Զպա
տմութիւն
դարձի
խաչին`
որ
եղեւ
Հերակլի,
բազմօրինակ
աւանդեն
մատենագիրք
այլեւայլ
ազգաց.
այլ
զոր
գտանեմք
՚ի
գիրս
պատմաբանից
մերոց`
Յովհաննու
կաթուղիկոսի
եւ
Ասողկայ
եւ
Վարդանայ,
առաւել
հաւանական
երեւին,
եւ
համաձայն
նախնի
գրուածոց
եւ
թղթոց
`
որք
գրեցան
յայն
ժամանակսն.
զորմէ
եւ
չէ
'
մեզ
անկ
խօսիլ:
Այլ
սակայն
աւանդի
՚ի
վերայ
այսր
եւ
այլ
իմն
պատ
մութիւն
՚ի
ճառընտիրս.
ուր
եւ
առաջի
դնի
պատմութիւն
Հացիւնեաց
խաչի`
որ
՚ի
Հայս.
եւ
գրի
այսպէս:
Առձեռնեաց
Մօրիկ
կայսր
զաշխարհն
Հայոց
եւ
զԱղուանս
եւ
զաշխարհն
Լազիկացւոց.
եւ
զՄախազ
ոմն
յաշխարհէն
հայոց
կացոյց
յարեւելս.
եւ
շինեաց
զամրոցն
առ
ափն
Ախուրեան
գետոյն.
եւ
խաղաղացոյց
զաշխարհն
համօրէն.
եւ
ինքն
առեալ
էր
կին
զքոյրն
Խոսրովու
Ղափրան.
եւ
իբրեւ
նենգութեամբ
եւ
խորհրդով
Փոկասու
սպանին
յոյնք
զՄօրիկ,
քոյրն
Խոսրովու
գնաց
՚ի
Պարսս,
եւ
պատմեաց
եղբօր
իւրում`
զոր
արարին
նոքա:
Եւ
Խոսրով
առաքեաց
զԽոռեան
զօրավար
իւր
անթիւ
բազմութեամբ
յաշխարհն
Յունաց .
եւ
նա
վեր
՚ի
վայր
արար
զաշխարհն
զայն`
մինչեւ
՚ի
յեզր
ծովուն,
եւ
դարձ
արարեալ
՚ի
Պաղեստին`
աւերեաց
զԵրուսաղէմ,
եւ
էառ
զամենայն
զսրբութիւնսն.
եւ
տարաւ
՚ի
պարսս
հանդերձ
խաչիւն.
եւ
ապա
երկիցս
եւս
դիմեալ
յաշխարհն
Յունաց`
յաւեր
դարձոյց,
եւ
կալաւ
զքաղաքս:
Յայնժամ
Հերակլ
ժողովեալ
զզօրս
յունաց,
զհայոց
եւ
զափխազաց`
խաղաց
մինչեւ
՚ի
Կարին.
եւ
փութայր
առնուլ
զխաչն.
եւ
մի
ոմն
՚ի
կուսակալաց
նորա
Կոստանդ
անուն
հրաման
առեալ
՚ի
նմանէ`
գնաց
յաշխարհն
պարսից
վաճառականութեամբ,
զի
տեղեկասցի
վասն
խաչին.
եւ
գիտացեալ`
թէ
՚ի
տան
արքայի
է,
ազդ
արար
Հերակլի.
եւ
նա
չու
արարեալ
եկն
՚ի
Վասպուրական
աշխարհ:
Իբրեւ
լուաւ
զայս
տիկինն
Սիւնեաց
իմաստունն
Բիւրեղ,
եկն
ընդառաջ
կայսեր
բազում
ընծայիւք.
եւ
եբեր
հազար
սաղաւարտ,
եւ
զէն
ոսկեկուռ
եւ
զրահս
հազար.
եւ
գունդ
մի
երեք
հազար
զօրաց.
եւ
դարձաւ:
Իսկ
Հերակլ
մարտ
տուեալ
ընդ
պարսիկս
՚ի
դաշտին
Դավրէժու`
վանեաց
զնոսա.
եւ
կալեալ
զԽոսրով`
կապեաց
զնա.
եւ
գնացեալ
պաշարեաց
զքաղաքն,
եւ
էառ
զնա.
եւ
յաւարի
ետ
զամենայն
երկիրն
Պարսից.
եւ
առեալ
զխաչն`
եւն
եւ
բանակեցաւ
՚ի
Զարեւանդ
գաւառի:
Եւ
յաղաչել
Խոսրովու
`
արձակեաց
զնա.
եւ
կացեալ
անդ
զաւուրս.
լ.
շինեաց
զեկեղեցի,
եւ
կանգնեաց
անդ
նշան
մի
խաչի.
եւ
գրեաց
՚ի
յարձանի
զամենայն
իսր
պատերազմին,
եւս
եւ
զժամանակն`
զի
էր
թուականն
հայոց.
կը
կամ
հը.
եւ
զայն
տեղին
եդին
սահման
՚ի
մէջ
պարսից
եւ
յունաց,
եւ
կոչեցին
հրամանսարկաք
կամ
հրանսարաք:
Եւ
յոչ
կալ
Խոսրովու
՚ի
դաշին`
սպան
զնա
Հերակլ,
եւ
եկն
յաշխարհն
Հայոց,
եւ
բանակեցաւ
՚ի
դաշտին
Գերատեայ
մերձ
՚ի
քաղաքն
Սանտարուկ
Շաւարշայ:
Անդ
դարձեալ
ընդառաջ
եղեւ
տիկինն
Բիւրեղ
բազում
պատարագօք.
եւ
երկիր
եպագ
սրբոյ
խաչին:
Եւ
Հերակլ
տեսեալ
զնա`
խօսեցաւ
ընդ
նմա,
եւ
ասէ.
խնդրեա
'
յինէն`
զոր
ինչ
եւ
կամիս .
եւ
ես
արարից
քեզ
փոխանակ
այդչափ
աշխատանացդ:
Ասէ
տիկինն.
ո'չ
ինչ
պիտոյ
է
ինձ
՚ի
քէն:
Ասէ
արքայ,
քանի՞
մեծ
իցես
դու
քան
զիս,
որ
զաշխատ
ութիւնս
քո
տարայց
զանձամբ
իմով.
խնդրեա
'
յինէն
ինչ
կամ
գանձս
ոսկւոյ:
Ասէ
տիկինն.
ոչինչ
առնում
՚ի
ձեռաց
քոց
այդպիսի.
այլ
եթէ
գտի
շնորհք
առաջի
քո,
՚ի
պարգեւաց
քոց`
զոր
ունիս,
տո'ւր
ինձ
մասն
ինչ
՚ի
փայտէն
կենաց:
Եւ
իբրեւ
ետես,
թէ
ոչ
կամի
կայսրն
տալ
ինչ
անտի,
երկրպագեալ
նորա
սրբոյ
խաչին`
ել
եւ
գնաց
տրտմութեամբ:
Իսկ
կայսրն
տիրեալ
ընդ
այն`
խորհուրդ
եհարց
ցմեծամեծս
եւ
միումն
՚ի
նոցանէ`
որ
կոչիւր
Յովհաննէս,
ասէ.
կոչեա
'
զտիկինն,
եւ
դի'ր
սուր
՚ի
պահարան
կենաց
փայտին.
եւ
ասա
'
ցկինն,
զի
աղօթեսցէ.
եւ
եթէ
հաճոյ
իցէ
աստուծոյ,
հատցի
եւ
տացի
նմա:
Եւ
սկսան
եպիսկոպոսունք
հայոց
եւ
քահանայք
աղօթս
առնել
ընդ
տիկնոջն.
եւ
բացեալ
կայսեր
զպահարանն`
եգիտ
հատեալ
զմասն
ինչ,
եւ
ետ
տիկնոջն.
եւ
նա
առեալ
գնաց.
եւ
՚ի
ժամանել
՚ի
դաշտն`
որ
կոչի
Հացիւնեաց,
նստաւ
ջորին`
յորոյ
վերայ
էր
փայտն
կենաց.
եւ
ոչ
կարացին
շարժել
զնա.
եւ
յայտն
ութիւն
առեալ
բանիւ
ճգնաւորի
միոյ,
շինեաց
անդ
զեկեղեցի,
եւ
վանս
սուրբ
նշանի.
որ
կոչեցաւ
Հացիւնեաց`
յանուն
տեղւոյն.
եւ
կարգեաց
տօնս
ամենայն
յամէ
վասն
այնր:
Իսկ
կայսրն
գնաց
՚ի
Կարին.
եւ
տուեալ
զխաչն
որդւոց
իւրոց
Կոստանդեայ
եւ
Թէոդոսի`
առաքեաց
յԵրուսաղէմ:
Այլ
մինչ
Հերակլ
՚ի
Պարսս
էր,
առին
այլազգիք
զԵրուսաղէմ.
եւ
զայն
լուեալ
որդւոց
կայսրն`
դարձան
յԱնտիոք.
եւ
իբրեւ
յարձակեցան
՚ի
վերայ
նոցա
այլազգիք,
փախեան
նոքա
հանդերձ
խաչիւն,
եւ
եկին
՚ի
Բիւզանդիա:
Այսպէս
պատմի
՚ի
ճառընտիրս.
զոր
չունիմք
այլուստ
հաստատել:
Ըստ
այսմ
է
եւ
այլ
պատ
մութիւն
ինչ
խաչի`
որ
կոչի
Ծիծառնէոյ.
զորմէ
այսպէս
գրի
՚ի
պատմութեան
Տարոնոյ:
Զօրացեալ
Հերակլի
կայսեր`
գնաց
՚ի
Պարսս,
եւ
սպան
զԽոսրով,
եւ
դարձոյց
զսուրբ
խաչն
հանդերձ
գերեօքն.
եւ
յանցանելն
ընդ
Հայաստան`
ետ
զմասունս
բազումս
աշխարհին
Հայոց
եւ
իշխանաց.
(ընդ
որում
իմացեալ
լինի
եւ
այն`
զոր
ետ
տիկնոջն
Սիւնեաց
):
Եւ
իբրեւ
եհաս
յԵրէզն
աւան,
մի
ոմն
՚ի
սպասաւորաց
՚ի
ծածուկ
եհատ
գիշերայն
մասն
ինչ
՚ի
խաչափայտէն,
եւ
կամէր
փախչիլ.
այլ
յորժամ
իմացաւ
կայսրն,
անդէն
սպան
զայրն,
եւ
էառ
զայն .
եւ
՚ի
գալ
իւրում
՚ի
Կեսարիա`
զնոյն
մասն
ետ
Յովհաննու
եպիսկոպոսի
քաղաքին:
՚Ի
նմին
ամի
յետ
չուելոյ
կայսեր`
եկն
՚ի
Կեսարիա
Վահան
Կամսարական.
եւ
տուեալ
Յովհաննու
եպիսկոպոսի.
լզ.
հազար
դահեկանս`
էառ
՚ի
նմանէ
զայն
մասն
սրբոյ
խաչին.
եւ
բերեալ
եդ
՚ի
սուրբ
Կարապետ
՚ի
վանս
Գլակայ
՚ի
պահարանի
սրբոյ
սեղանոյն:
Զկնի
վեց
ամաց`
իշխանն
Արջուց
բերդին
Գորգ`
Շատախօսն
կոչեցեալ,
որ
եդ
անուն
գաւառին
իւրոյ
Շատախ,
եկն
՚ի
դաշտն
Տարոնոյ
առ
այր
մի`
որում
անուն
էր
Ծիծեռնիկ.
եւ
յորդորեաց
զնա`
գողանալ
զխաչն
՚ի
Գլակայ
վանաց.
զի
եկեղեցպանն
ազգական
քո
է
ասէ.
եւ
ես
տաց
քեզ
վեց
հազար
դրամ:
Եւ
նա
ասէ.
դրամ
քո
քեզ.
ես
առեալ
բերեմ
զխաչն.
բայց
միայն
տո'ւր
ինձ
տեղի
յերկրի
քում,
ուր
շինեցից
աւան
յանուն
իմ
՚ի
պատիւ
խաչին:
Եւ
իբրեւ
էառ
՚ի
նմանէ
խոստումն,
ել
եւ
գնաց
Ծիծեռնիկ
՚ի
սուրբ
Կարապետ.
եւ
բազում
իրօք
հաւանեցուցեալ
յեկեղեցպանն`
առին
երկոքեան
զխաչն
՚ի
պահարանէն.
եւ
ծածկեալ
զտեղին`
փութանակի
ելին
եւ
փախեան
յերկիր
իշխանին
Արջուց.
եւ
ընտրել
անդ
տեղի`
շինեցին
աւան
եւ
եկեղեցի.
եւ
եդին
՚ի
նմին
զսուրբ
նշանն .
եւ
Ծիծառնիկ
անուանեաց
զաւանն
զայն`
Ծիծառն
կամ
Ծիծառնէ:
Յաւուրսն
յայնոսիկ
դէպ
եղեւ
Ներսիսի
հայոց
կաթուղիկոսի`
որ
՚ի
Տայոց,
(այն
է
Շինօղն`
յաջորդ
Եզրի
)
գալ
՚ի
վանս
Գլակայ
՚ի
տես
ութիւն
խաչին.
եւ
Վահան
Կամսարական
ինքնին
եբեր
եւ
եմոյծ
զնա
յեկեղեցին.
եւ
հրամայեաց
բանալ
զպահարան
խաչին,
զի
տեսցէ
կաթուղիկոսն:
Եւ
իբրեւ
բացաւ`
եւ
երեւեցաւ
դատարկ
տեսին,
աղմուկ
մեծ
անկաւ
յեկեղեցւոջ
՚ի
մէջ
սպասաւորաց.
զի
ոչ
ոք
գիտէր`
թէ
զի'նչ
եղեւ.
եւ
հայրապետն
եւ
այլ
եպիսկոպոսունք
սկսան
ցաւիլ
եւ
սգալ,
եւս
առաւել
իշխանն
Վահան`
որ
՚ի
տրտ
մութիւն
ընկղմեալ`
զեօթն
օր
ոչ
եկեր
եւ
ոչ
արբ:
Երեւեցաւ
նմա
՚ի
տեսլեան
՚ի
գիշերի
ուրբաթուն
սուրբ
Կարապետն,
եւ
ասէ.
զիս
կողոպտեցին,
եւ
զԱրջք
շինեցին.
բայց
թո'յլ
տուր
մնալ
անդէն.
զի
երկիրն
այն
ամուր
է.
եւ
ոչ
կարեն
անտի
գողանալ:
Զարթուցեալ
Վահանայ
խնդութեամբ`
գնաց
եւ
պատմեաց
հայրապետին.
եւ
ելեալ
միաբան
գնացին
՚ի
տեղի
անդր.
եւ
կատարեցին
զտօն
ցնծութեան:
Եւ
ապա
կալաւ
Վահան
զեկեղեցպանն,
եւ
ետ
հանել
զերկոսին
աչս
նորա.
փոխանակ
զի
իշխեաց
ասէ
կողոպտել
զսուրբ
Կարապետն,
եւ
զրկել
զմեզ
՚ի
լուսոյ
խաչին:
Կալաւ
եւ
զԾիծառնիկ,
եւ
եհատ
զգլուխ
նորա.
իսկ
զիշխանն
Արջուց
եդ
յարգելանս
՚ի
բերդն
Ողկան.
մինչեւ
էառ
՚ի
նմանէ
հարիւր
հազար
դահեկան,
եւ
արձակեաց:
Եւ
այնուհետեւ
հաստատեցաւ
խաչն
անդէն
՚ի
Ծիծառնէ
աւանի.
ուստի
եւ
կոչեցաւ
սուրբ
խաչ
Ծիծառնէոյ:
Եւ
յետ
ամի
ասի
անդ,
թէ
զայս
պատ
մութիւն
գրեալ
հրամանաւ
Վահանայ
եւ
Ներսիսի
կաթողիկոսի
եդին
՚ի
պահեստի
յերկուս
տեղիս`
՚ի
Ծիծառնէ
եւ
՚ի
սուրբ
Կարապետ:
Զայսոցիկ
պատմութեանց
զստուգ
ութիւն
չկարացեալ
հաստատել
`
հարեւանցի
եդաք
աստ:
Յիշատակէ
Վարդան
պատմիչ
եւ
զայլ
խաչ
մի
տարեալ
յաշխարհէն
Հայոց
՚ի
Վիրս
յաւուրս
Ներսեսի
շինողի
եւ
Թէոդորոս
ի
Ռշտունւոյ.
եւ
գրէ
այսպէս:
՚Ի
դպրավանից`
(որոյ
առաջնորդ
եղեւ
յայնմ
ժամանակի
Բարսեղ
Ճոն
վարդապետ ,
)
տարան
՚ի
Վիրս
զխաչն`
որ
յանուն
սուրբ
Աստուածածնի,
որ
արդ
Վարձիոյ
կոչի,
յայնժամ
Ճոնեաց
կոչիւր.
եւ
տարաւ
զնա
Սարգիս
Ճոնեաց
՚ի
գաղութ
յերեսաց
այլազգեաց,
ուր
արար
սքանչելիս
ձեռօք
Տիմոթ
վարդապետին,
զկինն
Դեմետրեայ
արքայի
վրաց
յուրկութենէն
բժշկեալ.
վասնորոյ
եւ
առին
՚ի
հայոց.
եւ
է
օրհնեալ
սրբոյն
Մեսրոբայ.
եւ
ունի
գիր
հայերէն
՚ի
յաջ
թեւն,
եւ
ծածկեալ
են
ոսկւով:
Զայսմանէ
մարթ
է
ունիլ
տեղեկութիւն`
յորոց
կացեալ
իցեն
յաշխարհին
Վրաց:
Յանծանօթ
պատմ
ութեան
միում
եւս
յիշատակի
լինել
եւ
այլ
խաչ
մի
Ներսեսի
Շինողի
յաշխարհին
Տայոց
՚ի
գիւղն
Իշխանաց,
յորմէ
էր
ինքն
Ներսէս.
(որ
եւ
է
այժմ
սահման
Ախլցխայու
):
Իսկ
բան
պատմութեանն
է
այս.
Յերկրին
իշխանաց
խաչ
մի
մի
կայր
Ներսիսի
հայրապետի`
օրհնեալ
իւր
ձեռօքն.
եւ
ակն
մի
ունէր
՚ի
վերայ
իւր
յոյժ
պատուական:
Իսկ
իշխան
ոմն
՚ի
Կարնոյ
Օրդուշա
անուն
կամէր
առնուլ
զակն.
յաւուր
միում
առեալ
զբազ
մութիւն
զօրացն`
գնաց
՚ի
սուրբ
ուխտն.
եւ
նոցա
գիտացեալ`
առին
զսուրբ
նշանն,
եւ
արկին
՚ի
կարաս
գինւոյ.
եւ
զօրքն
նստեալ
ըմպէին
զգինին,
եւ
գինին
ոչ
պակասէր.
զայս
իբրեւ
ազդեցին
իշխանին,
ասաց
նա.
անդ
է
խաչն
Յիսուսի.
եւ
թափեալ
զգինին
`
գտին
որում
ըղձային.
եւ
առեալ
տանէին
զայն:
Եւ
՚ի
հասանել
՚ի
նեղագոյն
ինչ
տեղի`
թռեաւ
խաչն
Աստուածընկալ,
եւ
նստաւ
՚ի
վերայ
բարձրագոյն
վիմի.
եւ
քարկարատիւ
զբազ
մութիւն
զօրացն
սատակեաց.
եւ
նոցա
աղաղակեալ`
մեղայ
ասելով:
Ձայն
եղեւ
յայնժամ
՚ի
խաչէն,
թէ
որք
մնացին
կենդանի,
առեալ
տանիցին
զխաչն
՚ի
դուռն
սուրբ
ուխտին.
եւ
նոցա
առեալ
տարան
եւ
եդին
մերձ
սուրբ
եկեղեցւոյն.
եւ
փառաւորեցաւ
անունն
Յիսուսի:
Աւանդի
յայնմ
անծանօթ
պատմութեան,
թէ
կայր
անդ
յաւանն
Իշխանաց
եւ
գաւազան
մի
նորին
Ներսեսի
հայրապետի.
եւ
առնէ
սքանչելիս.
յորժամ
՚ի
ժամանակի
երաշ
տութեան
գնեն
զայն
յաղբիւրն,
եւ
աղօթս
առնեն,
բղխէ
ջուր
եւ
ոռոգէ
զերկիրն:
Այլ
այս
պատ
մութիւն
քան
ընդ
անստոյգս
են
համարեալ:
