմն բանս` յաւելին եւ ինքեանք ՚ի նոյն զայլ ստութիւնս: Եւ զայս մարթ է տեսանել ՚ի յետին գիրս ինչ հայոց , եւ առաւել եւս ՚ի գիրս Պօղոսի Տարոնացւոյ գրեալ առ Թէոփիստէ յոյն. երես. 19. եւս եւ երես. 41. 42. 68. 95. եւ 96. եւ երես. 102. 137. 239. եւ 318: Ուր յերես. 109. անճոռնի ինչ եւս գրի. թէ աշակերտք սրբոյն Մեսրոպայ` Յովսէփ Գաղնացի (փոխանակ ասելոյ Պաղնացի ) եւ Եզնակ Կողբացի, ՚ի դառնալ իւրեանց յԱթէնայ` մօտակաց իցեն լեալ ժողովոյն Քաղկեդոնի, եւ եկեալ պատմեալ իցեն ՚ի Հայս: Բայց այդ բան է զրոյց անհիմն, եւ յայտնի սուտ: Նախ` զի ՚ի գիրս աշակերտաց Մեսրոպայ ամենեւին ընդդէմ Քաղկեդոնի ժողովոյն ինչ ոչ գտանի. եւ ոչ իսկ ՚ի գիրս Ղազարու Փարպեցւոյ. եւ ոչ եւս տող մի բանից աւանդի գրեալ յազգի մերում յայն ժամանակս ՚ի վերայ ժողովոյն Քաղկեդոնի. եւ ո՞ւր արդեօք գտեալ է դորա զայդ. Երկրորդ` զի անհնար եւս է ասել, թէ Յովսէփ Պաղնացին եւ Եզնակ Կողբացին ՚ի ժամանակս ժողովոյն Քաղկեդոնի դարձեալ իցեն յաթենական ուսմանց ՚ի Կոստանդինուպօլիս. վասն զի քսան` եւ երեսուն ամօք յառաջ քան զժողովն Քաղկեդոնի նոքա ծաղկեալ էին իմաստութեամբ, եւ թարգման ութիւնս առնէին ՚ի Կոստանդինուպօլիս. որպէս յայտ է ՚ի պատմութենէ Խորենացւոյն գ. 53. նաեւ Կորեանն, որ էր մի ՚ի նոցունց : Ապա յայտ է թէ զպատ մութիւն գնալոյ Եզնակայ եւ Յովսէփայ ՚ի Կոստանդինուպօլիս առ ժամանակօք ժողովոյն Եփեսոսի, ձգէ դա ՚ի ժամանակս ժողովոյն Քաղկեդոնի, եւ խառնիխուռն առնէ զպատմութիւնս. որպէս եւ յայսմաւուրքն:
       Բայց արդ` յաւուրս ժողովոյն Քաղկեդոնի ո'չ միայն դոքա, այլեւ ոչ այլ ոք ՚ի վարդապետաց մերոց գտաւ յայն կողմանս. որպէս յայտնի գրէ նաեւ Գրիգոր կաթուղիկոս` Տղայ կոչեցեալ` եղբօրորդի Շնորհալւոյն` յառաջին թուղթն առ Հաղբատացիս եւ առ Ձորոյգետացիս. Քննելի է ասէ, եթէ ո՞ ոք ՚ի մերոց սրբոց հարցն հանդիպեցաւ անդ (յաւուրս ժողովոյն Քաղկեդոնի ). եւ կամ յումմէ՞ արդեօք տեղեկացաք զնոցայն աղանդ եւ զմերս ճշմարտութիւն. եւ կամ որո՞վ լեզուաւ ոք ուսոյց եւ ետ մեզ (գիտել զմարդիկ այնր ժամանակի ) զԴէոսկորոս` գոլ սուրբ, եւ զՏիմոթէոս Կուզն, եւ զՊետրոս Գայլն. միթէ անեցի՞ք էին սոքա, եւ կամ Ձորոյգետացիք, կամ Վաղարշապատեցիք, եւ Դունեցիք, կամ հայադաւան լեզուաւ եւ ազգաւ: Խնդրեմք` եթէ զիա՞րդ այնչափ կապեցաք ՚ի բանս սոցա . եւ վասն որո՞յ իրիք ուղղութեան. (եւ ապա հեգնելով գրէ . ) աղաչեմ զձեզ, եթէ ՚ի մէնջ զանխլացաւ, խելամուտ առնել զմեզ սիրով:
       Յայսցանէ յայտ է` թէ ամենայն իրօք սուտ է եւ յետնոց մուծեալ աղճատանք` նաեւ այն բան , որ գրի յայսմաւուրս, թէ վիճաբանեալ իցեն թարգմանիչք ընդ յոյնս. զորս ՚ի մէջ բերեալ եւ Վարդանայ, եւ անհամաձայն գտեալ զայնս ճշմար տութեան եւ կարգի պատմութեան եւ ժամանակի, ասէ. թէ գտանին այսպիսի բանք առ մեզ. ուր ահա գտանին ասէ, եւ ոչ թէ հաստատուն ինչ են. մանաւանդ զի այն բանք համբակաց իսկ անվայել են, թո'ղ թէ իմաստնոց:
       Արդ` որպէս Պօղոս Տարոնացին, սոյնպէս եւ այլք ոմանք նման նմին գրեցին զժողովոյն Քաղկեդոնի. որպիսի էր եւ Սահակ ոմն Մռուտն կոչեցեալ` ՚ի թուղթն իւր, զոր գրեաց առ յոյնս յետ ժողովոյն Շիրակվանու. եւս եւ Ստեփաննոս Սիւնեցի Ուռպելեանց ՚ի գլ. ժա. եւ ժգ. եւ Նաղաշ Մկրտիչ ՚ի թուղթն առ լատինս: Սոյնպէս է տեսանել եւ ՚ի գիրս Ջահկեցւոյն. գլ. ժա. երես. 309. 316. եւ 624. եւ ՚ի գիրս Յակոբայ Նալեան. եւ ՚ի գիրսն Պարտավճար. յերես. 33. եւ 55. մինչեւ ՚ի 67. եւ 182. մինչեւ ՚ի 184. նաեւ ՚ի գիրս հարցմանց Տաթեւացւոյն. թ. 7. երես. 542. եւ 543: Զորոյ զբանսն օրինակեալ եւ տպագրեալ են բառ առ բառ` յայսմաւուրս ՚ի հոկտ. 14. յերես. 160. եւ ինչ ինչ եւս ՚ի սեպտ . 25. երես. 113: Ուր ՚ի հոկտ. 14. ՚ի վերջոյ դնի ընդ բառից Տաթեւացւոյն ՚ի բանից նորա, թէ. Զայլ ամենայն որպիսութիւնս ժողովոյն Քաղկեդոնի գտցես ՚ի պատմագիրս Միխայէլի Ասորւոյ:
       Իսկ Միխայէլս այս էր ՚ի ժամանակս նախայիշեալ Գրիգորի կաթուղիկոսի. եւ զի էր սա փոքր մի բանիւք ճարտար եւ թեթեւամիտ, գրեաց զպատ մութիւն ինչ անյարիր եւ անոճ, լի սխալանօք եւ ամենայն ստութեամբ. յոր յարեաց եւ զպատ մութիւն ժողովոյն Քաղկեդոնի. եւ քանզի ըստ ամենայնի թշնամի էր նա այնմ ժողովոյ, եհեղ ՚ի գիրսն անդ յորովայնէ ատել ութեան սրտի իւրոյ զամենայն կարելի աղճատանս ստութեան. զորս եւ գունաւորեաց եօթանասուն եւ երկու ցնորիւք սուտ սքանչելեաց: Զայս գիրք սորա հերքեաց Մխիթար կաթողիկոս հայոց եւ հայրապետք եւ վարդապետք ժամանակի նորա` ոչ միայն իբրեւ զսուտ, այլեւ իբրեւ զխելագարական. որպէս յայտ է ՚ի պատասխանւոյ անտի, զոր գրեցին նոքա ՚ի Հռովմ. հատ. ժող. իե . երես. 1267:
       Կան եւս ՚ի գիրս ինչ թշնամեաց ժողովոյն Քաղկեդոնի աղճատանք բազում եւ ստ ութիւն անհամար. զորս չէ ' մարթ մի ըստ միոջէ թուել: Սուտ է նախ այն` զոր ՚ի մէջ բերեն, թէ սուրբն Սիմէոն Սիւնակեաց մերժեալ իցէ զժողովն Քաղկեդոնի. որպէս դնի ՚ի յայսմաւուրս. հոկտ. 14. եւ ՚ի գիրս Ջահկեցւոյն. երես. 317. զի նա ինքն Սիմէոն Սիւնակեաց` ՚ի խնդրել ՚ի նմանէ Լեւոնի կայսեր յաջորդին Մարկիանոսի. թէ յի'նչ կարծիս իցէ ՚ի վերայ ժողովոյն Քաղկեդոնի, գրեաց առ նա, թէ հաստատութեամբ ընդունիմ զայն . գրեաց եւ առ Վասիլ եպիսկոպոս Անտիոքայ այսպէս. Եւ ասէ յետինս միայնակեցաց ապաքէն ծանուցի կայսեր զիմ զկարծիս ՚ի վերայ դաւան ութեան վեցհարիւր եւ երեսուն սուրբ հարց, որք գումարեցան ՚ի Քաղկեդոն. եւ եմ անշարժ հաստատեալ ՚ի նոյն դաւան ութիւն նոցա, որ ՚ի սուրբ հոգւոյն յայտնեցաւ: Զայս թուղթ սորա ՚ի մէջ բերէ Եւագրիոս. բ . 10. երես. 276:
       Սուտ է եւ այն, զոր ասեն ոմանք ՚ի հակառակասիրաց, յորոց առեալ է եւ Տաթեւացին. թ. 9. երես . 547. թէ ՚ի ժողովն Քաղկեդոնի փոխեցին զտօնս տէրունականս, եւ լուծին զպահքն ՚ի ձուկն եւ ՚ի միս. զի ՚ի վերայ այսպիսի իրաց բնաւ ոչ եղեն յիշատակութիւնք ՚ի ժողովն Քաղկեդոնի. որպէս ահա եւ գրուածք ժողովոյն ցուցանեն, եւ կանոնք նորա յայտնի երեւեցուցանեն. ուրեմն սուտ զրպարտ ութիւն ասորւոց է այդ. թո'ղ զայն` զի ընդդէմ եւս էր զայդ առնել. վասն զի արդեն որոշեալ էր առ լատինս եւ առ յոյնս տօնից հաստատութիւն, եւ պահոց զգուշաւորութիւն` ըստ սովոր ութեան ազգի իւրեանց. զի՞նչ էր ապա այն` որ սահմանեցաւ. զոր չգիտեն եւ ինքեանք:
       Սուտ է եւ այն, զոր ասեն ոմանք, թէ ժողովն Քաղկեդոնի սահմանեալ իցէ խմորուն առնել զհաց նուիրացն, եւ խառնել ջուր ՚ի բաժակն, որպէս է տեսանել ՚ի գիրս Տաթեւացւոյն. երես. 547. եւ Ջահկեցւոյն. երես. 40 7. զի այդ ոչ միայն ոչ յիշատակի բնաւ ՚ի գործս ժողովոյն, այլեւ ընդդէմ եւս էր լինել. քանզի թէ այդպէս էր, լատինացիք ոչ թոյլ տային, այլ` մերժէին. որովհետեւ ինքեանք բաղարջիւ մատուցանէին. ընդ որս եւ յոյնք ջրով:
       Սուտ է եւ այն` որ գրի ՚ի ճառընտիր միում ՚ի վարս Բարսամոյի թարգմանեալ յասորւոց, որպէս եւ ընդ միասին ՚ի գիրս Տաթեւացւոյն. երես. 547. թէ Մարկիանոս առաքեալ զօրս յԱղեքսանդրիա` ետ կոտորել ՚ի քաղաքին եւ ՚ի սահմանս նորա զոչ ընդունօղս ժողովոյն Քաղկեդոնի, բիւրս ասէ իբրեւ երեսուն հազար, աւելի կամ նուազ: Եւ կամ ընդ Տաթեւացւոյն մեղմելոյ , երեսուն եւ վեց բիւրս: եւ ՚ի Մեմփիս քաղաքի երեք հազար. եւ այլուր` բիւրս բիւրուց եւ հազարս հազարաց. եւ թէ զայլս բազումս առաքեաց, յաքսորս: Ստ ութիւն այդր աւանդ ութեան ասորւոց յայտնի լինի ՚ի բարդութենէ այնչափ բազմութեան թուոյն. բայց արդ` ո'չ եթէ Մարկիանոս արար զայդպիսիս, զի չունէր նա այնչափ ար ութիւն եւ աներկիւղութիւն, այլ` խուժանն ամբոխին դէոսկորեանց. որք ապստամբեալք ՚ի կայսերէ` սպանին զբազումս. եւ գործեցին զայնչափ չարիս , զորչափ չէ ' հնար կարծել. որպէս գրէ Եւագրիոս:
       Սուտ է եւ այն` զոր խօսին ոմանք յասորւոց անարժանութեամբ ՚ի վերայ Պողքեր թագուհւոյն` որ էր քոյր Թէոդոսի կայսեր Փոքու, թէ նա սիրէր զՆեստոր, եւ այլ եւս բանք. զի եւ ոչ զնշմարանս այդր պատմ ութեան մարթ է ճշմարտել: Սուտ է եւ այն ասորւոց աղճատանք, թէ զՆեստոր յետս կոչեցին յաքսորանաց հարք ժողովոյն Քաղկեդոնի. եւ մուծեալ զնա ՚ի ժողով անդր` ընկալան զնա. զի այն ժողով զՆեստոր բազում անգամ նզովեաց եւ ետ նզովել. թո'ղ զայն, զի յառաջնմէ իսկ սատակեալ էր նա:
       Սուտ է եւ այն, զոր ասեն ասորիք` յորոց ՚ի մէջ բերէ եւ Տաթեւացին. յերես. 543. թէ Թէոդորետոս էր գլուխ ժողովոյն Քաղկեդոնի. քանզի հազիւ թէ կարաց նա լինել ոտք ժողովոյն, թո'ղ թէ գլուխ. զի որպէս յայտ է ՚ի պատմութենէն, հարք ժողովոյն անագան ուրեմն յետ բազում քննութեան` եւ յետ տալոյ նմա յայտնապէս նզովել զՆեստոր , ընկալան զնա ՚ի հաղորդ ութիւն ժողովոյն, եւ ոչ թէ ՚ի գլուխ:
       Սուտ է եւ այն` զոր ասեն ասորիք, յորոց առեալ են եւ ոմանք ՚ի հայոց, առ ՚ի ատելի առնել զժողովն Քաղկեդոնի, եւ առ ՚ի ընդունելի ցուցանել զժողովն` զոր արար Դէոսկորոս յԵփեսոս, թէ յայն խառն ժողով Եփեսոսի նզովեցին զԵւտիքէս եւ զտումարն Լեւոնի. զի ոչ թէ նզովեցին, այլ` ընկալան զնա ինքն զԵւտիքէս իբրեւ զուղղափառ, եւ հաստատեցին զնա վերստին յիւրում պատուի . իսկ զտումարն Լեւոնի ոչ ընթերցան եւ ոչ նզովեցին. որպէս յայտ է ՚ի գրութենէ գործոյ այնր ժողովոյ: Ապա յատելութենէ թշնամեաց գրեալ են այդպիսի բանք: Կան եւ այլ եւս անհնարին ստութիւնք. զորոց եթէ տող մի տեսցես ՚ի յետին գիրս հայոց, բազմօք պաճուճեալ գտցես ՚ի շատաբան գրուածս ասորւոց. զորս ո'չ միայն արժա'ն է հերքել, այլեւ ամօթ մեծ է ստոյգ համարիլ, յայտնի գիտելով` թէ քանի ' առասպելախօս էին նոքա, որք զայնպիսի բանս յօդեցին , եւ պատիր դաւաճանութեամբ մուծին յազգ մեր:
       Վասն երկրորդին` զոր ունիմք քննել ՚ի վերայ ժողովոյն Քաղկեդոնի, գիտելի է. զի կան ոմանք ՚ի հայոց, որք թէպէտեւ ընդունին զճշմարիտ պատմութիւնս ժողովոյն, բայց զժողովն մերժեն: Իսկ հասարակական պատճառ մերժելոյ նոցա այս է, զի ասեն, թէ հարք ժողովոյն երկու բն ութիւն դաւանեցին ՚ի Քրիստոս: Բայց այսմ բանի չէ'ր արժան լինել առիթ գայթակղելոյ սոցա, եւ մերժելոյ զժողովն: Վասն զի այդ դաւան ութիւն կա'մ ճշմարիտ է, եւ կամ սուտ. եթէ ճշմարիտ է, ապա հարք ժողովոյն զճշմարտ ութիւն խօսեցան. արդ` ոչ է արժան մերժել զճշմարտութիւն: Իսկ եթէ սուտ, ապա պարտ է մերժել ոչ միայն զայն ժողով, այլեւ զայլ սուրբ հարս, զԳրիգոր Աստուածաբան, զսուրբն Կիւրեղ, եւ զայլս. ընդ որս եւ զՆերսէս Շնորհալի, զԳրիգոր կաթուղիկոս, եւ զորս ընդ նս. զի նոքա եւս բացայայտ ասացին ՚ի Քրիստոս երկու բնութիւն: ՚Ի բազմաց զերկուս միայն ` որ առաւել ընդունելի են, ՚ի մէջ բերից. որոց բանք գտանին եւ ՚ի գիրս հայոց:
       Գրիգոր Աստուածաբան ՚ի գիրս առ որսին ՚ի ա թուղթն առ Կղէդոնիոս ՚ի ճառն. ծա. երես. 234. յայտնապէս` ասէ, թէ ՚ի Քրիստոս են բնութիւնք երկու. քանզի Աստուած եւ մարդ. բայց որդիք ոչ երկուք: Եւ զայս վկայ ութիւն բերէ նաեւ Յակոբ Նալեանն ՚ի գիրքն կոչեցեալ Վէմ հաւատոյ, երես. 208. ուր եւ ասէ, թէ որովհետեւ Արիոս մի պարզ բն ութիւն ասէր ՚ի Քրիստոս, եւ այն արարած, վարդապետք եկեղեցւոյ հարկաւորեցան երբեմն երկու ասել բնութեան, որպէս գրէ աստուածաբանն ՚ի գիրս Կղեդոնիոսի, յառաջին թղթոյն, թէ բնութիւնք երկու. քանզի ասէ մարդ. այլ որդիք ոչ երկու: Ուր ահա եւ Յակոբ ընդունի թէ սուրբ հարք ասացին ՚ի Քրիստոս երկու բնութիւն. եւ ինքն եւս հաւանի թէ ճշմարիտ է, զի ՚ի մի որդին կամ ՚ի մի Քրիստոս են երկու բնութիւնք:
       Գուցէ ոք դիմադրեսցէ . Յակոբ ոչ ասաց, թէ սուրբ հարք միշտ ասացին զայդ, այլ` թէ երբեմն ասացին: Պատասխանեմ եդեալ եւս, թէ սուրբ հարք միշտ այնպէս ոչ ասացին, այլ` երբեմն, յայդմանէ ձեւանայ այսպիսի իմն երկսայրաբանական ապացուցութիւն . թէ` այն բանք սուրբ հարց կամ ճշմարիտ են, եւ կամ սուտ. եթէ ճշմարիտ են, ապա ՚ի Քրիստոս են երկու բնութիւնք, թէ երբեմն իցեն ասացեալ, եւ թէ միշտ: Իսկ եթէ սուտ են, ուրեմն խօսեցան նոքա. եւ ո՞վ կարէ տանիլ այսմ: Բայց եւ այն` թէ երբեմն ասացին, ոչ ինչ զօրէ. զի ո'չ էր հարկ յամենայն զրոյցս զնոյն բան յեղյեղել բազում անգամ, այլ` յորժամ բերումն խօսից պահանջէր: Իսկ սուրբն Կիւրեղ յառաջնում թղթի, զոր գրեաց առ Սեկունոս, յետ ասելոյ` թէ մի է բն ութիւն բանին մարմնացելոյ, յարէ. Ասեմք թէ են երկու բնութիւնք միաւորեալք, եւ մի քս, կամ ընդ այլում թարգմանութեան. Երկուս գոլ ասեմք զբնութիւնսն միաւորեալս, եւ մի քս, եւ որդի եւ տէր զբանն Աստուծոյ մարդացեալ եւ մարմնացեալ: Այս բան կայ ՚ի գիրս պարապմանց Կիւրղի տպագրեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. երես. 409:
       Զայսոսիկ երկուս վկայ ութիւնս զԳրիգորի Աստուածաբանին եւ զսրբոյն Կիւրղի յառաջ բերելով Շնորհալին ՚ի յերկրորդ թուղթն առ Մանուէլ կայսր` ասէ. Արարչին բն ութեան զօրութիւն, որում ոչինչ տկարանայ, միացաւ ընդ մերս բն ութեան անբաժանելի: եւ ոչ լուծումն կամ փոփոխումն ընկալաւ աստուածութեանն ՚ի մարդկութիւն, կամ մարդկութեանն յաստուածութիւն. այլ` մնաց միաւորութին անորոշելի եւ անշփոթելի: Վասնորոյ ոչ ընդ Նեստորի յերկուս բնութիւնս եւ յերկուս դէմս բաժանեմք զմին Քրիստոս, եւ ոչ ընդ Եւտիքեայ եւ համախոհից նորին ՚ի մի բն ութիւն ժողովեմք շփոթմամբ եւ այլալութեամբ. այլ ` ունիմք ասել զերկու բն ութիւն ընդ մեծին Գրիգորի աստուածաբանին յառ Կլաւտիոսին թղթին գրեալ ընդդէմ Ապօղինարի, եւ որոց ընդ նմա, եթէ բնութիւնք երկու. յաւելու ասել (նոյն Գրիգոր ) եւ զպատճառն. քանզի Աստուած եւ մարդ … Իսկ յորժամ Աստուած է եւ մարդ, միացեալ անճառելի խառնմամբ եւ անյեղապէս, յայտ է` թէ աստուածային ունէր բնութիւն, եւ մարդկային… Եւ այլուր ասէ (նոյն Գրիգոր ), եթէ կրկին էր, յայտ է թէ բնութեամբ, եւ ոչ անձնաւորութեամբ: Իսկ զմի բնութեանն եղանակ, զոր ասեմք մեք (ասէ Շնորհալին ), մի ' ոք յայլ դէմս կարծիցէ, բայց (եթէ ) յաղագս ՚ի յերկուց բնութեանց անբաժանելի միաւորութեան:
       Յետ այսց բանից յառաջ բերէ յայլեւայլ բանս սրբոյն Կիւրղի եւ ապա ասէ. Սոյն վարդապետս Կիւրեղ, որ ընդդէմ բաժանողաց` զայս խօսեցաւ, (թէ` մի է բն ութիւն բանին մարմնացելոյ ), ընդդէմ շփոթմամբ ասողացն զմի բնութիւն` զայս ասէ ՚ի նոյն առաջին թղթին, թէ զմտաւ ածեալ զմարդանալոյն եղանակ` տեսանեմք, զի երկու բնութիւնք եկեալք առ միմեանս ըստ միաւոր ութեան անանջատելոյ անշփոթ արար եւ անփոփոխապէս. քանզի մարմինն մարմին է, եւ ոչ աստուածութիւն, թէեւ եղեւ Աստուծոյ մարմին. նոյնպէս եւ բանն Աստուած է, եւ ո'չ մարմին, թէեւ իւր արար զմարմինն անօրինաբար: Եւ յետ սակաւուց ասէ (Կիւրեղ ), թէ յորժամ եկեալ ՚ի մտածութիւնս միայն եւ ՚ի տեսութիւնս հոգւոյ աչօք, եթէ զի՞նչ օրինակաւ մարդացաւ միածինն, երկուս գոլ ասեմք զբնակութիւնս, եւ մի Քրիստոս, եւ որդի եւ տէր զբանն մարմնացեալ եւ մարդացեալ: Որով եւ մեք (ասէ Շնորհալին)… ուղղապէս եւ ազատաբար բերիմք ՚ի կրկին տեսութիւնս բանից. մի ասելով բ նութիւն բանին մարմնացելոց` ընդ սրբոյն Կիւրղի յաղագս անճառ միաւորութեանն. եւ երկուս ընդ աստուածաբանին Գրիգորի` վասն անկորուստ եւ անյեղլին գոլոյ բնութեանցն աստուածայնոյն եւ մարդկայնոյն. (զայս կրկնէ եւ Ղազար Ջահկեցի. գլ դ. երես. 147. որպէս եւ զայլ բանս Շնորհալւոյն. եւ ապա յաւելու Շնորհալին)… Արդ` ասէ եւ մեք ընդ ուղղափառ հարցն աւանդութեանց նզովեմք զայնոսիկ, որք վասն յեղման եւ այլայլ ութեան մի բ նութիւն ասեն բանին մարմնացելոյ: Զի՞նչ քան զայս պարզագոյն կարէր խօսիլ Շնորհալին. որ եւ յաւարտ թղթոյն ասէ` թէ այս է դաւա նութիւն եկեղեցւոյն հայոց:
       Այս ինչ այժմուս ասէ տուաւ փոքր ՚ի շատէ… առ ՚ի գիտելոյ զբովանդակ եկեղեցւոյ Հայաստանեայց զանփոփոխելի դաւան ութիւն հաւատոյ, որ ՚ի սուրբ երրորդութիւնն եւ ՚ի տնօրէնութիւնն Քրիստոսի: Եւ դարձեալ սա ինքն Շնորհալին ՚ի Յիսուս Որդին ՚ի դաւանութեանն գրէ. Երկու ասել դարձեալ բնութիւն, վասն ՚ի յերկուց գոլ միութիւն, ո'չ է օտար ճշմարտութիւն, թէ չբաժանեն յերկուս զմին: Եւ ՚ի վերջ Յիսուս Որդւոյն ՚ի Միշտ էիդ. ասէ. նորն Ադամ հնոյն Ադամայ որդիացաւ, ՚ի կուսէ Աստուած եւ մարդ նոր խառնեցաւ. երկակին (կամ ըստ այլ օրինակաց` երրակի, այսինքն աստուածութիւն, հոգի, եւ մարմին ) անճառապէս յոյժ միացաւ. եւ բնութիւնն երկաքանչիւր ոչ շփոթեցաւ, րամեալք ՚ի մի լրութիւնք բնութեանց չբաժանեցաւ. եւ յերկուցն մի ութիւն ոչ քակտեցաւ:
       Զայս աւանդէ եւ սուրբն Գրիգոր Նարեկացի ՚ի հրահանգն. չերես. 468. եւ 469. տպագրեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս յամի տեառն. 1781. յասելն. Մարդ կատարեալ եւ Աստուած ճշմարիտ, անշփոթ միութեամբ խառնեալ զանխառնելիսն` նոր եւ սքանչելի խառնմամբ. քանզի ո'չ պարզ ութիւն անյոգ եւ անմարմին էութենէ աստուածութեանն փոխեցաւ ՚ի նիւթական եւ յօդաւոր թանձր ութիւն մարմնոյ եւ ո'չ հիւթաւոր եւ թանձր բ նութիւն մարմնոյն յեղաւ յանօսր եւ յաննիւթ աստուածութեանն պարզութիւն, այլ` երկաքանչիւրոցն յատկ ութիւն բնութեանց պահեալ անշփոթ. եւ միացել անճառապէս ՚ի վեր քան զամենայն խառնումն եւ միութիւն, մի որդի եւ մի տէր Յիսուս Քրիստոս յերկուց կատարելոյ. Եթէ յերկուց կատարելոց է, եւ այնց երկաքանչիւր կատարեալ բնութեանց յատկ ութիւն անշփոթ պահեցաւ, ապա երկաքանչիւր բնութիւնք կատարելապէս են ՚ի մի Քրիստոս, եւ ահա ոչինչ օտար ՚ի սմանէ սահմանեաց եւ ժողովն Քաղկեդոնի:
       Թողցուք ՚ի մէջ բերել աստ զյոլով բանս այլոց բազմաց. զի չէ տեղւոյս, տես եւ զայլ վկայ ութիւնս ՚ի պատմութեան. գլ. լդ. երես. 227. մինչեւ ՚ի 230: Բայց ու՞ր թողից աստանոր զբան Պօղոսի Տարոնացւոյն, զոր գրէ առ Թէոփիստէ ՚ի մասն. ձթ. երես. 137. Ո'չ փոխեցաւ ասէ աստուածային բնութիւնն ՚ի մարդկային բնութիւն, եւ ոչ փոխեցաւ մարդկային բնութիւնն յաստուածային բնութիւնն. այլ` (մի'տ դիր ) երկաքանչիւրքն անարատ մնացին: Յորոց յայտնի երեւի, թէ ճշմարիտ է ասել երկաքանչիւր բնութիւն, կամ որ նոյն է` երկու բն ութիւն ՚ի Քրիստոս ուրեմն եւ ժողովն Քաղկեդոնի զայն ասելով ոչ լինի խորշելի, այլ` մանաւանդ ընդունելի. ընդ որում եւ բազում անգամ ընկալան հարք մեր, եւս եւ յաւուրս Գրիգորի կաթողիկոսի Տղայ անուանելոյ. զի ՚ի պատասխանի ութերորդ խնդրոյն ասացին. Պատճառ եւ սահման չորրորդ ժողովոյն (Քաղկեդոնի ) գտանի ՚ի մէջ մեր. որ է երիցն` որ նախ քան զնա, համաձայն. սակս որոյ եւ ընկալեալ եղեւ ՚ի մէնջ: Զայս սահման ժողովոյն Քաղկեդոնի բերէ եւ Յակոբ Նալեան ՚ի գիրս Ճրագ ճշմար տութեան կոչեցեալ. երես 110. զոր եւ մեք ընդ մասին եդաք ՚ի պատմութեան. եւ հաւանի ընդ այն:
       Եւ արդարեւ ազգ մեր անշուշտ ընդունէր ՚ի սկզբանէ զայն սուրբ ժողով, եւ զդաւա նութիւն նորա, եթէ պատրողութիւնք ասորւոց չէին լեալ խափան ՚ի միջի. զի որովհետեւ յամի հաստատութեամբ կամի կալ ազգ մեր ՚ի ճշմար տութեան հաւատոյ` զոր ընկալաւ ՚ի Լուսաւորչէն, եթէ տեղեկացեալ էր ուղիղ մտաց սուրբ ժողովոյն Քաղկեդոնի, որպէս եւ երից նախընթաց ժողովոցն, ոչ երբէք մերժէր զայն ժողով, եւ ոչ բնաւ հաւանէր եւ միաբանէր ՚ի կարծիս ասորւոց, որք միայն գտան ՚ի վերայ երկրի միշտ հակառակ այնր ժողովոյ, եւ զազգ մեր ՚ի նոյն ձգեցին` երբեմն ստութիւն, եւ երբեմն շողոքորթութեամբ. որպէս առնէ եւ Միխայէլ Ասորի:
       Այլ ասիցէ ոք . զի՞ պիտոյ էր ՚ի սահմանի ժողովոյն դնել երկու բնութիւն: Պատասխանեմ. ո'չ եթէ ժողովն նորոգ եդ, այլ` զաւանդեալսն ՚ի սրբոց հարց հաստատեաց. եւ հա'րկ իսկ էր հաստատել առ ՚ի յանշարժ ութիւն ճշմար տութեան հաւատոյ ընդդէմ Եւտիքեանց: Առ որոյ ծանօթ ութիւն արժա'ն է գիտել, զի չորս երեւելի մոլորութիւնք ծագեցան յեկեղեցւոջ ՚ի վերայ խորհրդոյ երրորդ ութեան եւ մարդեղութեան` միմեանց ներհականք. որոց երկու չարաչար խառնակէին, եւ երկու չարաչար բաժանէին. Սաբէլ չարաչար խառնակէր , Արիոս չարաչար բաժանէր. Նեստոր չարաչար բաժանէր, Եւտիքէս չարաչար խառնակէր:
       Քանզի նախ առաջին Սաբէլ Լիբէացի եդ յերրորդ ութեան մի բն ութիւն եւ մի անձն. եւ սուրբ հարք դատապարտեալ զայս մոլորութիւն` դաւանեցին զերիս անձինս: Յետ Սաբէլի յարեաւ Արիոս, եւ եդ յերրորդ ութեան երեք անձինք եւ երեք այլասեռ բնութիւնք` մի քան զմի կրսեր. եւ զայս մոլոր ութիւն դատապարտեաց ժողովն Նիկիոյ. եւ դաւանեցաւ մի բն ութիւն անբաժանելի յերիս հաւասար անձինս: Յայս մոլոր ութիւն վերաբերի եւ Մակեդոնին, որ ուրացաւ զմին յերից անձանց, այսինքն զաստուած ութիւն հոգւոյն սրբոյ. որոյ վասն դատապարտեցաւ ՚ի ժողովն Կոստանդինուպօլսոյ: Յետ սոցա ել Նեստոր, եւ եդ ՚ի Քրիստոս զերկու բնութիւնս եւ զերկու անձինս. եւ զայս մոլոր ութիւն դատապարտեալ ժողովոյն Եփեսոսի` դաւանեցաւ մի անձն ՚ի Քրիստոս. կամ որ նոյն է, մի Քրիստոս: Յետ Նեստորի ել Եւտիքէս. եւ եդ ՚ի Քրիստոս մի անձն եւ մի բ նութիւն շփոթեալ. եւ զայս մոլոր ութիւն դատապարտեաց ժողովն Քաղկեդոնի. եւ դաւանեցաւ երկու բն ութիւն ՚ի մի անձն Քրիստոսի անշփոթ եւ անբաժան միաւորեալ: Արդ` որպէս խոստովանիլն յաստուած մի բն ութիւն յերիս անձինս, կամ որ նոյն է` երեք անձինք ՚ի միում բնութեան, ոչ լինի երեք Աստուած դաւանիլ. սոյնպէս եւ խոստովանիլն ՚ի Քրիստոս մի անձն յերկուս բնութիւնս, կամ երկու բն ութիւն ՚ի միում անձին, ոչ լինի դաւանիլ երկու Քրիստոս, այլ` մի։ Վասնորոյ եւ սուրբ ժողովն Քաղկեդոնի այսպէս սահմանելով` ո'չ եթէ մոլորական ինչ հաստատեաց, այլ` զայն միայն հրատարակեաց, զոր հարկաւոր էր դաւանիլ. զոր եւ դաւանէին եւ դաւանին իսկ հաւատացեալքն Քրիստոսի. եւ այս կամ բացայայտ բառիւք, եւ կամ խոստանալով զմի եւ զնոյն Քրիստոսն ճշմարիտ Աստուած եւ ճշմարիտ մարդ. այս է` ունօղ ճշմարտապէս կատարեալ աստուած ութեան եւ կատարեալ մարդկ ութեան անշփոթ միաւորեալ, զի այս նոյն է ընդ այնմ բացայայտ ասութեան` թէ երկու բն ութիւն են ՚ի մի Քրիստոս որպէս վկայէ Լամբրոնացին` յասելն ՚ի յԱտենաբանութեան. Չունելով անաչառ քննութեամբ առ այս ինչ մեզ նիւթ հակառակութեան. զի նոյն է` Աստուած եւ մարդ ասել զՔրիստոս, եւ երկու բ նութիւն (՚ի Քրիստոս ) մանաւանդ առաջինդ ոչ միայն զէութիւնն, այլեւ զսահման էութեանն յայտնապէս մակադրէ . իսկ երկրորդս լոկ զէութիւնն առանց սահմանի. ապա յայտ է` թէ որ Աստուած եւ մարդ դաւանեաց, զայլեւայլ բնութիւնսն ՚ի վերայ միոյ անձին ստուգեաց: Իսկ չար է առ այս ընդ ստոյգ տեսութեանն եւ յանձնաւոր ութիւն բաժանել. յորմէ հեռի ամենեւին գտանիմք եւ մեք եւ նոքա. նեստորական գոլով այս չարափառութիւն, որ նզովեալ է յեկեղեցւոյ:
       Իսկ այն` որ գրի ՚ի գիրս ոմանց հակառակողաց, եւ ՚ի գիրսն Պարտավճար, թէ ժողովն Քաղկեդոնի եւ քաղկեդոնականք ամենայն բաժանաբար եդին զերկուս բն ութիւնս ՚ի Քրիստոս, զուր զրպարտ ութիւն է, եւ յայտնի ստութիւն. որովհետեւ ՚ի սահմանադր ութեան անդ ստէպ կրկնեն հարք ժողովոյն զբառսդ, անբաժանելի, անորոշելի, մի եւ նոյն որդի, մի եւ նոյն` ինքն Քրիստոս` ճշմարիտ Աստուած եւ ճշմարիտ մարդ եւն:
       Իսկ ոմանք յաւելուն, թէ այն ժողով զինեցաւ ընդդէմ բանց սրբոյն Կիւրղի. իբր զի սուրբն Կիւրեղ ասաց, մի է բն ութիւն բանին մարմնացելոյ. իսկ յայն ժողով երկու բն ութիւն ասացին: Բայց այդ անճոռնի իմն է. զի թէ սուրբ ժողովն մերժեալ էր զայդ բան Կիւրղի, մա'րթ էր զայդպիսիդ ասել. բայց նա ոչ միայն չմերժեալ. այլեւ հաստատեաց իսկ` ընդունելով եւ գովելով զվարդապետութիւնս Կիւրղի ՚ի վերայ մարդեղ ութեան յորս բազում անգամ կրկնի այդ բան. եւս եւ ընդունելով զթուղթն Փլաբիանոսի գրեալ առ կայսրն Թէոդոս Փոքր. յորում եւ նա ընդ Կիւրղի գրէ` մի է բն ութիւն բանին մարմնացելոյ։ Զայս հաստատեաց ընդ մտաց Կիւրղի եւ ընդ մտաց այլոց սրբոց հարց նաեւ ժողովն Լատերանու` որ եւ Հռովմայու ասի` յաւուրս առաջնոյ Մարտիրոսի պապին, գումարեալ յամի տեառն, 649. մանաւանդ թէ եդ նզովս ընդդէմ այնոցիկ, որք ոչ ընդունին զայս ձայն. որպէս յայտնի տեսանի ՚ի հաւաքմունս ժողովոց, հատոր. ժ. երես. 1154. ՚ի կանոնն. ե:
       Բայց թէ ոք ՚ի թիւր միտս զայդ բան Կիւրղի հերքի յամենեցուն իբր հերետիկոս. ընդ որոյ սահմանեաց հինգերորդ ընդհանուր ժողովն ՚ի կանոնն. ընդ հատոր. թ. երես. 382. ասելով. Եթէ ոք ՚ի խոստովանիլն զմի ութիւն յերկուց բնութեանց աստուած ութեան եւ մարդկութեան, եւ կամ յասելն` մի բն ութիւն բանին Աստուծոյ մարմնացելոյ, ոչ այնպէս իմանայ, որպէս հարքն ուսուցին , թէ յաստուածային եւ ՚ի մարդկային բնութենէ գոլով միաւոր ութիւն ընդ անձնաւորութեան` մի Քրիստոս եղեւ, այլ` ՚ի ձեռն այնպիսի ձայնից հնարի ՚ի ներքս մուծանել զմի պարզ բ նութիւն կամ զէ ութիւն աստուած ութեան եւ մարմնոյն Քրիստոսի, այնպիսին նզովեալ եղիցի: Քանզի երբ ասեմք, թէ միածին Աստուած բանն միացաւ ընդ մարմնոյ ըստ անձնաւորութեան, ո'չ եթէ շփոթումն ինչ բնութեանց ընդ իրերաց ասեմք լինել, այլ` յաւէտ անարատ մնալով երկաքանչիւրումն` որ ինչ էրն, իմանամք միացեալ զաստուածն բան ընդ մարմնոյ: Յաղագս որոյ եւ մի է Քրիստոս, Աստուած եւ մարդ, նոյն ինքն համագոյակից հօր ընդ աստուածութեան, եւ նոյն ինքն համագոյակից մեզ ընդ մարդկութեան: Ուստի միօրինակ հերքէ եւ նզովէ եկեղեցի աստուծոյ` թէ զայոսիկ որք իբր ՚ի մասն բաժանեն կամ հատանեն, եւ թէ զայնոսիկ որք շփոթեն զխորհուրդն աստուածային տնօրէնութեանն Քրիստոսի:
       Այլ կան եւս ոմանք` որք ասեն, թէ ժողովն Քաղկեդոնի ընկալաւ զնամակ Լեւոնի պապին գրեալ առ Փլաբիանոս, որ եւ կոչի տումար Լեւոնի . յորում գոյր ասեն նեստորական վարդապետութիւն: Բայց զարմանք է, թէ զիա՞րդ ոչ իմացան զայդ այն վեցհարիւր հայրապետք` որք զբնագիրն Լեւոնի ընթերցեալ քննեցին անաչառ, եւ գովութեամբ ընկալան իբրեւ ամիւ համեմատ մտաց Կիւրղի, նոյնպէս եւ այլ յաջորդ եպիսկոպոսունք. իսկ ոք ո՞րպէս կարացին իմանալ: Եւ դարձեալ զիա՞րդ այնչափ անհամար աստուածաբանք եկեղեցւոյ յայսչափ ժամանակս քննեալ` ոչ գտին ամենեւին յայն նամակ Լեւոնի բան ինչ այնպիսի. եւ սոքա առանց քննելոյ գտին: Ապաքէն ծաղու արժանի է այդ , մանաւանդ թէ ամօթ մեծ է` զչափ անձին չճանաչելով` զայդպիսի տգիտութիւնս բանս խօսիլ, եւ ընդդէմ ճշմար տութեան գրգիռս թշնամ ութեան յարուցանել. զոր եւ բազմօք բանդագուշէ կարճիկ Մանուէլն ՚ի գիրքն ակն լուսատու կոչեցեալ, անյարիրս եւ սուտս խօսելով զժողովոյն Քաղկեդոնի:
       Բայց պարտ է եւս գիտել, զի այն ուղղադաւան եւ իմաստալից թուղթ ոչ երբէք ուղիղ թարգմանեալ եղեւ ՚ի մերում ազգի մինչեւ ցայսօր. այլ` այլազգ քան զոր նշանակեն առ մեզ բառք լատինացւոց ընդ հայկական անսայթաք ոճոյ . որպէս յայտնի երեւի ՚ի բնագիրս նոցա: Նախ այն թարգմանութիւն` զոր արար Կլեմէս Գալանոս, ո'չ է ընդ բուն ոճոյն, այլ` այլազգ. որոյ վասն եւ որք չենն տեղեակ, այլազգ իմանան եւ այլազգ խօսին. սմին իրի կամէաք նորոգ թարգմանել զայն աստանօր. բայց վասն երկար ութեան զանց արարեալ` այլուր թողումք:
       Կան եւս` որք ասեն. թէ որովհետեւ ՚ի վերայ այնր ժողովոյ բազում խռովութիւնք ծագեցան, վասնորոյ մերժեմք զնա: Այլ որք զայս ասեն, կարէին ասել, թէ մերժեմք նաեւ զժողովն Նիկիոյ. զի ՚ի վերայ այնր ժողովոյ եւս մեծամեծ խռովութիւնք ծագեցան եւ արիանոսք այնչափ զօրացան, մինչեւ ասել իսկ ոմանց թէ ահա բարձաւ եկեղեցին Քրիստոսի. ընդ որոյ եւ յայսմաւուրսն ասի ՚ի մարտի. 18. թէ արիանոսք քան զմայրսն Լիբանանու բազմացան եւ բարձրացան: Նաեւ յետ սրբոյ ժողովոյն Եփեսոսի բազումք յարեան ընդդէմ նորա եւ հակառակեցան. որք եւ մինչեւ ցարդ հակառակին, եւ կոչին նաստուրի` այսինքն՝ նեստորականք. որոց բազմութիւնք մեծ կան ՚ի կողմանս Նինուէի, զորս եւ տեսեալ է իմ աչօք եւ խօսեցեալ ընդ նոսա. ուրեմն եւ զայն ժողով պարտ էր մերժել, որ է զրոյց ծիծաղական: Զայսմանէ բազում ինչ աստանոր կայր մեզ գրել, այլ ոչ ` կամեցաք ՚ի նոյն յերկարել: Այսչափ ինչ եւս յայն սակս հարեւանցիկ գրեցաք աստ, զի պատմագրութիւնք հայոց` որք լինին յետ ժողովոյն Քաղկեդոնի` յեկեղեցական իրս, գրեթէ յամենայնի ուղղակի կամ անուղղակի ՚ի նոյն հային:
       Բայց զայս մի ինչ եւս ՚ի վախճանի ծանուցանել արժան է զի ոք` որք մերժեն զժողովն Քաղկեդոնի, յայլմէ կողմանէ բազում իրօք ընդունին զայն: Նախ` զի ամենեւին զնոյն դաւանին ՚ի վերայ խորհրդոյ մարդեղութեան, զոր ինչ սահմանեաց սուրբ ժողովն Քաղկեդոնի. ուստի եւ Պետրոս Լեբրոն գաղղիացի երեւելի աստուածաբան ասէ ՚ի վիճ. ժ. հատոր. գ. երես. 69. թէ նոքա թէպէտ եւ խորշին ՚ի ժողովոյն Քաղկեդոնի, այլ ՚ի խոստովան ութիւն խորհրդոյ մարդեղ ութեան կատարելապէս ուղղափառ ընծայեն զանձինս:
       Երկրորդ` զի երեւելի վարդապետս յունաց եւ լատինացւոց` որք հաստատութեամբ ընդունէին զժողովն Քաղկեդոնի, եւ էին ջատագով նմին, ընդունին իբրեւ զսուրբ հարս. որպիսի են մեծն Գրիգոր պապ, սուրբն Գերմանոս պատրիարգ յունաց, եւ այլք զորս յարգեն իբրեւ զվարդապետս ուղղափառութեան. որպէս է տեսանել յայսմաւուրս հայոց. ՚ի մարտի. 13. եւ ՚ի մայիսի. 12. ուրեմն այսու իսկ ընդունին եւ զսուրբ ժողովն Քաղկեդոնի:
       Երրորդ` զի սոքա հաստատութեամբ ընդունին զեօթներորդ ընդհանուր ժողովն, որ եղեւ ընդդէմ պատկերամարտից. եւ դասեն զայն ընդ տօնելի ժողովս իբրեւ եօթներորդ` ՚ի նոսա` համաձայն յունաց եւ լատինացւոց. որպէս է տեսանել յայսմաւուրս հայոց, հոկտ. երես. 151. եւ դեկտ. 5. երես. 296. տե'ս անդ, յորմէ ունիմք յառաջ բերել եւ բանս ինչ ՚ի ծանօթութիւնս չորրորդ գրոց. որպէս ունիս տեսանել անդանոր: Արդ` այս ժողով որոշակի ընկալաւ եւ հաստատեաց իբր հիմն ուղղափառ ութեան զսուրբ ժողովն Քաղկեդոնի ընդ երիս նախընթաց ժողովսն, եւ ընդ երկուս զայս եօթներորդ ժողով իբրեւ սուրբ եւ տօնելի, այնու իսկ ընդունին եւ զսուրբ ժողովն Քաղկեդոնի: Այլ ՚ի վերայ այսր ամի որպէս խորշին սոքա ՚ի բառէս երկու բնութիւն, թէպէտ եւ ամենայն իրօք զնոյն դաւանին, սոյնպէս խորշին եւ ՚ի ձայնէ Քաղկեդոն բառիս , թէպէտ եւ ամենայն իրօք հաստատեն զդաւան ութիւն նորա. եւ այս վասն այնորիկ` զի միանգամ ՚ի սկզբան անդ ատել ութիւն ստացել ՚ի չարագրգիռ զրուցացն ասորւոց առ ձայնդ Քաղկեդոն. ՚ի բառն եւեթ հայելով սարսին. բայց յայտ է թէ ընդ ասելոյ Լամբրոնացւոյն, պիտակ բառն որպէս ոչինչ գոյաւորէ, նոյնպէս եւ ոչինչ օգնէ, այլ ՚ի միտս եւ ՚ի դաւան ութիւն պարտ է հայիլ, եւ ընդ այնմ գատելով անհակառակս լինել: