Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Զսոցանէ` թէ ոյք իցեն` համառօտիւ իմն յիշատակեալ եմք ՚ի կարգի պատմ ութեան մերոյ, այլ կամիմք աստանոր զգուշ ութիւն ինչ առնել ՚ի վերայ իւրաքանչիւրոց սց, եւ նախ ՚ի վերայ Սեւերիանոսի, որ եւ ասի Սեւեռիանոս ասորի, կամ Սեւերիոս Անտիոքացի: Արդ` գիտել արժան է, զի ազգ մեր նզովն զսա իբրեւ զհերետիկոս, որպէս յայտ է ՚ի բանից պատասխանւոյ առ առաջին խնդիրն յունաց ՚ի ժամանակս Կիռ Մանուէլի. ուր ասեն. նզովեմք զԵւտիքէս եւ զՍեւերիոս: Նոյնպէս եւ ՚ի կանոնագիրս. գլ. իխ. դնի. նզովեմք զՍեւերիանոս: Եւ յայսմաւուրս. ապր. 15. երես. 670. էջ. 2. որպէս եւ ՚ի գիրս հարանց վարուց. գլ. ժթ. երես. 381. եւ 393. եւ ՚ի մեկ նութիւն կաթուղիկեայց Սարգսի մեծի. ՚ի յառաջաբ. ՚ի. Պետր. ՚ի հին ձեռագր. երես. 660. ընդ հերետիկոս դասի: Որովք յայտնի երեւի, թէ այն յիշատակ` որ գրի յայսմաւուրս. ապր. 20. երես. 682. եւ ՚ի հոկտ. 14. զՍեւերիանոսէ. յասորւոց եւ առեալ եւ պարզ մտութեամբ եդել` առանց գիտելոյ, թէ ո'վ եւ ո'րպիսի ոք իցէ. որովհետեւ ոչինչ յիշատակի անդ զաղանդոյ նորին: Եւ մարթ է ասել, թէ վասն զի ՚ի յապրիլի. 20. կատարիւր յիշատակ Սեւերիանոսի վկային` որ նահատակեցաւ յաւուրս Դիոկղետիանոսի, որպէս է տեսանել ՚ի վկայաբանութեան հռովմայեցւոց. ապր. 20. գուցէ ասորիք ՚ի տեղի այսր վկայի մուծեալ իցեն զնա անդ ` առ ՚ի դիւրաւ հաւանեցուցանել եւ այլոց ազգաց սուրբ լինիլ նմա. եւ կամ թերեւս այլ սոքա իցէ այն: Ապա թէ ոչ զիարդ մարթ էր յայսմաւուրաց. յերես. 670. ՚ի մէնջ բերել զնա իբրեւ զհերետիկոս եւ ՚ի նոյն տեղւոջ յերես 682 յիշել իբրեւ զսուրբ. որպէս առնէ եւ Մկրտիչ Նաղաշն ՚ի թուղթն իւր գրեալ առ լատինս, ուր զայդպիսի այր մերժեալ յուղղափառ քրիստոնէից` կոչէ պայծառ ջահ հաւատոյ:
       Սմին նման եւ Պետրոս թափիչ` այն է Կնափեցին եպիսկոպոս Անտիոքայ (որոյ անունն պատուով յիշի յայսմաւ. հոկտ. 14. ) իբր հերետիկոս մերժի ՚ի հայոց. ուստի եւ Գրիգոր կաթուղիկոս եղբօրորդի Շնորհալւոյն ՚ի թուղթն առ հաղբատացիս գայլ Պետրոս կոչէ զնա, ոչ իբր յատուկ անուամբ, այլ` նախատականաւ. յերես. ձեռգիր. 104: Ըստ այսմ եւ Զաքարիա կաթուղիկոս ցուցանէ ՚ի թուղթն Փոտայ, թէ ազգ հայոց խորշի ՚ի սմանէ. չեմք մեք ասէ աշակերտք Յակոբայ Ծանծալոսի, յորմէ Յակովբիկք անուանին, եւ ոչ Յուլիանեայ Աղիկառնացւոյ, եւ ոչ Պետրոսի Անտիոքացւոյ, եւ ոչ Եւտիքեայ, այլ` սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի` վկայի եւ ճգնաւորի: Սոյնպէս իմա եւ յաղագս Տիմոթէոսի Կուզին:
       Իսկ վասն Յակոբայ Սրճեցւոյ, որ եւ յիշի ՚ի սեպտ. 25. գիտելի է, զի երկու անձինք են սովին անուամբ. մին հէրձուածողապետ` Ծանծաղոս կոչեցեալ յորմէ եւ Յակոբիկք, որպէս եւ տեսեր ՚ի բանսն անդ Զաքարիայ կաթուղիկոսի։ Իսկ միւսն ուղղափառ` որ փոքր մի յետոյ էր քան զնա: Զառաջին Յակոբն Ղազար Ջահկեցին կոչէ հերձուածող , անիծեալ, անմիտ եւ տգէտ. գլ. ժթ. յերես. 533. 534. 535. եւ 536: Իսկ զերկրորդ Յակոբն` Յակոբ Նալեանն կոչէ բանիբուն եւ մարգարէացօղ. ՚ի գանձ ծան. յերես. 282. Եւ զայսոցիկ երկոցունց երկար քննութեամբ խօսի Ասսեման. հատ. ա. գլ. 27. եւ յայլ բազում տեղիս. Այլ երկոցուն սոքա վարք եւ ճառք շփոթ աւանդին յոմանց. եւ յազգի մերում իբր միոյ համարեալ են, յորմէ պարտ է զգուշանալ:
       Սոյնպէս եւ վասն Պարսամայ` որ եւ կոչի Պարսումայ կամ Բարսամոյ, գիտելի է, զի բաց ՚ի Բարծումայէ նեստորականէ եւ բաց յայլոց` կան եւ երեք անձինք սովին անուամբ: Մինն է պարսամ միայնակեաց եւ արշիմանտրիտ Սամոստացի` ջատագով եւ ձեռնտու Եւտիքեայ արշիմանտրիտայ` այր խռովայոյզ. Երկրորդն եւ սուրբ Պարսամ ճգնաւոր կամ անպատաւոր ծաղկեալ ՚ի գաղտ Պաղեստինոյ յաւուրս Յուստիանոսի կայսեր. որոյ յիշատակն դնի ՚ի վկայաբանութեան Հռովմայ, ապրիլի 11. Երրորդն է Պարսամ խոստովանօղ` եպիսկոպոս Եդեսիոյ. որոյ յիշատակն դնի յայսմաւուրս հայոց. դեկտ. 14. եւ ՚ի վկայարան ութեան հռովմայեցւոց եւ յունաց. ՚ի յունվարի. 30. Արդ` յայտ է թէ ազգ մեր ոչ ընդունին իբրեւ զսուրբ զսոյն Սամոստացի արիշիմանատրիտ Պարսաման զընկերն Եւտիքեայ, զոր նզովեն, եւ ոչ բնաւ յիշատակի անուն այսր Պարսամայ ՚ի գիրս ինչ նախնեաց մերոց: Այլ այն Պարսամ, զոր ուրէք ուրեք յիշէն ոմանք ՚ի հայոց առաջի պատարագի, է սուրբ. ճգնաւորն եւ անապատաւորն Պարսամ Գաղացի. ուստի եւ ՚ի կարգս ճգնաւոր հարց դասի անդ: Իսկ զոր տօնեն ոմանք ընդ Տրիփոնայ` է սուրբ Պարսամ եպիսկոպոս Եդեսիոյ. որովհետեւ Տրիփոն եւ այս Պարսամ ՚ի նոյն աւուրս կատարեցան. Տրիփոն ՚ի փետրվարի կամ. 2. իսկ Պարսամ եպիսկոպոս` մի եւ երկու աւուրբ յառաջ ՚ի յունվարի. 30: Եւ յայս ապացոյց յայն աւուրսն տօնեն սոքա զՊարսամ եւ զՏրիփոն յորս դնի յիշատակ նոցա նաեւ ՚ի վկայաբանութեան լատինացւոց:
       Այլ գիտելի է, զի որովհետեւ ասորիք ջատագով էին Պարսամայ արշիմանտրիտայ, զվարս նորա խառնեցին ընդ վարս սրբոյն Պարսամայ ճգնաւորի ուստի եւ հայք ոմանք ոչ որոշելով զվարս Պարսամայ զոր յասորւոց առին, զպատ մութիւն սորա եւս ըստ նոցա եդին ՚ի յայսմաւուրս. փետր. 1. եւ սորին վասն անգէտք զերկոսին ՚ի մի շփոթեցին. եւ յայսմանէ մեղադր ութիւն եղեւ ՚ի յետնոց ոմանց. թէ հայք ընդ Տրիփոնի տօնելով զՊարսամ` այնու իմանան զՊարսամ Սամոստացի զընկերն Եւտիքեայ: Բայց ընդ վայր ասեն զայդ. զի յաւուրս նահատակութեան Տրիփոնի տօնելով նոցա` այդու իսկ յայտնի ցուցանէ, թէ զայն տօնեն` որոյ յիշատակն յայն աւուրսն կատարի եւ յայլոց եկեղեցեաց:
       Իսկ թէ պնդեսցեն վասն նոյն ութեան անուան, այդ չզօրէ ինչ, ապա թէ ոչ` կարէին եւս պնդել, թէ հայք եւ յոյնք` որք միաբան նզովեն զԵւտիքէս, տօնեն զնա իբրեւ զսուրբ. զի տօնեն զԵւտիքէս ոմն սրբոյն Բասոսի, Եւսեբի եւ Բասիլիդեայ, ՚ի յունվարի. 20: Արդ` որպէս անտեղի է զայս ասել ոչ որոշելով զժանտն Եւտիքէս` ՚ի սրբոյն Եւտիքեայ, նոյնպէս անտեղի է եւ զայն ասել` այսինքն թէ հայք զԵւտիքեանն Պարսամ տօնեն, ոչ որոշելով զնա ՚ի սրբոյն Պարսամայ: Այսմ եւ զայլ բազում օրինակս մարթ էր յառաջ բերել, որովհետեւ սմին նման բազում ինչ գտանին խառնեալ յայլեւայլ պատմութիւնս. յորս երկու եւ երեք անձինք զնոյն անուն ունելով` շփոթին յանգէտ եղելոց եւ առիթ լինին գայթակղ ութեան պարզամտաց:
       Ա'ռ քեզ եւ զայլ իմն օտար տարացոյց, զի ահա եւ Տաթեւացին նոյն համարելով զսուրբն Եւագրիոս միայնակեաց ընդ Եւագրեայ հերետիկոսի` շփոթէ զնոսա ` յասելն. թ. 7. յերես. 543. ՚Ի թագաւորութեանն Յուստիանոսի եղեւ դարձեալ հինգերորդ ժողով ՚ի Կոստանդինուպօլիս… յորում զՈրոգինէի գրեալսն խոտեցին. եւ զսուրբն Եւագրիոս միայնակեաց նզովեցին: Ահա յայս բան յայտ է` թէ շփոթումն անուանց է. զի յայն ժողով ոչ նզովեցաւ սուրբն Եւագրիոս միայնակեաց. որ էր աշակերտ սրբոյն Բարսղի Կեսարացւոյ, որպէս է տեսանել ՚ի վարս նորա յայսմաւուրս. փետր. 11. այլ` մօլար վարդապետ ոմն Եւագր կամ Եւագրիոս անուն` աշակերտ Որոգինեայ: Ըստ այսմ օրինակի եւ զանուանս եւ զվարս Պարսամ կոչեցելոյ եւ այլոց խառնեալ են ՚ի մի:
       Այլ յաղագս Դէոսկորոսի ինչ ոչ կամեցաք խօսիլ աստ, շատ համարելով զոր եդաքն ՚ի պատմութեան, զայս մի ինչ միայն նշանակել արժան է. իբր զի ամենայն խռովութեանց եւ հերձուածոց` որք ծագեցան ՚ի մէջ եկեղեցւոյ յետ ժողովոյն Քաղկեդոնի` սկիզբն եւ արմատ նա եղեւ: Եւ սակայն ՚ի ջատագովութենէ ասորւոց պատրեալ տգիտաց` ետուն նմա անուն մեծի եւ սրբոյ, զոր եւ ոմանք ՚ի հայոց ընկալան անգիտութեամբ ՚ի յետին ժամանակս. եւ համարձակեցան եւս անյարիր եւ անարժան բանիւք մուծանել անուն նորա ՚ի նոր շարականս ինչ` իբրեւ զկոշտ հողոյ ՚ի շարս պատուական մարգարտաց. զոր թողցուք քննել այլուր հանդերձ իւրովքն յաւելուածովք: