Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Յաղագս այսր ժողովոյ թէպէտ եւ ամենայն պատմիչք մեր գրեն, բայց այլեւայլ օրինակաւ. եւ թէ զիա'րդ, կարեւոր թուեցաւ զամենեցուն զբանս դնել աստ առաջի: Յովհաննէս Մամիկոնեան` որ համարի ժամանակակից, գրէ` ըստ ձեռագրաց, թէ Եպիփան քսան եւ երկուերորդ վանահայր Գլակայ` գնաց ՚ի ժողովն. զոր արար կայսր Հերակլ ՚ի ժթ ամի իւրոյ (կամ ընդ մեզ ՚ի սկզբան. ի. ամին . ) եւ նզովեցին զամենայն հերետիկոսունս. եւ ընկալան զժողովն Քաղկեդոնի. եւ գլուխ ժողովոյն էր Եզր կաթողիկոս հայոց, որ ՚ի նոյն դաւան ութեան եկաց: Այս բան այլայլել է ՚ի տպագրեալն, եւ եդեալ է այսպէս. յերես. ճկա. Սա գնաց ՚ի ժողովն, զոր արար Հերակլ ՚ի յինն ամի թագաւորութեն իւրոյ. եւ նզովեաց զբազում եպիսկոպոսունս:
       Յովհաննէս կաթողիկոս պատմաբանն գրէ այսպէս. Մժէժ Գնունի զօրավարի ՚ի Հերակլէ, եւ առաքի ՚ի Հայս. ապա պատուէր տայ հայրապետին Եզրի` երթալ լինել կցորդակից եւ հաղորդ կայսերն ՚ի գործ մասին խոստովանութեան հաւատոյ. եւ եթէ ասէ ոչ կամիցիս երթալ միակցիլ, արասցուք մեզ այլ կաթուղիկոս: Եւ Եզրի վասն զի ոչ կարացեալ զատանիլ յիւրոց հաւատացեալ հօտիցն` յանձն առնու երթալ առ կայսր. եւ իբրեւ չոգաւ, ոչ տանէր ընդ իւր զՅովհան փակակալ սրբոյն Գրիգորի, որ էր յայնմ ժամանակի փիլիսոփայ կատարեալ, եւ աստուածային գրոց գի տութեան բանիբուն ճանաչիւր. այլ` զայլ ոմն զիւր քեռորդի կիսակատար ուսմամբ առեալ` գնայր նովաւ վճարել զգործ իրին: Եւ ՚ի հանդիպիլ կայսերն ` խնդրեն (հայք ) առ ՚ի նմանէ ձեռնարկ հաւատ նամակի. զոր եւ վաղվաղակի գրեալ ետ նոցա (կայսրն ). նզովեալ զամենայն հերձուածօղս, բաց ՚ի ժողովոյն Քաղկեդոնի: Իսկ Եզրի եւ իւրայոցն տգիտաբար իմն իբր անծանօթ գրոց աստուածայնոց ոչ կարացեալ ՚ի միտ առնուլ զխորամանկ հնարիմացութիւն, որ ընդ կայսերական ձեռնադրիւն իբրեւ ընդ գրուանաւ էր թագուցեալ, դաւաճանեալ խաբեցան ընդ նոսա ընդ օրինի տումարին Լեւոնի: Եւ ապա մեծարեալ յարքայէ, եւ ընկալեալ պարգեւս զերիր մասն գիւղաքաղաքին Կողբայ, եւ զաղխս նորին բովանդակաբար, դառնայ շքով ՚ի տեղի իւր:
       Ստեփաննոս Ասողիկ առեալ ՚ի Յովհաննէս կաթուղիկոսէ` փոքր ինչ այլայլութեամբ գրէ ՚ի բ. գիրս. 2. գր. այսպէս. Սա (այսինքն Եզր կաթուղիկոս ) հանդիպեալ Հերակլի ՚ի Կարնոյ քաղաքի, ոչ տանելով իւր զՅովհան փակակալ սրբոյն Գրիգորի, որ յայնմ ժամանակի կատարեալ էր աստուածային գրոց գիտութեամբ, այլ` զոմն կիսակատար գիտութեամբ ընդ իւր առնոյր. եւ հասեալ ՚ի ժողովն` խնդրէր ՚ի նմանէ Հերակլ ձեռնարկ հաւատոյ. (փոխանակ դնելոյ` թէ Եզր խնդրեաց ՚ի Հերակլէ ). իսկ նոքա իբրեւ տգէտ գոլով աստուածային գրոց` խաբեալ խորամանկութեամբն յունաց, եւ նզովեալ զամենայն հերձուածօղս` բաց ՚ի ժողովոյն Քաղկեդոնի. եւ հաղորդեալ նոցա ընդ օրինաց` մեծապարգեւ փառօք դառնային. զԿողբ ժառանգեաց փոխան հաւատոյն:
       Սամուէլ երէց գրէ այսպէս. Հերակլ ժողով արարեալ ՚ի Կարնոյ քաղաք, կոչէ եւ զԵզր ՚ի հայոց, որ տգիտաբար հաւանեալ եղեւ Քաղկեդոնի. վասն զի ոչ տարաւ զՅովհաննէս Մայրագոմեցին, որ աստուածային գրոց բանիբուն ճանաչիւր: Կիրակոս առեալ ՚ի Սամուէլէ` գրէ այսպէս. Իսկ Հերակլի կայսեր եկեալ ՚ի Կարնոյ քաղաք, ժողով արարեալ` կոչէ եւ զԵզր կաթուղիկոս հայոց. իսկ նա ոչ տարաւ ընդ իւր զարս իմաստունս, մանաւանդ զՅովհաննէս վարդապետ Մայրավանեցին, որ յոյժ տեղեակ էր աստուածային գրոց. երթեալ հաւանի աղանդոյն Քաղկեդոնի. եւ տայ նմա կայսրն պարգեւս զերիր մասն Կողբայ: Իսկ մի ոմն յաշակերտացն Յովհաննու Սարգիս անուն հերձուածս յարոյց. եւ Եզր համբաւեաց, թէ Յովհաննու է հերձուածս: Վարդան այսչափ ինչ միայն դնէ, թէ գնացեալ Եզրի ՚ի Կարին` քաղկեդոնիկ եղեւ:
       Ստեփաննոս Սիւնեցի Ուռպելեանց. գլ. ժբ. գրէ այսպէս. Դարձեալ ժողով նախ զայս ՚ի Թէոդոսուպօլիս` հայք եւ հոռոմք վասն միաբան ութեան յաւուրս Եզրի կաթուղիկոսի` հրամանաւ Հերակլի կայսեր. յորում հաւանեալ Եզրի տգիտաբար խմորեցաւ. եւ Սիւնիք եւ այլ աթոռակալքն ոչ ընկալան զաղանդն, այլ` մնացին ամբողջ շնորհօքն աստուծոյ. վասնորոյ եւ անարգեալ յԵզրայ արտաքսեցաւ Յովհան Մայրագոմեցի: Եւ այլուր ՚ի գիրս յիշատակաց. գլ . իը. փոքր մի երկար գրէ զայսմանէ Ուռպելեանն հանգոյն Զաքարիայ Ծործորեցւոյ եւ Խորենայ Սահառունւոյ. Հերակլի կայսեր ասէ հրաման հանեալ ընդ հայոց եւ ասորւոց` գալ ժողովիլ ՚ի Կարնոյ քաղաք… մարզպանն Թէոդորոս Ռշտունի ասաց ցկաթուղիկոսն. մի ' գայցես ՚ի ժողովս առանց Մաթուսաղայի Սիւնեցւոյ, եւ Յովհաննու Մայրագոմեցւոյ… իսկ Եզրի ոչ առեալ ընդ իւր զՅովհան Մայրագոմեցի, այլ` համարձակել ՚ի Թէոդորոս վարդապետ` գնաց ՚ի ժողովն առ Հերակլ: Ապա հարցեալ ընդ նա Հերակլ, թէ ընդէ՞ր ոչ միաբանիք ընդ մեզ ՚ի հաւատս: Ասէ Եզր. բարերա'ր արքայ, եթէ կամիս` հեշտ է այդ. միայն հրաժարագի'ր ՚ի Քաղկեդոնի ժողովոյն եւ ՚ի տումարէն Լեւոնի, եւ մեք միաբանեմք: Ապա առեալ կայսեր զնամակ հաւատոյ Քաղկեդոնի ժողովոյն` եդ ՚ի վերայ խաչին, զոր ընդ ինքեան ունէր, եւ ասէ. ահա տէ'ր կաթուղիկոս` ա'ռ, ընթերցի'ր, եւ քննեա '. եթէ գոյ ՚ի դմա արատ կամ թիւր ութիւն ինչ, ցո'յց ինձ, եւ ես զամենայն հոռոմս ՚ի քոյդ դարձուցից դաւանութիւն. ապա թէ ոչ` հաւանեցարո'ւք եւ դուք մեզ: Առեալ կաթողիկոսին զթուղթն տարաւ յիջեւանս իւր. եւ ընթերցել քննեցին զաւուրս երիս, եւ ոչ կարացիս վերահասու լինել ծածուկ եւ անյայտ աղանդոյ նորա: Գնացին առ թագաւորն, եւ ասեն. ա'րքայ յաւիտեան կեա'ց. զոչինչ գտաք ՚ի սմա թիւր, այլ` ամենեւին հաւաստեալ է հարցն սրբոց ուղղափառաց դաւանութեան: Ասէ թագաւորն. հաւա՞ն էք մեզ այժմ: Ասէ կաթուղիկոսն. յայսմ մասին հաւան եմք. բայց զայն ոչ ընդունիմք, զի ձեր եկեղեցականք համարձակ են ՚ի պոռնկ ութիւն եւ յայլ պղծութիւն, եւ հաղորդին օրինաց անխտիր: Ասէ թագաւորն. մեր բանս վասն հաւատոյ է, եւ ոչ վասն գործոց քննութեան. դուք հայքդ ունիք զանբնական պղծ ութիւնս եւ զայլս յոլովս. բարձէ'ք դուք զայնոսիկ ՚ի հայոց, բառնամ եւ ես զայն ՚ի հոռոմոց, զբոզանոցն եւ զմունին` Քաղկեդոնի ժողովն չէ ' կարգեալ, զոր յիշատակէքդ այժմ. այլ իշխանք վասն այն եդին, զի մի ' այլանդակ չարիք լինիցին: Ել կաթուղիկոսն յերեսաց թագաւորին անպատասխանի. եւ խորհի ընդ ասպետին եւ ընդ այլ իշխանս. եւ ասէ. զոչինչ գտանեմք պատճառ: Խոժոռեալ ասպետին` ասէ ցասմամբ. ո՞չ ասացի քեզ , թէ առանց Մաթուսաղայի եւ Յովհաննու մի ' գայցես ՚ի ժողովս. ահա քով տգիտութեամբ կորուսեր զմեզ… Սկսաւ խօսիլ Թէոդորոս վարդապետ. եւ ասէ. ընդէ՞ր վիճիք, եւ տրտմեալ էք. ոչ գոյ ՚ի նոսա թիւր ութիւն վասն հաւատոյ , այլ` մի մեք եւ նոքա. նոքա բուն արմատ են. եւ մեք ոստ մի ՚ի նոցանէ ուսեալ եւ առեալ զհաւատ եւ զամենայն կարգ քրիստոնէութեան. ո'չ է պարտ ապստամբիլ ՚ի նոցանէ, եւ խլիլ յարմատոյն մերմէ. այլ մեք կրտսերագոյնքս հնազանդ եմք երիցագունին, եւ հրամանաց նորա. եւ եղիցի մի հօտ եւ մի հովիւ: Այսու բանիւք մակարդեաց ՚ի ժամուն զմիտս իշխանին եւ եպիսկոպոսացն: Եւ մինչ լուան ՚ի Թէոդորոս է զայն, գնացին միաբան առ թագաւորն, եւ յանձն առին զՔաղկեդոնին:
       ՚Ի մնացուածս ինչ բանից Զաքարիայ Ծործորեցւոյ եւ Խորենայ Սահառունւոյ դնի, թէ Եզր էառ ընդ իւր զՏիրատուր արքեպիսկոպոս, եւ զայլս սմանս` զորս յիշեցաք ՚ի պատմութեան. երես. 318. եւ գնաց ՚ի Կարին. եւ ընկալաւ զժողովն Քաղկեդոնի: ՚Ի ճառընտիր միում գրի այսպէս Հերակղէս (կայսր ) ՚ի ժէ. ամի թագաւորութեանն իւրոյ սպան զԽոսրով, եւ դարձոյց զխաչի. եւ ՚ի ժթ ամի արար ժողով ՚ի Թէոդոսուպօլիս, որ ասի Կարնոյ քաղաք` բազում եպիսկոպոսաց` հանդերձ կաթուղիկոսիւ հայոց եւ հռոմոց եւ ասորւոց. յորում հայք քաղկեդովնիտ եղեն. զի զժողովն ընկալան:
       Փոտ պատրիարգ յունաց գրէ ՚ի թուղթն առ Զաքարիա կաթուղիկոս այսպէս. Յետ խորտակելոյն Հերակլի կայսեր զպատրիկս` ել ՚ի Կարնոյ քաղաք . եւ զԵզր կաթուղիկոս հայոց եւ զբազ մութիւն եպիսկոպոսաց հայոց, եւ այլ եւս բազումս ՚ի ասորւոց ՚ի մի վայր գումարեալ, խոյզ եւ խնդիր արարեալ երեսնօրեայ ժամանակօք, դարձեալ հաւանեցան հայք կամաւ եւ ոչ բռնութեամբ, եւ ընկալան զժողովն Քաղկեդոնի ձեռագրով: Սուրբն Ներսէս Լամբրոնացի գրէ ՚ի թուղթն առ Ոսկան ճգնաւոր այսպէս. Հերակլ թագաւոր եկն ՚ի հայք, որ զերկերիւր ամ` աւելի կամ պակաս ՚ի մի բնութեան բացաձայնութիւնն էին. եւ նուաճեալ զԵզր կաթուղիկոս հայոց ՚ի խաղաղ ութիւն եւ ՚ի հաւա նութիւն տումարի ժողովոյն Քաղկեդոնի, եւ նոյն ժամայն եմուտ ընդ նոսա ՚ի խորհուրդ պատարագին, եւ հաղորդեցաւ ՚ի նոցանէ. եւ ոչ պահանջեաց կրկին առնուլ ձեռնադրութիւն:
       Եւ դարձեալ նա ինքն Լամբրոնացին յատենաբանութեան իւրում ասէ. Ո՞ւր դիցուք… զԵզրի հայրապետի եւ զիւր ժողովոյն զհաւանութիւն: Նաեւ հայրապետք հայոց յաւուրս նորին Լամբրոնացւոյն գրեն ՚ի պատասխանի իններորդ խնդրոյն յունաց. Եզր կաթուղիկոս ասէն ՚ի ժամանակս Հերակլի արքայի արար զմի ութիւն եկեղեցւոյ. սակայն ոչ մնաց հաստատուն: Մխիթար կաթուղիկոս գրէ ՚ի պատասխանին առ հռովմայեցիս. հատ. ժող. իե. երես. 1222. Եկեղեցին հայոց ասէ յաւուրս Հերակլի կայսեր եւ եղբայր կաթուղիկոսին հայոց քննեալ զճշմարտ ութիւն հանդիսաւոր ժողովով` ընկալաւ զժողովն Քաղկեդոնի եւ զսահմանադր ութիւնս նորա ընդ այլ սուրբ ժողովս:
       Յայս ամենայն բանս յայտնի երեւի, զի որք թշնամութեամբ են ընդ ժղվոյն Քաղկեդոնի, արհամարհանօք խօսին զժողովոյն Կարնոյ. եւ զհակառակս նորա գովելով յիշեն. իսկ որք չունին ինչ թշնամութիւն, պարզապէս առաջի դնեն զեղեալսն: Այլ որպէս եւ իցէ` յերկուց կողմանց եւս այս մի ինչ միայն յայտնի աւանդի յայդոսիկ բանսդ, թէ հայք ՚ի ձեռն Եզրի ընկալան յայնժամ զժողովն Քաղկեդոնի եւ զդաւա նութիւն նորին. եւ հաղորդեցան ընդ յոյնս` ճանաչելով զնոսա միաբան լինել ընդ իւրեանս ՚ի խոստովանութեան հաւատոյ. եւ աւելի ինչ այլ ոչ աւանդի ՚ի դոսին:
       Իսկ անանուն պատմիչն` զոր բերէ Կլեմէս Գալանոս. հատ. ա. գլուխ. ժգ. երես. 185. յաւելու եւ զայլ ինչ` յասելն. Եղեւ ժողով ՚ի Կարնոյ քաղաք, զոր արար կայսրն Հերակլ, կոչեալ զկաթուղիկոսն հայոց զԵզր եւ զեպիսկոպոսունս եւ զիշխանս հայոց. եւ զբազում իմաստասէրս ՚ի յունաց. եւ ամսօրեայ քննութեամբ տրամաբանեալ ընդ միմեանս. ապա հաւանեալ նոցա Եզր` բոլոր եպիսկոպոսօք եւ իշխանօք հայոց` միաբան եղեն. զժողովն Դունայ նզովիւք չափ ՚ի բաց մերժեցին. եւ զծնունդն եւ զմկրտ ութիւն դարձեալ բաժանեցին, եւ զխաչեցարն յերեքսրբենէն ՚ի բաց հանելով ՚ի դէմս երրո րդութեան եդին, ասելով, սուրբ աստուած, սուրբ եւ հզօր, սուրբ եւ անմահ, ողորմեա ' մեզ: Եւ զսուրբ ժողովն Քաղկեդոնի եւ զկանոնադր ութիւն նորա համապատիւ այլ երից առաջնոց սուրբ ժողովոցն ընդունեցին. եւ այսմ հակառակեցաւ Յովհան Մայրագոմեցի. եւ սա աքսորեալ` ընդ հերձուածօղսն կարգեցաւ նզովիւք: Եւ յերես. 198. յաւելու նոյն անծանօթ պատմիչ, թէ զկնի միաբանութեան Եզրի` վեց կաթողիկոսունք կացին ՚ի նմին:
       Զայս ամենայն առեալ է դա յաղաւաղ եւ յանարգ գրութենէ եւմեքէ, որ կոչի բան ժողովոց. ուր գրի այսպէս . Իսկ յետ ժամանակաց ինչ առ թագաւորութեամբ Հերակլի, որ թագաւորեաց հռովմայեցւոց ամս. լա. առ սովաւ առաւ քաղաքն աստուածաշէն Երուսաղէմ, եւ սուրբ խաչն գերեցաւ ՚ի պարսից թագաւորէն: Սա ՚ի ժե. ամի թագաւորութեան իւրոյ սպան զԽոսրով արքայն պարսից, եւ դարձոյց զսուրբ խաչն: Իսկ ապա զկնի` ՚ի ժը. ամի արար ժողով ՚ի Կարնոյ քաղաքի յաճախագոյն իմաստասիրօքն յունաց. ածէ եւ զբազում ՚ի հայրապետացն հայոց` հաւանել երկաբնակ խոստովան ութեան նոցա. եւ զԵզր կաթուղիկոս հայոց հաստատեն. եւ զժողովն` որ ՚ի Դուին, նզովիւք չափ ՚ի բաց մերժեն. եւ զմիաւոր ութիւն ծննդեանն եւ զմկրտութեանն, եւ զխաչեցարն յերիս սրբասացութեանցն ՚ի բաց մերժեն. եւ հաւանեալ լինէր Եզր կաթողիկոս վասն նորընկալ իշխան ութեան իւրոյ, եւ ժառանգելոյ զաթոռ հայրապետութեան, մինչեւ ցԵղիա, որ եկաց ամս. ժդ. սոքա հնազանդեալ խոստովանութեան Քաղկեդոնին, եւ ոչ ընկալան զժողովն դունի… վասն զի այս Եզր ընկալաւ զհայրապետութին հրամանաւ Հերակլի թագաւորին հոռոմոց. եւ ընդդէմ եղեւ սուրբ ժողովոյն հայոց. վասն զի հաւանեալ ընկալաւ զժողովն Քաղկեդոնի. եւ բաժանեաց ՚ի միմեանց զմիաւորեալ ծնունդն եւ զմկրտութիւնն, եւ զխաչեցարն յերիս սրբասացութեանցն որոշեաց. եւ զկնի նորա կաթուղիկոսք վեց կարգեալք մինչեւ ցԵղիա, որ էր աւանդութեամբ նոցա:
       Յայսմ աղաւաղ գրութենէ առնու եւ Գրիգոր Անաւարզեցի` յասելն ՚ի թուղթն առ Հեթում թագաւոր այսպէս. Երբ Հերակլ վասն սուրբ խաչին յարեւելս գնաց, ժողովեաց զամենայն վարդապետսն հայոց. եւ ամսօրեայ քննութեամբ միաբան ութիւն արարին. եւ առին զջուրն ՚ի պատարագս , եւ զծնունդն ՚ի դեկտեմբերի. իե. եւ զայլ ամ. եւ յետ տր եղբայր այլ հինգ կաթուղիկոսունք յայն կեցան:
       Այս յաւելուածք բանից Անաւարզեցւոյն, եւ երկուց այնց անծանօթ պատմչաց ոչինչ ցուցանեն. զի չունին հիմն հաստա տութեան իւրեանց յարժանահաւատ մատենագրաց. եւ երեւին ինքնահնար մակաբերութեամբ յօրինեալ. որոյ ապացոյց լիցի եւ այս, թէ երեքին եւս դնեն, թէ յայնմ դաւան ութեան եւ ՚ի սովոր ութեան կացին հինգ յաջորդք Եզրի, կամ հանդերձ Եզրիւ վեց կաթողիկոսունք զկնի միմեանց , որ է յայտնի սուտ. որպէս տեսցես զկնի. ՚ի ծանօթ . ծթ. (1):
       Իսկ պատճառ այսպիսի յաւելուածով գրելոյ սոցա` է այս, զի զկնի այսր ժողովոյ` բազումք որք էին ՚ի մասն բաժնի յունաց, առաւել յարելով ՚ի հոռոմս համարձակ ընտելութեամբ` սկսան նաեւ յիրս ինչ ընդ ծիսի նոցա վարիլ, այսինքն է` առանց խաչեցարի երգել զսուրբ աստուածն, խմորուն եւ ջրախառն պատարագել, եւ առանձին տօնել զծնունդն եւ զմկրտութիւնն. եւ ահա վասն այսր համարեալ են այդոքիկ անծանօթ պատմիչք` թէ ՚ի ժողովն Կարնոյ սահմանեցին այսպէս առնել. որ ՚ի ստոյգ պատմութեանց ոչ ցուցանի: Իսկ այն` որ ասի յաղաւաղ գ րութեան անդ, յորմէ առեալ է եւ Ջահկեցին եւ նմանիք նորա, թէ Հերակլ կացոյց զԵզր կաթողիկոս, յայտնի սուտ է. զի նա յառաջագոյն իսկ նստեալ էր կաթողիկոս հայոց, եւ իբր այնպիսի հրաւիրեցաւ ՚ի կայսերէ ՚ի ձեռն Մժեժի մեծի. որպէս յայտ է ՚ի յառաջ եդեալ պատմութեանց: Այլ որք զայս ասեն, կամին այսու ցուցանել` թէ Եզր վասն գտանելոյ զայն իշխանութիւն` ընկալեալ իցէ զժողովն Քաղկեդոնի. որ չէ ' զրոյց ճշմարտասիրութեան: