Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Բազում ինչ ունէաք խօսիլ ՚ի վերայ այլեւայլ իշխանաց հայոց, որոց անուանք եւ գործք եւ ժամանակք անորոշ եւ շփոթ աւանդին յայլեւայլ պատմութիւնս. բայց անօգուտ տեսանելով մեր երկար քննութիւնս առնել ՚ի վերայ այսպիսի իրաց, եւ գիտելով ձանձրոյթ լինել ընթերցողաց , սակաւս եւեթ եւ ՚ի վերայ սակաւուց կամեցաք գրել աստանօր ուրոյն` առ ՚ի տեսեակս առնելոյ զընթերցօղս: Եւ նախ կամելով խօսիլ ՚ի վերայ Սմբատայ մարզպանի` գիտելի է, զի Յովհաննէս կաթուղիկոս եւ Սամուէլ երէց դնեն, թէ Խոսրով կացոյց զՍմբատ` մարզպան աշխարհին Վրկանայ. իսկ Ասողիկ. բ. 2. դնէ, թէ արար զնա մարզպան հայոց. բայց երկոքին եւս ճշմարտին. զի ոչ միայն ՚ի վերայ Վրկանայ, այլեւ ՚ի վերայ հայոց կարգեցաւ նա մարզպան : Այլ գիտելի է` զի զայսմ Սմբատայ խառն եւ անհեթեթ բանք գրին յանծանօթ պատմութիւնս ինչ. որպէս եւ յայսմաւուրս. ՚ի հոկտ. 26. այսինքն թէ` ՚ի չարախօսել զնմանէ թշնամեաց` արձակեաց ՚ի վերայ նորա Խոսրով զգազանս, եւ նա հարեալ նախ զարջն` սատակեաց, եւ ապա կալեալ զեղջերաց ցլուն` սպան զնա. եւ ըմբռնեալ զականջս առիւծուն` հեծաւ ՚ի վերայ նորա: Եւ թէ` սոյն այս Սմբատ յանցանել իւրում ընդ անտառս` ըմբռնէր երկու ձեռօք զճիւղս ծառոց. եւ կցեալ զոտսն` վերացուցանէր զձին. եւ լինէր ձիովն ՚ի կախ զծառէն. եւ այլ եւս աւելորդ բանք: Եւ աստի առեալ ոմանց` մուծեալ են յօրինակս գրոց Սամուէլի երիցու ինչ ինչ. որ ոչ գոյ ՚ի հին ձեռագրի. որոց եւ անհաստատութիւնն յայտնի լինի ՚ի ստոյգ բանից Յովհաննու կաթողիկոսի եւ այլոց:
       Գիտելի է եւս, զի յետ այսր Սմբատայ նստան եւ այլ քանի մի իշխանք հայոց. եւ ապա թոռն նորին` Սմբատ Կիւրապաղատ որդի Վարազտիրոցայ. եւ զկնի այլոց այլ ոմն Սմբատ որդի Բիւրատայ. այլ զսոցանէ շփոթ խօսին պատմիչք. Սամուէլ երէց յետ դնելոյ զԳրիգոր Մամիկոնեան` ասէ, թէ եկաց զկնի նորա Ներսէհ Շիրակացի ամս. գ. եւ ապա Աշոտ ամս . գ. որ եւ սպանաւ ասէ ՚ի տաճկաց. եւ ապա Ներսէհ Կամսարական. ամս գ. եւ ապա Սմբատ Բագրատունի: Բայց ընդ կարգի պատմութեան հայոց, որ աւանդի ՚ի գիրս Յովհաննու կաթուղիկոսի եւ Ասողկայ. բ. 2. եւ 4. պա'րտ է դնել, թէ յետ Գրիգորի Մամիկոնէի պայազատեաց Աշոտ. եւ ապա Ներսէհ Կամսարական, որ նա ինքն է տէրն Շիրակայ, եւ կոչի Շիրակացի. եւ ոչ այլ ՚ի Կամսարականէ. եւ ապա պայազատեաց կիւրապաղատութեամբ Սմբատ Բիւրատեան: Եւ ըստ այսմ ՚ի պատմութիւնս հայոց գտանեմք երկու Սմբատ անուամբ կիւրապաղատս, եւ մի Սմբատ մարզպան. իսկ այլ Սմբատք` այլով պատուով. որպիսի էին եւ այլ իշխանք Աշոտ անուամբ. զորոց զկարգն գտցես ՚ի վախճան գործոյս ՚ի ցանկն:
       Այլ Ջահկեցին Ղազար զայսոսիկ իշխանս` որք Սմբատն կոչին, ՚ի մի հաւաքեալ, եւս եւ զՍմբատ Խոստովանօղ եւ նոսին յարեալ, դնէ յերես. 569. թէ զկնի Ներսեհի եկաց Սմբատ Բիւրատեան. եւ յաւուրս սորա ասէ առաքեցաւ ՚ի Հայս ոստիկանն Բուղայ. այլ այսմ չէ հնար լինել. զի դար էանց ՚ի միջի: Իսկ յերես. 570. զայլ կարգ եդեալ Ջահկեցւոյն զկնի թագաւորելոյ Բագրատունեաց` բազմացուցանէ զՍմբատս եւ զԱշոտս, եւ դնէ թէ Աշոտ Մսակեր ` էր թոռն Աշոտոյ առաջնոյ թագաւորին. փոխանակ դնելոյ թէ Աշոտ թագաւոր էր թոռն նորին Աշոտոյ: Զայսոսիկ յայն սակս յիշեցաք աստ, զի զգուշութեամբ հայեսցին ընթերցօղք ընտրել զժամանակ եւ զանուն նոցա ընդ ուղիղ կարգի պատմութեան հայոց. ապա թէ ոչ ` խառնիխուռն լինի ամենայն։
       Դարձեալ գիտելի է, զի նաեւ Վարդան պատմիչ` որ հետաքննութեամբ որոշէ ընդ կարի զկարգ իշխանաց, ա'յլ համարի զՍմբատ սպարապետ` որ էր յաւուրս Հոլայ ոստիկան, ՚ի Սմբատայ սպարապետէ` որ էր յաւուրս Ապուսեթայ եւ Բուղայի. եւ զերկու իշխանս աւելի կարգէ` Սմբատ եւ Աշոտ անուամբ. բայց եւ ինքն իսկ այլուր ՚ի մի շար դասեալ զիշխանս Բագրատունեաց` զանց առնէ զնոքօք: Իսկ թէ ընդէ՞ր այդպէս կրկնակի կարգէ Վարդան, այս թուի լինել պատճառն. զի Յովհաննէս կաթողիկոս ՚ի պատմելն զՍմբատայ` որ էր յաւուրս Հոլայ, յետ ասելոյ` թէ Սմբատ սպարապետ եւ Սահակ Սիւնի եւ Սեւադայ ելին ՚ի պատերազմ ընդդէմ Հոլայ, եւ պարտեցան ՚ի նմանէ, յաւելու գրել եւ զայսպիսի ինչ երկդիմի. Անդ սպանաւ ասէ Սահակ Սիւնեաց տէրն, եւ սպարապետն Սմբատ` եւ Սեւադայն հազիւ ճողոպրեալ անձնապուրծ փախչէր. ընդ նոսին եւ ՚ի սրոյն մնացեալ զօրքն ցան եւ ցիր սփռեալ գնային: Ուրանօր յիրաւի կարէ տարակուսիլ ընթերցօղն, թէ արդեօք Սմբատ ընդ Սահակայ սպանաւ, թէ ընդ Սեւադայի փախեաւ. զի ընդ երկոցունց դնի, եւ եզակի բայիւ պատմի:
       Արդ` որպէս երեւի, Վարդան պատմիչ այսու բանիւ իմանալով աստէն զՍմբատ սպանել` զայլոք եւս Սմբատ սպարապետ դնէ, եւ համարի զնա լինել թոռն սորա. բայց Ասողիկն եւ այլ պատմիչք մի եւ նոյն համարին զսա ընդ Սմբատայ խոստովանողի, որ եւ Աբլաբասն կոչի. որ յետ բազում ժամանակաց մեռաւ ՚ի Բաբելոն: Եւ զայս յայտնի առնէ նաեւ հետագայ բանն Յովհաննու կաթողիկոսի. նախ այն, զի ասէ` ընդ նոսին, այսինքն ընդ Սմբատայ եւ ընդ Սեւադայի` կային եւ այլ զերծեալք. եւ միւս եւս, զի պատմէ` թէ կաթողիկոսն հրամանաւ Հոլայ եբարձ եւ թաղեաց զմարմին Սահակայ. եւ զՍմբատայ ինչ ոչ յիշէ: Եւ դարձեալ անմիջապէս զկնի այնր մարտի պատմէ եւ զայլ բազում գործս զՍմբատայ սպարապետէ` ցուցանելով զմի եւ նոյն անձն. եւ ապա գրէ զվախճան նորա` որ եղեւ ՚ի Բաբելոն . ըստ որոյ եդաք եւ մեք:
       Գիտելի է դարձեալ, զի Սամուէլ երէց յաղիւսակի իւրում կամելով դնել զկարգ իշխանաց հայոց` առանց նշանակելոյ, թէ ո' ոք մարզպան իցէ, կամ ոստիկան, կամ Կիւրապաղատ, ՚ի նոյն չար դասէ նաեւ զայլ իշխանս Բագրատունեաց` որք ըստ հարազատ պատմութենէ Յովհաննու կաթողիկոսի եւ Ասողկայ` ոչ ունէին զայնպիսի իշխանութիւնս, այլ` կամ սպարապետք էին եւ կամ լոկ նախարարք երեւելիք: Եւ սակայն Կիրակոս իբրեւ թէ հաստատելով զբան Սամուէլի` գրէ վասն Սմբատայ խոստովանողի եւ Աշոտոյ Մսակերի` այսպիսի ինչ. Յետ այրելոյ ասէ զիշխանս ՚ի Նախջուանի զկնի. ժդ. ամի հայոց մարզպան եղեւ Աշոտ Բագրատունի (Մսակերն ) ամս. ժէ. եւ յետ նորա Սմբատ որդի Աշոտոյ, որ Աբլաբասն կոչէր, ամս. չէ: Ուր կրկին վրիպակ գոյ. մին ՚ի գրչաց մտեալ. զի փոխանակ դնելոյ զկնի. խ. կամ խդ. ամաց. եդեալ է. ժդ. զի սա յայտ է թէ ըստ Սամուէլի դնէ զայս. իսկ յաղիւսակն Սամուէլի հաշուին ամք աւելի քան զխ. եւ ոչ թէ ժդ: Իսկ միւսն` զի մարզպանս կոչէ զԱշոտ եւ զՍմբատ, որք յայտ է թէ չէին մարզպան, այլ` սոսկ սպարապետ. եւ յաւուրս նոցա ոստիկանք տիրէին ՚ի վերայ Հայոց:
       Այսպիսի շփո թութեամբ յիշատակի յոմանց եւ Համազասպ պատրիկ կամ մարզպան. որպէս է տեսանել ՚ի ճառընտիրս եւ յայսմաւուրս. ապր. 8. խառնեալ զանուն Համազասպայ Մամիկոնէի ընդ Համազասպայ Արծրունւոյ. որոյ մին այսինքն Համազասպ Մամիկոնեան կարգեցաւ պատրիկ եւ կիւրապաղատ իբր մարզպան ՚ի թուին հայոց. ճգ. յաւուրս Ներսիսի Շինողի եւ Կոստանդեայ կայսեր. իսկ միւսն այսինքն Համազասպ Արծրունի նահատակեցաւ ընդ եղբօր իւրում Սահակայ ՚ի կաթողիկոսութեան տեառն Եսայեայ եւ ՚ի կայսերութեան Կոստանդինայ եւ Եռինեայ. ՚ի թուին հայոց. մլդ. կամ մջե: Ուստի եւ անուն կաթուղիկոսին հայոց եւ կայսեր եւ պատրիարգին յունաց շփոթ եւ անհամաձայն իրերաց դնի անդ ՚ի ճառընտիրս եւ յայսմաւուրս:
       Վասն Մժեժայ գիտելի է, զի թէ կամիցիմք ՚ի մի միաբանել զբանս ամենայն պատմչաց, պարտ է ասել` թէ երկու էին Մժէժ. առաջինն կարգեալ էր ՚ի պարսից մարզպան հայոց յաւուրս Ղեւոնդեայ կաթողիկոսի եւ Ներսիսի Աշտարակեցւոյ. իսկ երկրորդն էր ՚ի ծննդոց թուին նորա. որ եւ կարգեցաւ ՚ի Հերակլէ զօրավար եւ իշխան հայոց եղելոց ՚ի բաժնին յունաց յաւուրս Եզրի. եւ սա յետոյ ընտրեցաւ կայսր: Զառաջին Մժէժն ոչ յիշէ Յովհաննէս կաթողիկոս. այլ` զերկրորդն, զոր յիշեն եւ յոյնք. իսկ այլ պատմիչք բաց ՚ի Վարդանայ` ոչ յիշեն զերկրորդն, այլ զառաջինն միայն, եւ այն խառն. զի ոմանք դնեն յաւուրս կաթողիկոսութեան Ներսիսի, եւ ոմանք յաւուրս Մովսեսի. եւ այս` պատճառաւ շփոթ ութեան պատմ ութեան տումարին հայոց, զոր ՚ի վեր եւ ՚ի վայր շարժին. որպէս տեսեր ՚ի ծանօթ. խ. (1): Ըստ որոյ շարժեն եւ զնահատակութիւն Յիզտբուզտայ. զի եւ զայն ընդ նորոգ ութեան տումարին աստ եւ անդ զետեղեն. այլ մեք համեմատութեամբ բանից այլեւայլ մատենագրաց` եդաք զՄժէժ յաւուրս Ներսիսի, եւ զՅիզտբուզիտ յաւուրս Մովսեսի ՚ի ժամանակս թուականին հայոց` յիշխան ութեան պարսիկ մարզպանաց:
       Ըստ այսմ խառն խօսին պատմիչք եւ զԴաւթայ Սահառունւոյ. եւ այս ընդ երկուց. նախ` ընդ տեւող ութեան ամաց. զոր ոմանք . գ. դնեն. եւ ոմանք. լ: Երկրորդ` ըստ իշխելոյ նորա: Յովհաննէս կաթողիկոս դնէ, թէ յետ փախչելոյ Վարազտիրոցայ` կայսրն Հերակլ զԴաւիթ Սահառունի կիւրապաղատ արարեալ` իշխան հայոց կացուցանէր. զոր յետ երից ամաց ասէ հալածեցին նախարարք: Զսոյն գրէ եւ Վարդան յաւելուածով. Դաւիթ Սահառունի ասէ սպանեալ զՄժէժ զօրավար հայոց զկարգեալն ՚ի Հերակլէ` ինքն լինի իշխան հրամանաւ Հերակլի զամս. գ. եւ ապա անարգեալ յիշխանացն` հալածեցաւ. եւ անկաւ շփոթ մեծ ՚ի Հայս` զմիմեամբք ելանելով:
       Իսկ Ասողիկ. բ. 2. ասէ, թէ յետ սուսերահարն լինելոյ Սուրենայ (՚ի Վարդանայ երկրորդէ `) ոչ եւս պարսիկ մարզպան առաքէր ՚ի Հայս թագաւորն պարսից, այլ` ՚ի խնդրոյ նախարարացն իշխան հաստատէ հայոց զԴաւիթ Սահառունի. որ կալաւ զհազարապետ ութիւն հայոց ամս. լ. հրամանաւ Որմզդի որդւոյն Խոսրովու: Եւ Սամուէլ, ընդ նմին եւ Կիրակոս ասեն, թէ զկնի սպանման մարզպանացն Տաճկաստանեայց` Ճիհրբուզենայ, Ճիհր Վշնասպուհենայ, Ճիհր Վղոն Միհրանայ եւ այլոց, եկաց մարզպան Դաւիթ Սահառունի ամս. լ: Ուր գիտելի է, զի սպանեալ մարզպանն Սուրէն` կոչի ՚ի սցէ Ճիհր Վշնասպուհէն. որում յաջորդեաց Վարդան երկրորդ իբր ինքիշխան. եւ ապա եկն մարզպան Միհրան պարսիկ. եւ յետ սոցա Սմբատ Բագրատունի` ընդ Ասողկայ. եւ զկնի այնորիկ Դաւթի Սահառունի. որպէս եւ կարգ պատմ ութեան այլոց յայտնի ցուցանէ:
       Արդ` սոյն այս Դաւիթ Սահառունի` որպէս երեւի ՚ի գրոց նախակարգեալ մատենագրացդ եւ ՚ի կարգէ ժամանակին , երկիցս նստաւ իշխան, յառջնումն ամս. իդ. հրամանաւ Խոսրովու. եւ երկրորդումն` ամս. գ. հրամանաւ Հերակլի. եւ զի ՚ի միջոցի անդ նստաւ Վարազտիրոց ամս զ. կամ է. յառաջին նուագէ մինչեւ յերկրորդ նուագ տիրելոյ Դաւթի` հաշուին. լ. ամք. եւ ընդ այսմ բանք այդոցիկ պատմաբանիցդ կարեն ինքնին համաձայնիլ ընդ միմեանս: Իսկ զոր ասէ Վարդան, թէ նա սպան զՄժէժ, վրիպակ ինչ է, եւ կամ զայլմէ ումեքէ խօսի:
       Սոյնպէս եւ վասն Թէոդորոս ի Ռշտունւոյ այլեւայլ օրինակաւ խօսին պատմիչք: Յովհաննէս կաթողիկոս ասէ, թէ Ներսէս շինօղ ետ հաստատել զնա ՚ի ձեռն կայսեր ՚ի զօրավարութեան հայոց: Իսկ Վարդան յաւելու ասել, թէ Կոստանդ թոռն Հերակլեայ ընկենու զ Թէոդորոս յիշխանութենէ, եւ հրամայէ զօրավարին Կիւլիկիոյ ելանել ընդդէմ Մաւեայ. (յայնժամ) եւ Վարդ որդի Թէոդորոս ի նենգ գործեաց յունաց: Թ ուի թէ յայս հայի եւ այն պատմութիւն` զոր ընդ այլով անուամբ աւանդեն յոյնք. ընդ որում գրեցաք ՚ի պատմութեան. գլ. ծե . երես. 354:
       Իսկ Սամուէլ եւ այլք ոմանք համարին զ Թէոդորոս լինել իշխան ամենայն հայոց իբրեւ մարզպան. եւ տան նմա ամս բազումս. որպէս է տեսանել ՚ի պատմ ութեան խաչին Հացիւնեաց եւ ՚ի ճառընտիրս ինչ. ուր դնի Թէոդորոս յաւուրս Սահակայ կաթողիկոսի` որ գնաց ընդ առաջ Մոհմատայ. եւ ասի եւս, թէ եկաց նա յիշխան ութեան ամս. խե. եւ թէ առաքեաց զՎարդ զորդի իւր ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ ետ պատրիկ առնել. եւ զՀամազասպ ՚ի տանէ համակարին յղեաց ընդ Ներսեսի. եւ այլ եւս բազում անհամաձայն բանք: Այլ մեք զհետ գնալով բանից Յովհաննու կաթողիկոսի եւ ուղիղ ճառընտրաց, ընդ նոսին ջանացաք միաբանել զասացեալսն յայլոց, եւ այնպէս եդաք ՚ի պատմութեան:
       Սոյնպէս եւ վասն Վարազտիրոցայ Բագրատունւոյ որդւոյ Սմբատայ գիտելի է, զի Յովհաննէս կաթողիկոս դնէ թէ նա կարգեցաւ մարզպան ՚ի Կաւատայ վերջնոյ. եւ յաւելու թէ եկել նորա ՚ի Հայս, եւ տեսել թէ մեռել է Կոմիտաս կաթողիկոս, եդ ՚ի տեղի նորա զՔրիստափոր: Եւ պատճառ այսպէս դնելոյ սորա երեւի լինել այն, զի զԿաւատ իբր երկու կամ երեք ամենայն յառաջ շարժէ. եւ սակայն որովհետեւ այս միջոց ժամանակի անձուկ է յոյժ, եւ կապեալ է ընդ գործս պատերազմաց Խոսրովու ընդ Հերակլի , ամենայն մի եւս գրեթէ չէ ' մարթ շարժել. ապա թէ ոչ` ընդդէմ ելանեն միմեանց բազմադիմի պատմութիւնք այլեւայլ ազգաց, որք աւանդին յայն աւուրս. բայց առանց շարժելոյ եւս անհնարին երեւի իւրաքանչիւր ազգի զիւր պատ մութիւն հաստատուն ունիլ աստանօր. որոյ վասն տեսանեմք, զի յամենեցունց շփոթ աւանդի որ ինչ գործեալ է ՚ի ժամանակի աստ. ոմանք մի ամ, ոմանք երկու, ոմանք հինգ, եւ ոմանք քսան ամենայն վեր ՚ի վայր խախտեն, ո'չ ՚ի գտանել զստոյգն, այլ` յուղիղ կարգել զառանձին պատ մութիւն ազգի իւրեանց:
       Մեք յայսմ վայրի կամելով խորշիլ յայլեւայլ բանից` ջանացաք զմիջինն գնալ ճանապարհ. ընդ որոյ եդաք` թէ Վարազտիրոց ո'չ ՚ի Կաւատայ, այլ` ՚ի հօրէ նորա Խոսրովայ առեալ զմարզպանութիւն` եկն ՚ի Հայս, եւ եդ զՔրիստափոր: Եւ եթէ հայեսցուք ՚ի կարգ պատմութեան Յովհաննու կաթողիկոսի. բանք նորա եւս մարթին հայիլ ՚ի Խոսրով. եւ թերեւս ՚ի գրչաց փոխանակ Խոսրով գնելոյ` եդեալ է Կաւատ. այլ զայս չիշխեմք հաստատել: