Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Բազում խառնաշփոթ բանք կան ՚ի գիրս հայոց ՚ի վերայ այսր: Յաղաւաղ ինչ գր ութեան ժողովոյ շփոթ իմն աւանդի, եւ ասի եւս թէ այն եղեւ յաւուրս Ներսիսի Աշտարակեցւոյն. եւ նոյնն պարզել առաջի դնի ՚ի գիրս Ասողկայ: Զերկոցունց զբանսն տե'ս ՚ի նախընթաց ծանօթութեանդ. երես. 493. եւ 494: ՚Ի տումարագրի միում հայոց` զոր թուի արարեալ Յովհաննու Կոզեռն, գրի այսպիսի ինչ. Արդ` վասն զի յարաց ամսոյ. է. հանդիպեցաւ դնել զգիր թուական ութեան հայոց ազգիս ՚ի Ժերորդ ամի աթոռակալութեան տեառն Յովհաննիսի հայոց կաթողիկոսի, որ իգ. թիւ էր հայրապետացն ՚ի սրբոյն Գրիգորէ. եւ իե. ամի Յուստիանոսի կայսեր ՚ի հիմնարկ ութեան մեծի եկեղեցւոյ սրբոյն Սոփիայ. եւ ՚ի իե ամի Խոսրովու պարսից արքային: Յայսմ տարւոջ, յորում զթուականն եդին, ըջհզ. ամենայն էր յԱդամայ մինչեւ ՚ի հայ թուականն. եւ ՚ի ծննդենէն Քրիստոսի մինչեւ ՚ի սրբոյն Գրիգորի ելն ՚ի վիրապէն` ամք. մհզ. որ լինի ՚ի ծննդենէն Քրիստոսի մինչեւ ՚ի հայ թուականն` ամք. շծբ: եւ ապա սկսանի խօսիլ ՚ի վերայ շաբաթուց եւ վերագրաց: Գրի եւս անդ յայլոց ոմանց այսպիսի իմն բան, որ երեւի ներհակ վերոյգրելոցդ. ՚Ի սպառել երկերիւրեկի Անդրէասին` այլ ոչ դարձաւ իւրաքանչիւր եղանակ եւ կարգադր ութիւն տօնից ըստ առաջադրին. բայց միայն օր լրմանն. եւ զթ ամն` ոմն այսպէս եւ ոմն այնպէս վարեցաւ. եւ յամին Ժերորդի ապա սկիզբն եղեւ հինգ հարիւր եկիս. վասն այսորիկ ասէ ՚ի գիւտ բոլորից իննեւտասներեակացն, թէ կա'լ զթուականն, եւ թ. թ . ե'րթ:
       Յովհաննէս կաթողիկոս գրէ կարգաւորագոյն եւս այսպէս. Յամի տասներորդի հայրապե տութեան նորա (այսինքն Մովսեսի ), եւ երեսուն եւ մի երրորդի ամին Խոսրովու որդւոյ Կաւատայ արքայի պարսից (քսան տարւով յառաջ ) լցեալ բովանդակեալ շրջանակ բոլորակի. շլբ. ամաց. ապա ՚ի հրամանէ մեծին Մովսէսի Քերթօղք եւ գիտունք արուեստին եդին զկարգ թուական ութեան Թորգոմեանս համարոյ. որ է շարժումն յառաջախաղաց, եւ հին զանազան մասանց արուեստին: Եւ այսպէս ընդ հայկականս լեզ ուի տուեալ տումար տօնից տարեկանաց, յայնմ հետէ ոչ կարօտանային մուրացիկ իմն առնլով յայլոց ազգաց զպիտանի խորհրդոցն արարողութիւնս:
       Սմին հանգոյն գրեթէ դնէ եւ Վարդան յասելն. Զկնի Ներսեսի տէր Յովհաննէս ամս. ժե. եւ յետ նորա տէր Մովսէս յԵղիվարդայ ամս: Սա ՚ի տասներորդ ամի հայրապե տութեան իւրոյ, եւ ՚ի լա ամի Խոսրովու որդւոյ Կաւատայ. եւ ՚ի ժդ Յուստիանոսի` որ զսուրբն Սոփի շինեաց, եդեալ թուական հայոց եւ տումար. յորում ժամանակի (քսան տարով յառաջ ) լցեալ էր շրջանն. շլբ. ամաց: Եւ էր մարզպան հայոց Մժէժ Գնունի, որ կալաւ զիշխանութիւնն ամս. ըս: Եւ ՚ի գիր թուականին էին Պետրոս եպիսկոպոս Քերթօղն Սիւնեաց, եւ Ներշապուհ ՚ի Տարոնոյ , եւ Աբդիշոյ ՚ի Սասնոյ, զոր եպիսկոպոս ձեռնադրեաց Մովսէս: Եւ ՚ի կարգս առաջնորդացն Գլակայ վանից դնի համառօտիւ իմն այսպէս. յերես. 95. Աթանաս, ամս. ժ. սա էր ՚ի ժամանակս Մովսեսի հայոց կաթուղիկոսի, յորում թուականն եդաւ:
       Սամուէլ երէց գրէ այսպէս. Աստանօր (յամի տեառն. շծդ. յաւուրս Մովսեսի ) լցեալ լինին ամք ՚ի ծննդենէն Քրիստոսի. շծդ. յորում եւ բովանդակեցան կանոնք երկերիւրեկին Անդրէասայ. զորոյ զկնի կարգեցաւ թուականս հայոց այսպիսի պատճառաւ: ՚Ի լրման երկերիւրեկին` լրումն զատկին ՚ի մարտի. իե. էր. եւ ՚ի սկզբանն յապրիէլի. դ. եւ վասն զի ոչ ՚ի սկիզբն կարացին գնալ. զի յետ. իե. աշխարհին մարտի, ժգ էր ապրիէլի, եւ ինն լրմունք ՚ի մէջ. եւ այնր աղագաւ սկսան շփոթել տօնքն ամենայն եւ արհեստ իրողութեան. ապա իմաստունք ժամանակին ՚ի միասին եկեալ` կարգեցին թուական հայոց. որով ուղղեսցեն զզատիկն տեառն այլովքն հանդերձ. բայց ոչ կարացեալ ՚ի ճշմար տութեան կալ անսխալ զամս. թ. իսկ ՚ի ժերորդ թուականին` Էաս անուն իմաստուն մտօք ժողովեաց առ ինքն արս կորովամիտս եւ հանճարեղս. եւ կարգեցին զանտարակուսելի օրինակն. որ հինգ հարիւրեակն կոչի: այս է պատճառ թուականին հայոց: Եւ յետոյ յաւելու, թէ ՚ի Քաղկեդոնի ժողովոյն մինչեւ ՚ի թուականն հայոց (անցին ) ամք. ձբ: եւ ապա ՚ի տասներորդ թուին հայոց դնէ, թէ ՚ի սմին ամի եդաւ հինգհարիւրեակն:
       Սմին նման գրէ եւ Կիրակոս, ՚ի մէջ բերելով ոչ միայն զանուն Մովսեսի, այլեւ զՅովհաննու. Յերրորդ ամի Մովսեսի ասէ լցեալ լինի ՚ի ծննդենէն Քրիստոսի ամլ. շծդ. եւ բովանդակեցաւ կանոնք երկուհարիւրեկին. զոր կարգեաց իմաստասէրն Անդրէաս եղբայր Մանգնոսի եպիսկոպոսի Կոստանդինի կայսեր վասն լրմանց զատկաց: եւ յետոյ ասէ, թէ հայրապետն Յովհաննէս ժողովեաց եւ կարգեաց զտումարն. եւ ապա դնէ թէ ՚ի ժ. ամի Մովսեսի եդաւ թուականն:
       Յանծանօթ պատմ ութեան միում եւս անյարիր ոտանաւորաւ դնի այսպէս. Յետ Ադամայ ելից դրախտին. թճ հզ ամին . զթուականն հայոց եդին. եւ յետ ծննդեան փրկչին տեառն. շծգ. ամին. եւ յետ մերոյ Լուսաւորչին` մխ. ամին. ՚ի հայրապետութեան Մովսեսին, ժ. ամենայն անցեալ` զթուականն եդին: Յետ թուականի հարիւր ամին, Անանիա Շիրակացին` ելից զպակասն տումարին, հանապազորդ զուգեալ նմին: Ասի եւս անդ, թէ ՚ի յայտն ութեան աւուր եդին զթուականն:
       Եւ յայլում անծանօթ պատմ ութեան դնի այսպէս. ՚Ի մարդանալոյ բանին Աստուծոյ ՚ի շծդ ամի թուականութեան, ՚ի ժամանակս Մովսեսի Եղիվարդեցւոյ հայոց կաթողիկոսի` քսաներորդի եւ երկրորդի ՚ի սրբոյն Գրիգորէ Լուսաւորչէ, եդաւ թուական ութիւն հայոց, ՚ի յերրորդ ամի հայրապետութեան` սորին հրամանաւ ՚ի ձեռն Անանիայի Շիրակացւոյ, ՚ի ժամանակս պարսից մարզպանից. ՚ի ժը. ամին Խոսրովու պարսից արքային. եւ ՚ի ժբ. ամի Յուստիանոսի կայսերն Կոստանդինուպօլսոյ. յորում ժամանակի Յիզտբուզիտ վկայութեամբ կատարեցաւ ՚ի Քրիստոս. եւ Յուստիանոս եւ Խոսրով հաշտեցան: Եւ յետ տասն ամաց հինգհարիւրեակն. որով ուղղեցաւ զատիկն:
       Յաւելից ՚ի սոսին եւ զբանս Միխայէլի Ասորւոյ, յասել նորա այսպէս. ՚Ի. պհա. թուին ասորւոց սկսաւ թիւն հայոց առ տէր Ներսեսիւ հայրապետիւ. ՚ի լը. ամին Յուստիանոսի, եւ ՚ի թագաւորութեան պարսից Խոսրովու, այլք առ Մովսեսիւ ասեն կաթողիկոսիւ: Իսկ ՚ի հին ճառընտիրս ինչ անորոշակի դնի. եւ գրի այսպէս. ՚Ի նոյն. լդ. ամի (Յուստինիանոսի ) կարգեցին աղէքսանդրացիք զիննեւտասներեակն չորեքտասաներորդ. շլբ. ամացն զբոլորակն. եւ ՚ի նոյն թագաւորի. իե. հայոց թուականն կարգեցաւ:
       Յայսչափ շփոթութիւնս խառնիխուռն բանից երեք ինչ կայ քննել. Առաջինն է պատճառ նորոգ ութեան տումարին. եւ զայս ահա լինել վասն խախտելոյ տումարական չափման տօնի զատկին. որոյ վասն իսկ նորոգ հաստեցին եւ որոշեցին զկարգ այնր արուեստի. զորմէ ոչինչ ունիմք գրել աստ. զի այս հայի առ տումարագիրս:
       Երկրորդն է ոմն` յորում եղեւ այս նորոգութեան. եւ զայս մարթ է որոշել դիւրաւ ՚ի նախակարգեալ բանսդ, հայելով ՚ի թուականն հայոց. զի որովհետեւ ՚ի նորոգութենէ անտի տումարին սկսաւ այն թուական , գոլով այնմ նուազ քան զթուականն պարտ է համեմատել. 552. ամի տեառն, եւ անտի առնել սկիզբն. իսկ ժողովն` յորում որոշեցաւ այս թուական, եղեւ ՚ի նախընթաց ամի. այսինքն յամի տեառն. 551. այն է. իե . երորդ ամենայն կայսերութեան Յուստինիանոսի Մեծի. եւ իա. երորդ ամենայն թագաւորութեան Խոսրովու առաջնոյ պարսից արքայի. որոց ժամանակն համարի անխախտ ՚ի համեմատել ընդ միմեանս զպատմութիւնս այլեւայլ ազգաց:
       Երրորդն է ժամանակ կաթուղիկոսին հայոց, այսինքն թէ յորո'յ աւուրս եղեւ այն : Զայսմանէ թէպէտեւ պէսպէս բանք են ՚ի նախակարգեալ վկայութիւնսդ, բայց սակայն եթէ կամիցիմք զստոյգն որոշել յանստոյգ եղելոց, պա'րտ է ասել, թէ այս նորոգ ութիւն տումարի` ընդ նմին եւ կարգումն թուականին հայոց եղեւ յաւուրս Մովսեսի. որպէս յայտնի երեւի ՚ի բանսն Յովհաննու կաթողիկոսի, Սամուէլի, Վարդանայ, Կիրակոսի: Այլ վկայ ութիւն մեծ եւս այն է, զոր գրէ Ներսէս աբեղայ ականատես գոլով. զի սա ՚ի վարս սրբոյն Յիզտբուզտայ` որում եղեւ բանտակից, ասէ ` թէ նահատակ ութիւն սրբոյն եղեւ ՚ի ժամանակս Մովսեսի կաթողիկոսի յառաջնում ամի թուական ութեան հայոց. որով յայտնի ցուցանէ, թէ յաւուրս Մովսեսի եդաւ թուականն: Համաձայն այսմ գնէ եւ Յովհաննէս սարկաւագ վարդապետ. ՚ի ժամանակագր ութեան իւրում, յասելն . Յառաջին ամի թուականին սուրբն Յիզտբուզիտ վկայեաց, յորում ժամանակի կաթողիկոս էր հայոց տէր Մովսէս. եւ հռոմայեցւոց թագաւոր Յուստիանոս. եւ պարսից` Խոսրով, յորոց ՚ի հաշտելն` ծաղկէր ուխտ եկեղեցւոյ:
       Այլ թէ յորում ամի կաթուղիկոս ութեան նորա իցէ լեալ, եթէ ՚ի ստորէ ՚ի վեր շարժեսցուք զթուականն հայոց, հարկիմք դնել յառաջնում ամի: Իսկ թէ Յովհաննէս կաթողիկոս եւ Վարդան դնեն ՚ի տասներորդ ամի Մովսէսի, զայն պարտ է իմանալ վասն այլոց նորոգ ութեան եւ կարգի , զոր արարին յառաւել հաստատ ութիւն տումարին, ընդ որոյ աւանդի ՚ի բանս Սարկաւագ վարդապետի, եւ ՚ի գիրս Սամուէլի, եւ այլոց, եւս եւ ՚ի վերջ գրոցն առաքելի. գլ. ծե. թէ ՚ի տասներորդ ամի թուականին հայոց` (զոր տասներորդ ամենայն Մովսէսի դնեն դոքա ), կարգեցաւ հինգ հարիւրեակն. եւ ուղղեցաւ զատիկն: Ուրեմն տասն ամօք յառաջ քան զայն ուղղութիւն` եդեալ էր թուականն հայոց յառաջնում ամի կաթողիկոսութեան Մովսէսի. ուստի եւ Սամուէլ երէց զառաջին ամենայն կաթողիկոսութեան Մովսէսի դնէ յամի տեառն. շծա. որ է ուղիղ` եւ համաձայն մերումս: Իսկ որք այլազգ գրեն, եւ կամ յաւուրս հայոց կաթուղիկոսաց դնեն երեւի թէ յերկուց պատճառաց ստիպել են այնպէս կարգել: Առաջինն է հաշիւ շրջանին մեծի . զի որովհետեւ այս շրջան ՚ի շլբ. ամս կատարի. եւ ՚ի շլգ. սկսանի ոմանք ՚ի հեղինակաց համարեալ են, թէ յաւարս այնր շրջանի սկսելոյ յառաջին ամէ թուականին Քրիստոսի` անմիջապէս լեալ իցէ նորո գութիւն տումարին հայոց. որոյ վասն եւ զսկիզբն թուականիս հայոց տարեալ են ՚ի վեր յաւուրս Ներսիսի Աշտարակեցւոյ` ՚ի վերջին ամս նորին, եւ կամ յառաջի ամս յաջորդի նորա Յովհաննու. զի յիններորդ ամի կաթողիկոսութեան Ներսիսի լցաւ շրջանն. շլբ. ամաց. որ ՚ի տումարագիրս ինչ դնի յաւուրս Յովհաննու: Բայց քանզի յայտ է թէ թուականն զոր առ հասարակ ՚ի կիր առնումք, սկսանի ՚ի շծբ. թուականին Քրիստոսի, որպէս եւ փորձս ցուցանէ, զոր եւ Ասողիկն եւ այլք հաստատեն, ոչ է հնար յաւուրս Ներսիսի կամ Յովհաննու դնել, այլ` իջուցանել յաւուրս Մովսէսի, որ նստաւ յայնմ ժամանակի` յամի տեառն. զծա:
       Երկրորդն է հաշիւ ամաց կաթողիկոսութեանն Մովսէսի, զի ամենքին դնեն, թէ երեսուն ամենայն եկաց նա . եւ առ ՚ի զայս պահել` պէսպէս փոփոխեն զժամանակ նորոգ ութեան տումարին: Այլ սակայն յո'ր կողմն եւ փոփոխեսցեն, անհնա'ր է երեսուն ամենայն դնել. բայց եթէ իմանալով այնու երեսուն ամօք զառանձին կաթուղիկոս ութիւն նորա մինչեւ ցտեղապահութիւն Վրթանիսի եպիսկոպոսի. զոր եդ նա փոխանակ իւր ՚ի լ. թուին հայոց. որով եւ ամք կաթողիկոսութեան Մովսեսի ընդ ամենայն հաշուին լինել. խգ. այսինքն է. լ. ամենայն առանձինն, եւ այլ եւս. ժգ. ամենայն ընդ Վրթանիսի մինչեւ ՚ի մահ իւր: Եւ պատճառն է, զի Յովհաննէս կաթողիկոս եւ այլ պատմիչք հայոց ասեն, թէ Մովսէս ՚ի ժամանակս կայսերն Մօրկայ դեռեւս կենդանի էր. եւ յաւելուն թէ յետ վերստին հաստատելոյ Խոսրովու ՚ի թագաւորութեան պարսից ձեռնտուութեամբ Մօրկայ, եւ յետ ձեռնադրելոյ Մովսեսի զԱբել եպիսկոպոս Վրկանայ, ապա մեռաւ: Արդ` յառաջին ամէ կաթողիկոսութեան նորա, յորում եդաւ թուականն, մինչեւ ցթագաւորել Մօրկայ անցին անվրէպ ամք. լա. զի Մօրիկ թագաւորեաց ՚ի թուին հայոց. լա. եւ անտի մինչեւ ցվերստին թագաւորել Խոսրովու ձեռնտուութեամբ Մօրկայ` անցին ամք իբր. ժ. զի այն եղեւ ՚ի թուին հայոց. խ. կամ խա. (եւ կամ ընդ յայսմաւուրաց. հոկտ. 26. երկու ամօք եւս զկնի . զի ասի անդ, թէ ՚ի խգ. ամի թուական ութեան հայոց նստաւ Խոսրով ): Եւ ապա յետ տարւոյ միոյ ձեռնադրեաց Մովսէս զԱբէլ եպիսկոպոս ՚ի վերայ Վրկանայ. որպէս յայտ է ՚ի բանից Յովհաննու կաթողիկոսի, եւ այլոց պատմաբանից . եւ յետ այսր ձեռնադր ութեան եկեալ Սմբատայ յաշխարհս հայոց` եգիտ զՄովսէս վախճանեալ. եւ ետ ձեռնադրել ՚ի տեղի նորա զԱբրահամ: Արդ` չափ եւ գումար այդչափ ամացդ լինին իբր խգ: Իսկ եթէ պակաս դիցուք քան զայս , ժգ, ամենայն պարապ մնայ ՚ի միջի. եւ չիք ուստէք լնուլ զայն, ո'չ ՚ի նախընթացէն` եւ ոչ ՚ի յաջորդեն:
       Զայս պարապ ժամանակի կամելով լնուլ Սամուէլի եւ Կիրակոսի` տե'ս, զի՞նչ առնեն. նախ տան Աբրահամու ամս իգ. եւ ապա ծերունւոյն Յովհաննու Բագարանցւոյ եւս` որ ՚ի բաժնին յունաց, տան առանձինն աւելի քան զքսան ամ, բայց յայտ է թէ Յովհան ոչ նստաւ յետ Աբրահամու, այլ` յօթներորդ ամի նորա ՚ի բաժնին յունաց . եւ ամք կաթողիկոսութեան նորա ոչ արկանին ՚ի հաշիւ որոշ յԱբրահամէ. զի ՚ի նմին ամի` յորում մեռաւ Աբրահամ, մեռաւ եւ Յովհան. որպէս գրէ Յովհաննէս կաթողիկոս: Իսկ այլք չկարացաք զելս իրացդ գտանել` որպէս ասացաք այժմ , զթուականն հայոց յառաջ տանին: Եւ սակայն սովին եւս ոչ գտանի հնարք լցուցանելոյ զայն. ժգ. ամն: Ուրեմն ասելի է, թէ փոխանակ գնելոյ. լ. ամենայն Մովսեսի առանձինն, եւ ապա այլ եւս ամս. ժգ. ընդ Վրթանիսի, վրիպակաւ եդեալ է ՚ի յիշատակարանի միում` միայն. լ. եւ հետագայից մի ՚ի միւսմէ առնլով` նոյնպէս են եդեալ:
       Ասիցես. եթէ այնպիսի տեղապահ ութիւն ունէր Վրթանէս յաւուրս Մովսեսի, զիա՞րդ բաց ՚ի Կիրակոսէ ոչ յիշեն զնա որոշակի այլ պատմիչք ՚ի կարգս կաթողիկոսաց` գո'նէ իբր երկրորդական: Պատասխանեմ. ո'չ եղեւ փոյթ պատմչաց զայսպիսիս նշանակել ՚ի կարգս կաթողիկոսաց, զի չէին հարազատ կաթողիկոսք. ուստի եւ ՚ի գաւազանս կանոնագրոց ասէ հեղինակն այսպէս . Իսկ որք ՚ի միջոցս կաթողիկոսացս քահանայք հոգաբարձուք կալեալ զաթոռն ամս ինչ, ոչ համարեցայ պատշաճ զնոցայն ՚ի կանոնս ընդունել զամս: Ըստ այսմ է եւ Յովհան Մանազկերտցին, որ էր յաւուրս Ներսիսի Շինողի. զոր եւ շփոթեալ ոմանց ընդ Յովհաննու Մայրագոմեցւոյն, ասեն` թէ նմա հաւատացաւ աթոռն առ ժամանակ մի:
       Կայ աստանօր եւ զայլ ինչ քննել ՚ի վերայ գործոց Մովսէսի կաթուղիկոսի. իբր զի Ստեփաննոս Ուռպելեանն ՚ի գլ. ժէ. դնէ, թէ այն ժողով` զոր արար Մովսէս, իցէ լեալ վասն բանի Քաղկեդոնականաց. Դարձեալ ժողով ասէ ՚ի Դուին` Մովսէսիւ կաթողիկոսիւ վասն նոյն աղանդոյ քաղկեդոնականացն. ընդ որում էր եւ մերն Պետրոս (եպիսկոպոս Սիւնեաց ). յորում թուականն հայոց եդաւ, եւ սուրբ Աստուած խաչեցարն սահմանեցաւ. եւ Յիզտբուզիտ վկայեաց: Զայս պատ մութիւն լոկ մակաբերութեամբ դնէ Ուռպելեանն. իբր զի հայելով դորա ՚ի բանն Ասողկայ` համարի, թէ այն ժողով` յորում եդաւ թուականն, եղեւ ընդ նորա վասն բանի քաղկեդոնականաց: Եւ զի ընդ Յովհաննու կաթողիկոսի եւ ընդ այլոց` Մովսէս էր` որ եդ զթուականն, ՚ի վերայ Մովսէսի յարմարէ զբանս Ասողկայ. եւ այսպէս յարմարելով` հետեւեցուցանէ, թէ` ուրեմն այն ժողով Մովսեսի եղեւ վասն բանի քաղկեդոնականաց. որով եւ զերկուց ժողովոց բանսն խառնէ ՚ի միասին: Եւ վասնորիկ իսկ որովհետեւ Ասողիկ դնէ` թէ ՚ի ժողով Աշտարակեցւոյն առաջիկայ էր Պետրոս Քերթօղ, եւ Վարդան դնէ` թէ էր նա ՚ի ժողովն Մովսիսի, սա յերկոսին եւս կրկնէ ` յասելն յերկուս տեղիս եւս` թէ ՚ի ժողովի անդ էր Պետրոս Քերթօղ Սիւնեաց եպիսկոպոս: Եւ ընդ այսմ իւրոյ շփոթ համարման յաւելու, թէ յայն ժողով եդին զխաչեցարն. ընդ որոյ դնէ անծանօթ պատմիչն Կլեմեսի` ասելով, թէ այսպէս ասի. այլ թէ ո'ւր ասի` ոչ յիշէ, գուցէ ՚ի բանս Ուռպելեանին. զի ոչ այլուրեք ՚ի հին մատենագիրս գտանի այսպիսի ինչ. այսինքն թէ Մովսէս կաթողիկոս յաւելեալ իցէ զխաչեցարն, եւ կամ արարեալ իցէ ինչ ժողով ընդդէմ քաղկեդոնականաց կամ խօսեցեալ ՚ի վերայ այսպիսի խնդրոց:
       Եւ յիրաւի իսկ, եթէ այսպիսի ինչ արարել էր Մովսէս, գո'նէ ՚ի մէջ այլոց` Աբրահամ կաթողիկոս յիշէր զայդ ՚ի թուղթսն գրելս առ կիւրիոն. վասն զի յընդունիլ Կիւրիոնի զժողովն Քաղկեդոնի` գրեաց առ նա սա ինքն Աբրահամ մերժել զայն, որպէս ասէ մերժեաց Բաբկէն. եւ զի ՚ի Մովսիսէ էր նա ձեռնադրեալ կաթողիկոս վրաց, եւ կարի իմն ակն ածէր նա ՚ի Մովսիսէ իբր ՚ի մեծն ումեմնէ, գրէր եւ զնմանէ առ Կիւրիոն, թէ ահա եւ Մովսէս` որ ձեռնադրեացն զքեզ, մերժեաց զայն ժողով, բայց նա զայսմանէ ինչ ոչ գրէ:
       Այլ թէ ասիցես, զի՞նչ այն` զոր սա ինքն Աբրահամ գրեաց առ Կիւրիոն, թէ յառաջագոյն երանելի հայրապետն մեր Մովսէս գրեաց առ ձեզ մեղադր ութիւն յաղագս հաղորդելոյն ձեր ընդ այնոցիկ, ընդ որս չէր պարտ: Այսմ պատասխանի տայ նա ինքն Կիւրիոն` յայտնապէս վկայելով, թէ մեղադրութիւն Մովսէսի հայրապետին ո'չ հայի առ քաղկեդոնականս, այլ ` առ նեստորական խուժիկս, որպէս է տսանել ՚ի պատասխանին` զոր գրեաց առ Աբրահամ յառաջինն է յերկրորդ թուղթս իւր: Յառաջնումն գրէ. Եւ որ ասէ գրեալ էր (՚ի ձէնջ առ իս ), թէ յառաջագոյն երանելի հայրապետն մեր Մովսէս գրեաց առ ձեզ մեղադր ութիւն յաղագս հաղորդելոյ ձեր ընդ այնոսիկ` ընդ որս չէր օրէն. եթէ (ասէ ) վասն խուժկացն ասէք, մեք յայնժամ խորհելով հանդերձ եպիսկոպոսօք աթոռակցօք իմովք եւ լաւօք աշխարհիս, եւ որպէս օրէնքն հրամայեն` ոչ ՚ի բաց ընկենուլ, այլ` ընդունիլ որք դառնան ՚ի չար ութեան ինչ եւ կամ հերձուածոց ՚ի յապաշխարութիւն, այն իրօք ընդունել ութիւն արարաք, այլ յորժամ գիտացաք, թէ նոքա զխոստովան ութիւն ստութեամբ արարին, եւ անդրէն յիւրեանց ՚ի տիղմն չարութեան դարձեալ կործանեցան, նզովեցաք զնոսա, եւ ՚ի բաց կործանեցաք ՚ի կաթուղիկէ եկեղեցւոյ, եւ ՚ի մէնջ քրիստոնէից այժմ նոցա ողջոյն ոք չիշխէ տալ: Եւ յերկրորդ թուղթն գրէ այսպէս. Յիմում ժամանակիս մինչ օրհնեալն այն (կաթուղիկոս ) կենդանի էր , գրեալ առ իս, թէ չէր պարտ հաղորդել ընդ խուժիկսդ. եւ գիտէի թէ արդար է. եւ ընդ նորա հրամանին հեռացուցի զնոսա ՚ի մէնջ: Ուրեմն ՚ի կենդանաբանութեան Մովսէսի հայրապետի ոչինչ վէճ գոյր ժողովոյն Քաղկեդոնի, կամ վասն ընդունելոյ Կիւրիոնի զայն ժողով. իսկ նա` որ վասն այսր բանի չարախօս եղեւ զԿիւրիոնէ, ոչ էր կաթուղիկոսն Մովսէս, այլ` ոմն Մովսէս անուն եպիսկոպոս Ցրտաւայ, որ ձեռնադրեալ էր ՚ի Կիւրիոնէ. եւ ապա յանցաւոր գտեալ` փախեաւ առ Աբրահամ. եւ Աբրահամ գրեաց առ նա, որպէս է տեսանել ՚ի թուղթսն Կիւրիոնի. եւս եւ ՚ի պատմութենէ Կիրակոսի Գանձակեցւոյ. որ եւ յաւելու ասել, թէ զայս ամենայն ստուգութեամբ ուսուցանէ քեզ Ուխտանէս եպիսկոպոսն. զի նա զամենայն լիով գրեաց` եւ զթուղթսն եւ զպատասխանիսն: