Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Լամբրոնացին յատենաբան ութեան իւրում յիշատակէ զՇիրակացին ոմն ՚ի կարգս այնոցիկ, որք գրեցին բանս ընդդէմ յունաց իբր բաժանմամբ դաւանողաց: Իսկ թէ ո'վ իցէ այս Շիրակացի, տարակուսեալ եմք. եւ սակայն որովհետեւ ՚ի գիրս հայոց իբր հասարակ ոմն ծանուցեալ է յամենեցունց Անանիա Շիրակացին` որ էր յաւուրս կաթողիկոսութեան Ներսիսի Շինողի եւ Անաստասայ, մա'րթ է ասել` թէ յիշատակեալն ՚ի Լամբրոնացւոյն իցէ սա. ընդ որում գտանին մինչեւ ցարդ հատուածք ինչ բանից ընդդէմ յունաց` աղաւաղ ոճով յանուն Անանիայի Շիրակացւոյ: Բայց թէ սորա իցէ գրեալ յիրաւի զայնպիսի անհեթեթ թուղթ ընդդէմ յունաց, Լամբրոնացին ոչ որոշէ ինչ, եւ ոչ հաստատէ. եւ այս վասն երից պատճառաց:
       Նախ` զի այնր թղթոյ բանք ոչ յարմարին Անանիայի Շիրակացւոյ. քանզի նա յետ ուսանելոյ ՚ի Հայս զամենայն վարդապետական գիտութիւնս, եւ յետ վարժելոյ զամս ութն ամենաջան վաստակօք ՚ի հելլենական իմաստութիւնս առ ոտս յոյն փիլիսոփայի, որպէս եւ ինքն իսկ Անանիա պատմէ, եւ յետ աշակերտելոյ նովին ուսմամբ զբազումս, եւ յետ գրելոյ ողջամիտ եւ ուղղափառ վարդապետութեան այլեւայլ մատեանս ՚ի վերայ ամենայն գիտութեց, եւ յետ յօրինելոյ զգեղեցկաշար ճառս եւ շարականս, զիա՞րդ իշխէր զայնպիսի անալի` մանաւանդ թէ ախտալի թուղթ գրել` լի ամենայն տգիտութեամբ եւ մոլորութեամբ:
       Երկրորդ` զի Գրիգոր Մագիստրոս` որ լին էր ամենայն իմաստութեամբ, միանգամայն եւ միացեալ էր ամենեւին ընդ քաղկեդոնականս, եւ էր անուանի յուղղափառութենէ, ՚ի յիշելն զսա` գովութեամբ եւ յարգանօք խօսի զսմանէ, համարելով իբրեւ զմի ՚ի յուղղափառ վարդապետաց. եւ զիա՞րդ մարթ էր նմա այսպէս խօսիլ զսմանէ, եթէ արդարեւ սորա էր գրեալ զայն անճոռնի թուղթ: Այլ զի յայտնի երեւեսցի ասացեալս, բերից ՚ի մէջ զբան Մագիստրոսին, զոր գրէ առ Պետրոս Գետադարձ` խնդրելով ՚ի նմանէ յղել առ ինքն զգիրք Անանիայ Շիրակացւոյն. Համարձակիմք ասէ միշտ սովորեալ յառատաձիր պարգեւս` զկարեւորսն եւ զպիտանացուս յարտեւական բաշխելով քեզ, որ ոչդ երբէք դանդաղիս, հայցել ՚ի քէն զգիրս Անանիայի Շիրակացւոյն. որ բազում աշխատութեամբ եւ յածաչու խոնջմամբ հաւաքեալ ՚ի բազմազան եւ յոքնաբեղուն մատենից. յորում եւ ենթակայացեալ են ոչ միայն քառիցն արհեստօք, այլ բոլոր էականց խոկմունս, որ են այժմ ՚ի տան տէրունեան. զոր նախ քան զքեզ խրթնացեալ եւ թագն ընդ գրուանաւ ծածկէին: Զոր եւ ինքն իսկ` որ մատենագրաց զայդոսիկ, յառաջնում իւրոյ տրամաբանութեանն բազում տարակուսանս եւ կեղերջականս առաջի դնէ սակս մերոյ ազգին անփոյթ առնելոյ զայդպիսի գործառնութիւնս. յորում մթերեալք են տոգորք աստուածային, եւ ենթակայացեալ ամենայն արհեստօք մակացութեան: Եւ նախադասեալ է թուականութեանն եւ երաժշտականութեանն, որք են ՚ի տարորոշ քանակէ տարակացեալք. նաեւ երկրաչափութեանն եւ աստեղաբաշխութեանն, որք են ՚ի շարունակ քանակէ: Եւ զկնի այսոցիկ յարամանեալք արհեստք եւ մակացութիւնք եւ մատենագրութիւնք. եւ գրէ եթէ ամենայն բոլոր վարժումն հռետորական. թէպէտ եւ մասնաւոր զփոշետեսակսն զօրէն գործասէր մեղ ութիւն համբարեաց ՚ի մեղուանոցի այրդ այդ` ՚ի բազմավէպ մատենագրաց քաղդէացւոց եւ յունաց եւ ամենայն ազգաց առ ՚ի ծանօթ լինելոյ. որ նախ քան զայսոսիկ հաւաքեալն մատեանս` մակացու եղեալ իմաստասիրութեան. քանզի որք ոչ նախուստ կրթեալք են բոլորովին , ոչ գոյ հնար թեւակոխել յայնպիսի աստուածաբանութիւնս… Եւ արդ` քանզի սակս մատենին Անանիայի եղեւ յիշատակ իմաստասիրելոյս մեզ, բե'ր ոչինչ խրթին եւ անյայտաբար կամիմք զհայցուած մեր ծանուցանել մերոյ Լուսաւորիչդ. ՚ի բազմաց անփոյթ եղելոց այսպիսի գործառնութիւնք եւ հանդէսք. որ ոչ երբէք ՚ի ըստադին վարժելոց գրամարտկոսաց եւ քերթողաց` հնացեալ ՚ի մոռացումն այսպիսիւոյ մատենի եղեւ անկեալ… խնդրեմք ՚ի քումմէ լուսափայլութենէդ զնորագոյնն մատեան շնորհել մեզ. զի այժմ մերձ առ ծեր ութիւն հասեալ եմք, եւ դիւրին վերծանեալ հասցուք ըստ կարողութեան. զի մի ' յերկոցունց կողմանցն ունիցիմք մարտակցութիւնս` տե սութեան եւ մտածութեան: Այս բանք Գրիգորի Մագիստրոսի առն ուղղափառի արդարեւ ոչ կարեն հայիլ յայնպիսի ոք, ոմ իցէ գրեալ զայն տղայական եւ յիմարական թուղթ` Շիրակացւոյ ասացեալ:
       Երրորդ՝ զի զորս աշակերտեաց Անանիա, յայտնի քաղկեդոնականք էին, եւ զ վարդապետութիւն ժողովոյն Քաղկեդոնի քարոզէին. որպէս վկայեն պատմիչք հայոց` Սամուէլ, Կիրակոս, ուրեմն երեւի թէ եւ ինքն Անանիա ՚ի նոյն միտս էր: Եւ եթէ այսպէս է, ապա զիա՞րդ զայնպիսի բանս գրէր նա ընդդէմ քաղկեդոնականաց: Այլ Կլեմէս Գալանոս այլազգ կարգէ աստ զբանն. զի յետ դնելոյ` թէ Անանիա էր ներհակ քաղկեդոնականաց` յայլ իմն գլխոյ զայլ իմն հաստատէ. զի ասէ` հատ. բ. երես . 131. թէ Եղիա կաթողիկոս գոլով ջատագով ժողովոյն Քաղկեդոնի` եւ ջանալով զուղղափառութիւն քաղկեդոնականաց տարածել ՚ի Հայս, ՚ի սոյն գործ էառ ինքեան ձեռնտու եւ օգնական զաշակերտս Անանիայի: Բայց արդ` յայտ է, թէ Եղիա ոչ երբէք ջատագով եղեւ քաղկեդոնականաց. նաեւ հալածեաց եւս զաշակերտս Անանիայ վասն քարոզելոյ նոցա զքաղկեդոնականութիւն: Յորմէ մարթ է ձեռնարկել, թէ որպէս յայտնի սուտ է ջատագով լինելն Եղիայի քաղկեդոնականաց, սոյպ եւ հնար է ասել թէ յայտնի սուտ է զինիլն Անանիայի ընդդէմ քաղկեդոնականաց. թէպէտ Կլեմէս զերկաքանչիւրն եւս հակադրաբար միապէս ճշմարիտ համարի:
       Զայս ոչ եթէ վասն ջատագովելոյ ինչ ասեմ, այլ վասն ճշմար տութեան եղելոցն: Բայց ՚ի վերայ այսր ամի մա'րթ է ասել, թէ գուցէ սա ինքն Անանիա Շիրակացի յառաջ քան զգնալ իւր ՚ի յոյնս ՚ի ժամանակի պատանեկ ութեան իւրոյ գրեալ իցէ ինչ ինչ ընդդէմ` ընդ սուտ համբաւոյն, զոր ունէր զքաղկեդոնականաց. եւ կամ թերեւս յետինք շփոթեալ են զբանս նորա ընդ գրուածս այլոց, եւ զայլոց գործս նմա են ընծայեալ. որպիսի է եւ համառօտ մեկն ութիւն թղթոց առաքելոյն. զոր ոմանք սմին Անանիայի Շիրակացւոյ ընծայեն. բայց զայն արար այլ ոք Անանիա վարդապետ` Սանահնեցի, որ յերկրէն Շիրակայ գոլով` Շիրակացի եւս կոչի, առ ժամանակօք Պետրոսի Գետադարձի. որպէս որոշակի ծանուցանէ զայս վանական վարդապետ ՚ի ճառս հարցմանց իւրոց, ասելով` թէ սորա է այն մեկնութիւն, եւ ոչ առաջնոյն Անանիայի Շիրակացւոյ: