Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Այլ գիտելի է, զի գոյ աղաւաղ գրուած ինչ համառօտ` որ ասի պատ մութիւն ժողովոյ հայոց. յորում հեղինակն առաջի մատուցանէ զինքն Յովհաննէս անուամբ իբր կաթողիկոս ոք, եւ ասէ. թէ ես արարի ժողով ՚ի Մանազկերտ եւն. քանզի յետ ՚ի մէջ բերելոյ զանուանս քանի մի կաթողիկոսաց` որք էին յառաջ քան զՅովհան Իմաստասէր, ասէ զկնի զայսպիսի ինչ. Արդ` զկնի տեառն Եղիայի ՚ի տուչութենէ ամենախնամ շնորհաց սուրբ հոգւոյն պարգեւեալ ընձեռեցաւ աթոռ հայրապետութեան սրբոյն Գրիգորի` ինձ Յովհաննիսի ներգեւեալ տարապատկան փանաքէի. եւ գայր հասանէր մեզ ՚ի թիկունս առնել սիւնհոդոս հաւատոյ, ճշմարիտ ուղղափառութեամբ խոստովանել մեզ զսուրբ աւանդ միացեալ բնութեամբ բանին աստուծոյ, մի ութիւն խոստովանելով, եւ ո'չ երկու բնութիւնս. եւ ջատագով լինել իմոյ անարժանութեանս առ ՚ի խնդրել զվրէժ պարտուց հատուցման երկաբնակ խոստովանութեան Եզրի որ քաղկեդոնական ախտիւն զմայլեալ` կործանեցաւ յուղղափառ հաւատոյ սուրբ ժողովոյն Դվնի. եւ վասն աթոռընկալ տէր ութեան իւրոյ հրապուրեաց զբազումս զկնի իւր. եւ էառ զաթոռ տէր ութեան իւրոյ ՚ի ժողովոյն Կարնոյ ՚ի թագաւորենէն Հերակլէ, որ տիրելով թագաւորեաց հայոց եւ հոռոմոց. վասն զի սպան զԽոսրով արքայն պարսից, եւ եբարձ զթագաւոր ութիւն նորա. քանզի ցայն վայր հնազանդեալ էին հայք ընդ ձեռամբ Խոսրովու արքային պարսից: Իսկ նորա հաստատեալ զաթոռ հայրապետութեան Եզրի` զհայք քաղկեդոնիկ արար. վասն զի կաթուղ իկոսք յԵզրէ նստեալք զՅովհաննէս` նոյն խոստովանութեամբ Քաղկեդոնի վարեալ լինէին առ ՚ի յաստեացս, որ էր չար պատառումն հերձուածոյ. զորս ոչ ընդունի սուրբ եկեղեցի, այլ` նզովելով արտաքս մերժէ զշփոթ եւ զերկաբնակ հաւատ նոցա: Վասնորոյ հրամայեցաք ժողով լինել ՚ի քակումն եւ ՚ի խլումն աւանդման Քաղկեդոնի եւ Եզրի, եւ ՚ի նորոգումն հաստատման սուրբ ժողովոյն Դըվնայ, որ աւանդեցաւ մեզ սուրբ եւ ճշմարիտ հաւատ ՚ի ձեռն սուրբ խոստովանողացն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: Արդ` շնորհիւ կամաց բարձրելոյն, եւ ամենաջողակ սիրոյ հոգւոյն սրբոյ` շնորհեցաւ ինձ Յովհաննէս կաթողիկոսի` առնել եօթներորդ ժողով ՚ի Մանազկերտ գեօղ:
       Եւ ապա յաւելու, թէ յայս ժողով էին ընդ մեզ եւ ասորիք. եւ կարգեցաք ասէ բազում ճառս ընդդէմ քաղկեդոնականաց. եւ յետ կրկնելոյ բազում անգամ նախատինս բազումս ընդդէմ երկաբնակուց` բերէ զանյարմար վկայութիւնս առ ՚ի հաստատել ընդ հաճոյս իւր զմի բնութիւն: Եւ զկնի ասէ, թէ զայս խոստովան ութիւն ընկալեալ ասորւոց ` մեկնեցան ՚ի մէնջ: Եւ ապա անմիջապէս կարգէ բանս ընդդէմ ծիսից այլոց եկեղեցեաց, եւս առաւել ընդդէմ նոցին իսկ ասորւոց. եւ երկարագոյնս խօսի ՚ի վերայ անխմոր եւ անջուր պատարագելոյ. եւ հրամայէ մի ' հաղորդիլ յաւուր աւագ հինգշաբթու , եւ պատուիրէ լուծանել ձկամբ եւ կթովք զշաբաթս եւ զկիւրակէս աղուհացից. զի որոշեսցուք ասէ ՚ի քաղկեդոնականաց: Եւ ՚ի բովանդակ գրուածսն զէն ունի ՚ի ձեռին զսուր բարկ ութեան եւ ատել ութեան ընդդէմ այլոց եկեղեցեաց:
       Այս գր ութիւն արդարեւ հրէշ իմն է. յոր եւ ուշի մտօք հայեցեալ մեր, եւ բազում զգուշութեամբ քննեալ, եւ ընդ պատմութիւնս հաւատարիմ մատենագրաց` նաեւ ընդ գրուածս ասորւոց համեմատեալ, յեօթն գլխոց յայտնի տեսաք, թէ չէ ' այդ գործ Յովհաննու Իմաստասիրի, այլ` այլոյ ուրումն:
       Նախ` զի յուզեալ մեր ՚ի հին ձեռագիրս, գտաք խառնել զայդ ընդ այլ պատմութիւնս, եւ յայլեւայլ օրինակս այլեւայլ, աւելի կամ կրճատ, առանց հեղինակի եւ առանց անուան, ամենայն իրօք աղաւաղ: ՚Ի ձեռագիրի միում եւս գտաք զբովանդակ գր ութիւն այնր պատմ ութեան յերրորդ դէմս կարգեալ, եւ ոչ յառաջինն, քանզի գրի անդ այսպէս. Զկնի տեառն Եղիայի ՚ի տուչութենէ հոգւոյն սրբոյ պարգեւեցաւ աթոռ սրբոյն Գրիգորին տեառն Յովհաննու… արդ` շնորհիւ կամաց բարձրելոյն եւ ամենակատար հոգւոյն սրբոյ` շնորհեցաւ աթոռ կաթողիկոսութեան Յովհաննու, որ կամեցաւ զեօթներորդ ժողովն գումարել՚ի գեօղն Մանազկերտոյ: Ուր ահա ո'չ գրի ինձ Յովհաննիսի, որպէս դնի ՚ի նախընթաց յայն բան, այլ` սոսկապէս Յովհաննու: Այս նաեւ յայնմ աղաւաղ գր ութեան ուրեք ուրեք տեսանի` յասել հեղինակին յերրորդ դէմս, թէ յԵզրէ մինչեւ ցՅովհաննէս այսպէս էին, որպէս տեսանես ՚ի վերոյգրեալսդ: Որով յայտնի երեւի, թէ այն գրուածք ո'չ են նորին Յովհաննու հայրապետի Իմաստասիրի, այլ ` այլոյ ուրուք, եւ առ սակաւ սակաւ յեղափոխեալ ՚ի դէմս նորուն. որպէս տեսցես այժմ ՚ի ստորեւ. եւս եւ ՚ի յօդուածին. ե: Արդ` եթէ այն գրուածք չեն նորա, ուրեմն ո'չ է մարթ ցուցանել անտի իբր ՚ի հարազատ գրուածոյ Յովհաննու Իմաստասիրի, թէ նա մերժեալ իցէ զժողովն Քաղկեդոնի:
       Երկրորդ` յայն աղաւաղ բան աւանդի այնպիսի ինչ, զոր անհնար էր գրել Յովհաննու հայրապետի. որով եւ ապացուցանի` թէ չէ ' այն գր ութիւն նորին Յովհաննու Իմաստասիրի. իսկ թէ զիա՞րդ, ծանի'ր. զի ամենայն պատմիչք հայոց, Յովհաննէս կաթողիկոս, Ասողիկ, եւ այլք, եւս եւ կանոնագիրք մեր աւանդեն, թէ Եղիա կաթողիկոս ամենայն իրօք ընդդէմ զինեցաւ քաղկեդոնականաց եւ հետեւողաց Եզրի, մինչեւ ընկենուլ յաթոռոյ եւ զԱղուանից կաթողիկոս ձեռնտուութեամբ այլազգեաց վասն ընդունելոյ նորա զժողովն Քաղկեդոնի. տե'ս ՚ի պատմ. գլ. ծթ. երես. 383. եւ ՚ի ծանօթ. ծթ. (1) երես. 564. եւ յայտ է թէ զայս գիտէր եւ յաջորդն Եղիայի` այն է Յովհան Իմաստասէր. զի ոչ ոք եղեւ մինչեւ ցայժմ ՚ի կաթողիկոսաց` որ ոչ գիտաց, թէ նախընթաց իւր հալածեալ իցէ զքաղկեդոնականս, կամ միաբանել իցէ ընդ նոսա. մանաւանդ յորժամ արարեալ իցէ զայդ մեծաւ խռովութեամբ: Արդ` եթէ գիտէր զայս յաջորդն Եղիայի Յովհան հայրապետ, ՚ի գրելն զկաթողիկոսաց` ոչ կարէր համարիլ զԵղիա ընդ այնոսիկ` որք միաբան էին ընդ քաղկեդոնականս. եւ ոչ էր նմա հնար ասել, թէ Եղիա հաւան էր Քաղկեդոնի, եւ էր դաւանութեամբ եւ աւանդութեամբ Եզրի. զի զայսպիսի յայտնի իրաց անգիտանալ եւ ոչ իսկ ռամկաց վայել է, թո'ղ թէ կաթողիկոսի. մանաւանդ զի յաւուրս նորա դեռ կենդանի էին` որք ընդ Եղիայի հալածեցին զքաղկեդոնականս : Ապա զիա՞րդ յայնմ աղաւաղ գր ութեան ասէ հեղինակն, թէ Եղիա կաթողիկոս հաւան էր ընդ քաղկեդոնականս, եւ էր աւանդութեամբ Եզրին. ուրեմն նա` որ զայս ասէ, ոչ է յաջորդ այնր Եղիայի:
       Երրրոդ` յայն աղաւաղ գրուած չարաչար դատափետի Եզր կաթուղիկոս, եւ քանիցս յիշի անուն նորա անդ` միշտ նախատանօք ՚ի մէջ բերի. իսկ ՚ի գիրս եկեղեցական կանոնադրութեանց եւ մեկն ութեան ժամակարգութեանց, զոր արարեալ է Յովհաննու հայրապետի` նա ինքն յարգութեամբ ՚ի մէջ բերէ զնոյն Եզր կաթողիկոս. եւ ասէ. թէ նա կարգեաց յարեւագալն եղիցի անուն տեառն. եւ բացատրէ ՚ի մեկնութեան, թէ յինչ գեղեցիկ խորհուրդ նկարագրի այն: Ուրեմն կամ պարտ է ասել, թէ Յովհան հայրապետ ներհակ անձին իւրում մերժէ զԵզր կաթուղիկոս իբրեւ զմոլորեցուցիչ, եւ միանգամայն ընդունի զնա իբրեւ զառաջնորդ ուղիղ կարգաց. եւ կամ ճշմարտիւ ասել, թէ այն աղաւաղ գրուած չէ Յովհաննու հայրապետի:
       Չորրորդ Յովհաննէս կաթողիկոս պատմաբան, որ է առաջին պատմիչ վարուց Յովհաննու հայրապետի, նոյնպէս եւ այլք առհասարակ ամենեւին ո'չ յիշին, թէ նա հակառակ գրեաց քաղկեդոնականաց. իսկ եթէ այն գրուած Յովհաննու հայրապետին էր, անտարակոյս զայն եւս ՚ի մէջ բերէին նոքա, եւ այս յայտնի եւս տեսցի ՚ի յօդուածն. գ:
       Հինգերորդ` որպէս ունիմք ցուցանել ՚ի յօդուածն ե. ՚ի ժողովն` զոր արար Յովհան Իմաստասէր հանդերձ ասորւովք, նզովեցան գլխաւորաբար յուլեանիտք այսինքն հետեւօղք Յուլիանոսի Աղիկառնացւոյ. մանաւանդ թէ` սոսկ վասն յուլիանիտաց եղեւ ժողով. որպէս գրեն եւ նոքին իսկ ասորիք , որք գտան յայն ժողով: Իսկ ՚ի յաղաւաղ գրութեան` յորում աւանդի պատ մութիւն այդր ժողովոյ, բնաւ ոչ յիշի այդ: Արդ` գթէ յիրաւի հեղինակն այնր աղաւաղ գրուածոյ նա ինքն գումարող ժողովոյն Յովհան հայրապետ էր, զիա՞րդ չյիշէր զայն ինչ, որոյ վասն գլխաւորաբար գումարեցաւ այն ժողով: Զի յայտ է թէ մինչեւ ցայժմ ոչ երեւեցաւ ուրեք այնպիսի ոք պատմիչ ժողովոյ` որ իցէ միանգամայն եւ գլուխ այնր ժողովոյ եւ ՚ի յառաջ բերելն զպատճառ ժողովոյն` ոչ իցէ յիշեալ բնաւ զգլխաւոր պատճառն, որոյ վասն գումարեալ իցէ այն ժողով:
       Վեցերորդ` գրութիւնք Յովհաննու հայրապետի որչափ եւ ունիմք առ մեզ, են յօրինեալ վսեմապանծ շարագրութեամբ, վայելուչ կարգաւ, հեզահամբոյր սիրով, խաղաղական ոգւով, եւ բազմահանճար իմաստութեամբ, այսմ նաեւ պատմաբանն Յովհաննէս կաթողիկոս վկայէ` որ քաջահմուտն էր ՚ի քերթուածս շարադրութեան, եւ դարձեալ` յայտնի տեսանի ՚ի գրուածս նորա տեղեկ ութիւն նախնի իրաց, եւ հելլենական հին պատմութեանց եւ առակաբանութեանց. զորս գեղեցիկ իմն յարմարեցուցանէ բանից իւրոց: Իսկ այն աղաւաղ բանք ժողովոց գրեալ են անարգ շարադրութեամբ, խառնափնդոր կարգաւ, կրկնաբան շաղփաղփութեամբ, ամենադառն ատելութեամբ, խռովասէր ոգւով, ստուերամած տգիտութեամբ, անյարմար բառից խրթնութեամբ, եւ անյարիր բանից կուտակութեամբ. ուր եւ բնաւ տեղեկ ութիւն իրաց ինչ ոչ նշմարի: Ուրեմն եւ ո'չ իսկ երազել հնար է, թէ Յովհաննու հայրապետի իցէ արարեալ զայն: Բայց որպէս զի աչօք եւս տեսցես զայս տարբերութիւն, բերից յերկոցունց եւս զհատուած մի բանից ՚ի վերայ նոյն նիւթոյ:
       Հեղինակ աղաւաղ գրուածոյն` յետ կանխաբանելոյ ընդդէմ քաղկեդոնականաց բազում ինչ` կանոնս սահմանէ ՚ի վերայ պէսպէս իրաց` առ ՚ի որոշելոյ զհայս ՚ի քաղկեդոնականաց անտի. Արդ` ասէ, զա'յս հնարեսցուք հիմն եւ պարիսպ ամր ութեան ընդդէմ հերձուածոյն Քաղկեդոնի. եւ հնարեսցո'ւք վկայս հաստապատճառս եւ բազմաբանս բնադիւր բաղդատութեամբ. եւ մարգարէափակ ամրապնտեալ գրեսցուք պատճէնս հաւատոյ յաւանդ ութիւն խոստովան ութեան վիճակիս մերոյ. եւ սեպհականեսցի ամենայն կրօնս հայոց. եւ կործանեսցի չար աղանդն նոցա: Նախ զպահս առաջաւորացն ՚ի սուրբ պահս քառասնորդաց կարգեսցուք. եւ զշաբաթ եւ զկիւրակէ քառասնորդաց պահոցն ՚ի պայծառ ութիւն ուրախ ութեան կարգեսցուք` ՚ի ճաշակումն պարար տութեան կերակրոց որովայնամոլից արտաքնոցն եւ նոցին նմանիցն, եւ ոչ կարգեալ ուխտաւորաց եկեղեցւոյ: Զի թէպէտ եւ ցայսվայր ծոմացեալ միապէս յարաձգաբար ասի աւարտումն սուրբ պահոցն, զոր հաստատեալ եդեալ սուրբ առաքելոցն, յոբելենիւ հիմնացուցեալ. յծը. հարցն` աւուրս խթ. օր պահոցն, սակայն յաճախեալ քաղկեդոնական աղանդն` այսպէ'ս հնարեսցուք. կապեա'լ կնքեսցուք զառաջաւորս սուրբ պահոցն հինգօրեայ աւուրբք ընդ պահս սուրբ պասեքին, անբա'ժանելի եւ անորիշ յօրինելով, ցանկ հաստատելով, եւ խորահիմն` հաստայատակ` լայնապարիսպ ամրափակեալ քառասնօրեայ պահօք` հինգօրեայ առաջաւորօքն. եւ զշաբաթ եւ զկիւրակէ որոշեսցուք յուրախ ութիւն զօշոտացն. զի թերեւս հնարեսցին գալ ՚ի հնազանդ ութիւն խոստովան ութեան մերոյ. զի այսու ածցուք զբռամբ զարտաքինսն եւ զանհաւան ազգս մեր: Իսկ զնուիրական աւուրսն ՚ի սուրբ քառասնորդսն կատարեալ յոբելենին, այսինքն ՚ի շաբաթ եւ ՚ի կիւրակէ յուրախ ութիւն պայծառ ութեան ՚ի կթոց կերակուրս հրամայեմք` լուծանել զօշոտացն եւ որովայնամոլիցն. եւ այդու ընդդէմ հերձուածողաց ցանկս պարսպեմք, եւ շրջափակեմք զպարսպեալ առագաստն. զի մի ' սպրդեալ մուծցի ՚ի ներքս աղանդն հերձուածոյն Քաղկեդոնի, որ սփռեալ տարածեալ է ընդ բոլոր Հայք: Եւ կանոն կարգեմք այսպէս. զձու , եւ զձուկն, եւ զձէթ եւ զթան եւ զիւղ եւ զպանիր եւ զգինի միաճաշակ կերակուր կարգեսցուք: Արդ` եթէ ոք յայսուհետեւ է յառ ապա ժամանակ զայս ամենայն բաժանէ ՚ի միմեանց, նզովեա'լ եղիցի: Ահաւասիկ զայս գրեցաք կանոնս ` ես Յովհաննէս հայոց կաթողիկոս: Ո'վ անհեթեթ զգայարան, այդ իսկ Նեստորի անիծելոյն աղանդն է. զի Բարսեղ Կեսարացին զձուկն գազան ասէ. եւ առաքեալն վկայէ, այլ մարմին է ձկանց. արդ` առաքեալն մարմին ասէ. եւ հերձուածօղն` ջուր: Ե'կ առ ձէթ. գիրք զիւղ եւ զձէթ մի ասեն. Եսայի ասէ, փայտ իւղոյն. եւ Դաւիթ, ծեր ութիւն իմ ՚ի ձէթ պարարտութեանն. երթ առ աւետարանագիրն, որ ասէ վասն կուսանաց, թէ ձէթ ո'չ առին. եւ դարձեալ` թէ տո'ւք մեզ յիւղոյդ ձերմէ. եւ ահա յայտ է թէ իւղ եւ ձէթ մի են: Եւ Ադամ ո'չ եթէ պանիր եկեր, այլ` պտուղ ծառոյ, եւ ել ՚ի դրախտէն: Եւ եթէ ոք զկիւրակէ իբրեւ զուրբաթ պահէ, անհնարին մեղք են:
       Եւ ՚ի բովանդակ գրութիւնսն անդ կրկնէ եւ կրկնէ բազում անգամ զայսպիսի բանս. Կարգեցաք ասէ ճառս բազումս հակառակ երկաբնակացն Քաղկեդոնի. եւ խլեցաք զորոմն ապականութեան, որ սփռեալ էր յԵզրայ ցայսվայր տարածեալ. վասնորոյ բազումս կործանեցան յերկաբնակ հաւատն. եւ մերժեցաք զախտ ժողովոյն Քաղկեդոնի: Եւ թէ` զի մի ' քաղկեդոնական ախտիւն շաղախել կործանեսցին մերքս յուղիղ հաւատոց անտի: Եւ թէ` զի զատեալ որոշեսցուք ամենայն կարգօք յերկաբնակ յաղանդոյն Քաղկեդոնի: Եւ թէ` զի կարկեալ փակեսցի աղանդ երկաբնակացն:
       Տեսանե՞ս, թէ որո'վ ոգւով, եւ ո'րպիսի անճոռնի եւ յանդուգն բանիւ խօսի դա, եւ քանի ' խառնիխուռն շարագրութեամբ. սոյնպէս են եւ առաւելապէս եւս եւ այլ կանոնք եւ գրուածք դորա: Իսկ մեք յայն սակս զայս կանոն միայն ՚ի մէջ բերաք աստ, զի ՚ի վերայ այդր իրի բանք լինին եւ ՚ի հարազատ կանոնագրութիւնս Յովհաննու հայրապետի Իմաստասիրի. այլ տե'ս, թէ զի'նչ եւ զիա'րդ գրէ նա` եւ որպիսի բանիւք:
       Առ այսոքիւք ասէ են ոմանք դարձեալ` որք ՚ի սուրբ քառասներորդս պահոցն զշաբաթ եւ զկիւրակէ օրն ընդ տրտմութեամբ եւ ընդ ապաշխարութեամբ արկանեն, որպէս եւ զայլ եւս հինգ աւուրս զանցեալս. ո'չ տան թոյլ զփրկչականն ՚ի նոսա կատարել զպատարագ. առ երեսս` առաքին ութեան կեղծաւորին լինել ջատագով, եւ սրտիւք ՚ի չարաչար աղանդաց կործանին խորխորատս: Փառաւորագունիս այսորիկ միաշաբաթուս աւուր մեծ է եւ դժուարադիտելի յոյժ խորհուրդ. զի զանճառելի խոստացելոց կենացն յղանայ ՚ի միջի մերում զճշմարտութիւն: (Եւ ապա զխորհուրդ աւուր կիւրակէի ՚ի մէջ բերեալ` ասէ ): Յայսմ աւուր Քրիստոս զմահ խափանեաց, ընդ ինքեան ՚ի մեռելութենէ զմարդկայինն վերածելով բնութիւն: ՚Ի սմա եւ հոգին սուրբ առաքեալ ՚ի հօրէ` զանմերկանալին մեզ զգեցոյց մխիթարութիւն: ՚Ի սմին աւուր եւ զերկրորդ իւր խոստացեալ է առնել Քրիստոսի յաշխարհ զգալուստն. յորում հրեշտակապետացն ուժգնակի հնչեալ լինին փողոցն ձայնք. զոր մարգարէն աւագափող զնա անուանէ, այսինքն` վերջին եւ մահալոյծ եւ կենսառաք ձայն: ՚Ի սմա եւ հասարակաց մեր բն ութիւն ՚ի բաց դիցէ` զորս ՚ի պատուիրանազանցութենէն եբարձ` զբեռինս մեղաց` մահու եւ ապականութեան: Յայսմ աւուր բանան` ՚ի նախահօրէն մերմէ աղխեալ դրունք դրախտին, բոցայինն ՚ի բաց երթեալ ՚ի նմանէ սուր. եւ փեսայն ընդ ինքեան ՚ի ներքս ՚ի լուսեղէնն տանի յառագաստ զհարսնացեալն իւր եկեղեցի. եւ ընդ գիշերոյ շարալծեալս այս մերկանայ ՚ի մէնջ զգալի լոյսս արեգական եւ լուսնի, ՚ի բաց դնելով զղամպարունակ պայծառութիւնն. զի տէր ինքնին եղիցի մեզ լոյս մշտնջենական. եւ փառք նորա մեզ փոխանակ տունջենային լուսոյ: Եւ զի սահմանաւ դուն ինչ ՚ի վերայ սորա ասացից. Սա ' է նախագոյակ լուսոյն ծնօղ, եւ սկիզբն զէակսս գոյացուցանողացն աւուրց: Սա ' է առ երկս զիւրն կոչօղ ճարտարապետ, եւ առ հանգիստ: Սա ' է, որ զլուսոյն արարիչ` ՚ի խաւարէ մեզ լոյս ծագեաց եւ ծագեսցէ: Սա ' է անմահ ութեան պտղոյն պտղաբերիչ: Եւ զի այսպէս մեծագոյն է սա, եւ մեծամեծաց իրողութեանց պարունակօղ, յիրաւի ըստ գերակայ իւրում ճոխութեանն` զառաւելագոյն ՚ի մէնջ պահանջէ պատիւ. եւ նախ քան զայլսն` զառանձնական զիւր ինքեան զիսկագոյնն եւ զհարազատագոյնն, առանց որոյ ո'չ անուն եւ ո'չ փառք առ սա ասասցին, զառ ՚ի յերկնից ասեմ իջեալ կենսատուն կերակուր, զնորն ուխտ` եւ նորոգօղն զմեզ ՚ի մեզանց եղծմանէ: Այլեւ յերկրաքարշական զբօսանաց անտի դատարկեալն մեր, եւ զուարթագին իրօք ՚ի վերայ ելանել ողբալեանց, պատուոյն սորա է առաւելութիւն. զի ազատ յամենեցունց յայսցանէ տրտմագին եւ տարժանաւոր իրաց զուրախացուցանօղն զմեզ հաւատամք գոլ զերկիր:
       Եւ ապա զգուշացուցանէ, զի մի ' պատրուակաւ այսպիսի յարգ ութեան աւուր կիւրակէի` զեղխեսցին ՚ի կերակուրս կամ ՚ի զբօսանս. Միայն թէ ասէ զգուշանայցեմք` ՚ի չափաւորագունիցն ո'չ յանչափիցն ելանել սահման. ճանապարհ զարքունիս գնասցես ասէ. մի ' խոտորեսցիս` մի ' յաջ եւ մի ' յահեակ: (զի ) Որ առ պատուիրանադրեալն ոչ ձգտի հասանել կանոն, նա յահեղակողմանն դանդաչէ խոտորեալ ճանապարհի. իսկ որ յառաւելազանցն նկրտի հրամայեցելոցն հասանել, զաջակողմանն այնպիսի տենչացաւ գտանել զխոտորումնն: Մինն յանդգնաբար յապաշխար ութեան հոսելով վտանգս` յառաւել պնդութենէն յանյուս ութեան ընկղմի խորս. եւ միւսն անչափաբար ընդարձակեալ թողութեանն յուսով զբովանդակ զերկիւղին ՚ի բաց լուծանէ զկապ: Իսկ որ յերկաքանչիւրոցն զանգիտեալ հրաժարիցէ ծայրայեղ խոտորմանց, միջին իմն արդարակ եւ անստերիւրօղ ճանապարհաւ բերիցին. յորմէ ոչ փոփոխեսցի նախահարցն հաստատեալ սահմանք. այսինքն` ո'չ տէրունականն աւուր զապաշխարութեանն ՚ի վերայ ածել զնոսիր (թախծագին վիշտ ). եւ ո'չ նմանօրէն սմա` զծոմականսն դատարկացուցանել եւ փափկացուցանել զաւուրս: Եւ ո'չ դարձեալ յառ գերազանցագոյնն սոցա ումեք վերանալ ելանել. որպէս թէ ընդ անգործ ութիւն եւ ընդ բերանալուծ ութիւն խառնել եւ զքնոյն խոր ութիւն եւ զգինեճանութեանն որովայնամոլութիւն. իսկ ՚ի տրտմականսն` ծանրաբեռնութեանն ՚ի ներքոյ դնանիլ տկար բնութեանս, մարմնասպան լինելով յաւէտ` քան թէ ախտասպան. եւ ՚ի կքել մարմնոյն` գտանել հոգւոյն զվհատութեանն տարակուսանս: Բայց խնդրէ ընդունել զպատիւն իւր փրկչականս այս մեծ օր` յերեկոյեան շաբաթուն մինչեւ ցերեկոյ միաշաբաթուն. քանզի մինն` հիմն ՚ի ներքոյ անկեալ. դնի պատուականագունիս այսմիկ աւուր, եւ միւսն` աւարտ ՚ի վերայ եկեալ բովանդակի. զի այսանակ ճոխագունիցն վերջոյ եւ առաջոյ պատուագիրքն յաճախեն զփառս: Եւ յետ բազմադիմի վարդապե տութեան բովանդակեալ զբանս իւր ՚ի կարգս կանոնաց` սահմանէ որոշ կանոն համառօտիւ ՚ի վերայ կիւրակէի եւ շաբաթու. զոր գտցես ՚ի յօդուածն . ը:
       Այժմ համեմատեա ' աղաչեմ զբանս սորա ըստ բանից այնր աղաւաղ գրուածոյ, ըստ շարադրութեան, ըստ ոճոյն, ընդ քաղցրութեան, ըստ վարդապետութեան, ըստ բերման ոգւոյն, եւ ըստ այլ հանգամանաց ամի ՚ի վերայ մի եւ նոյն իրի: Թո'ղ զայն, զի միայն բանք կարգին լոկ յատելութիւն քաղկեդոնականաց. իսկ միւսոյն միա'յն առ խաղաղ ութիւն եւ առ բարեկարգ ութիւն հօտին: Սոյնպէս են եւ այլ ամենայն գրուածք երկաքանչիւրոցն տարաձգեալք ՚ի միմեանց իբրեւ երկինք յերկրէ. որովք քաջայայտ երեւի, թէ այն միւս աղաւաղ գրուած չէ ' Յովհաննու հայրապետի Իմաստասիրի, այլ ` այլոյ:
       Եօթներորդ` որպէս յայտնի տեսանի ՚ի վերոյեդեալ խիստ կանոն աղաւաղ գրութեան, հեղինակ նորին ասէ եւ վկայէ զանձնէ իւրմէ լինել իբր առաջին հնարիչ եւ կանոնադրիչ լուծանելոյ զշաբաթ եւ զկիւրակէ յաւուրս աղուհացից. ուրեմն որ առաջին կանոնիչն է լուծանելոյ զշաբաթ եւ զկիւրակէ, նա համարի լինել հեղինակ այնր աղաւաղ գրուածոյ: Իսկ արդ` առաջին հնարիչն եւ կանոնիչն լուծանելոյ զշաբաթ եւ զկիւրակէ ` ո'չ է Յովհան հայրապետ Իմաստասէրն (որպէս յայտնի ցուցանեն վերոյգրեալ բանք նորա ), այլ` Յովհան` վարդապետ ոմն տեղապահ աշակերտ Գրիգորատրոյ Անձախաձորեցւոյ յառաջ քան զԻմաստասէրն, որպէս եւ բացայայտ պատմութեամբ եւ պարագայիւք գրէ Դաւիթ վանահայր Բագրեւանդացի, ապա ուրեմն եւ հեղինակ այնր աղաւաղ գրուածոյ ո'չ է Յովհան հայրապետ Իմաստասէր, այլ` նա ինքն Յովհան վարդապետ աշակերտ Անձախաձորեցւոյն: Զայսմանէ տե'ս եւ ՚ի պատմ. գլ. ծդ. երես. 352. եւ 353. եւ ՚ի ստորեւ ՚ի յօդուածն . ե. եւ զ: Այս Յովհան վարդապետ` որպէս յիշեցաք այլուր, երեւի լինել ՚ի սահմանաց Մանազկերտոյ. որոյ վասն ՚ի կարգի պատմ ութեան առ որոշումն յայլոց` Մանազկերտցի կոչեցաք. որպէս եւ յայսմ ծանօթութեան: Մարթ էր եւս կոչել տիկորեցի` հայելով ՚ի բանս Սարկաւագ վարդապետին. զորմէ տե'ս ՚ի յօդ . զ եւն:
       Ասիցես. եթէ այդ աղաւաղ գրուած իցէ գործ Յովհաննու Մանազկերտցւոյ կամ Տիկորեցւոյ, եւ ոչ Յովհաննու իմաստասիրի, զիա՞րդ ապա դնի յաղաւաղ գրուածի անդ` թէ իցէ յաջորդ Եղիայի: Պատասխանեմ. այդմ. ոչ այլ ինչ պատճառ մարթ է նշանակել, բայց եթէ զայս, զի հակառակասէրք ոմանք կամելով ընդունելի առնել զայն գրութիւն` ջանացեալ են ընծայել երեւելւոյ ումեք. եւ զի երեւելի էր յոյժ յաջորդն Եղիայի Յովհան հայրապետ Իմաստասէր` եւ մօտ ՚ի ժամանակս Մանազկերտցւոյն, նմա կամելով տալ` ՚ի նոյն են կարգեալ զբանսն. եւ կամ անտեղեկութեամբ պատմութեանց շփոթեալ են զանուանս:
       Եւ թէ այսպիսի անտեղեկութեամբ կամ մանաւանդ խարդախութեամբ են արարեալ, աստի եւս յայտ է, զի զայն աղաւաղ բան կանոնադր ութեան ՚ի վերայ պահոց նովին շարադրութեամբ տեսանեմք տուեալ եւ Յովհաննու Մանդակունւոյ ՚ի կանոնագիրս ինչ. գլ. լբ. այսպիսի վերնագրաւ. Կանոնք Յովհաննու Մանդակունւոյ հայոց կաթողիկոսի: Զոր ընթերցեալ ոմանց ` անկեալ են ՚ի տարակոյս ՚ի վերայ գրուածոց Մանդակունւոյն. վասնորոյ եւ Մխիթար կաթողիկոս ՚ի չորեքտասաներդ դարուն, ՚ի պատասխանին` զոր գրեաց ՚ի Հռովմ, ընդ անընդունելի գիրս դասէ եւ զգրութիւն Յովհաննու Մանդակունւոյ. մանաւանդ զի յօրինակս ինչ պատմ ութեան ժողովոյն Մանազկերտոյ` եդեալ կայ եւ այլ ինչ հատուած բանից յանուն Յովհաննու Մանդակունւոյ, անմիջապէս զկնի աղաւաղ գրութեան: Նաեւ Եւտիմիոս ոմն աւելորդաբան մատենագիր յունաց ասէ, թէ զայսպիսի դիմադրական բանս գրեաց Եւհանիոս Մանդակունեցի, եւ բաժանեաց զՀայս ՚ի Յունաց: Արդ` ահա որպէս ստութեամբ կարգեալ են զայն ամենայն ՚ի դեմս Մանդակունւոյ, նոյնպէս եւ ՚ի դէմս Յովհաննու Իմաստասիրի:
       Եւ ոչ միայն յանուն սոցա, այլեւ յանուն այլոց երեւելի անձանց ընծայեալ տեսաք ուրեք զնոյն բանս յանծանօթ գրուածս: Ընդ որս եւ Սարգիս ոմն` որ արարեալ է բանս ինչ ՚ի մեկն ութիւն առաջաւորացն պահոց ՚ի խնդրոյ Գրիգորի Վեստախրի, քաղեալ հատուած մի յաղաւաղ գրուածոյ անտի ՚ի վերայ պատմ ութեան ժողովոյն Եզրի եւ Յովհաննու` հարցական եղանակաւ եդեալ է զայն ՚ի բանս իւր: Եւ ՚ի բանից աստի Սարգսի առեալ զայն այլոց ուրումն ամենեւին նովին շարադրութեամբ եւ հարցական եղանակաւ մուծեալ է ՚ի տպագրեալ մեկնութիւնս ընթերցուածոց. եւ զայն եւս եդեալ է յանուն Գրիգորի Արշարունւոյ. յերես. 165. Ուր անհամաձայն ութիւն շարադրութեանն եւ անշարայ արութիւն տեղւոյն եւ կարգին յայտնի ցուցանէ, թէ այն յաւելուած բանի ո'չ է հեղինակին. մանաւանդ զի ՚ի գրուածս Արշարունւոյն ընդ հին ձեռագրաց այնպիսի ինչ ոչ գտանի բնաւին: Եւ ահա որպէս անհաւատարմութեամբ զայս յաւելուած բանի տուեալ են այլոց, եւ գրեալ են յանուն Գրիգորի Արշարունւոյ, նոյնպէս եւ զայն աղաւաղ գրուած եւ զկանոնադր ութիւն Յովհաննու Մանազկերտցւոյ կարգեալ են ստութեամբ ոմանք յանուն Յովհաննու Մանդակունւոյ, եւ ոմանք յանուն Յովհաննու Իմաստասիրի:
       Եւ ընդ այս մի ' զարմանար. զի ահա եւ գրուածք ինչ հակառակ ութեան համանման ոճոյ աղաւաղ գ րութեան գտանի եւ ՚ի տպագրեալ գիրս Խոսրովու. երես. 176. որ ՚ի ձեռագիրս ոչ գոյ. եւ այլ հատուած մի բանից եւս եդեալ կայ յայլ գիրս հայոց յանուն Յովհաննու Ոսկեբերանի, ՚ի մեկն ութիւն ո'վ է դային Յոբայ. ուր չորիցս եւ հնգիցս կրկնի, թէ չէ ' պարտ երկու բն ութիւն ասել, այլ` մի բնութիւն. եւ բանն աւարտեալ կնքի կրկնակի նզովիւք կամիցին բաղդատել զայն ընդ հարազատ գրուածոց Յովհաննու Ոսկեբերանի: Այլ սակայն շարագրօղն յայն սակս ընծայեալ է զայն յանուն Ոսկեբերանին, զի հաստատուն համարեսցի բան իւր:
       Զայսր զփորձ առաջի դնէ եւ մեծիմաստ վարդապետն հայոց Իգնատիոս` դասակից Ներսեսի Շնորհալւոյն. զի ՚ի մեկնել նորա զբան Ղուկասու. գլ. ժե. համար. 17. կամելով զգուշացուցանել զընթերցօղսն, զի մի ' զմեկն ութիւն իւր համարեսցին ընդդէմ մեկնութեան Յովհաննու Ոսկեբերանի, յարէ զկնի յերեսն. մխա. Մի ' ոք ասէ ընդդէմ չիցէ , թէ զՅովհաննուն (այսինքն զՈսկեբերանին ) յանդգնութեամբ ստգտանեմք զբանս. զի ո'չ է Յովհաննու, այլ` այլոյ ուրումն, որ իւրով անուամբն արդարանալ ոչ ունէր, զնորա անունն առնու` հաստատել զիւրն կարծիս: Զայսպիսի ինչ եւ Ղազար Փարպեցին գրէ ՚ի վերայ պատմագրութեանն Բուզանդայ. զորոյ զբանսն կարես տեսանել ՚ի յառաջաբանութենէ պատմութեանս յերես. 11. եւ 12:
       Ըստ այսմ գտանեմք եւ ՚ի պէսպէս ճառընտիրս եւ ՚ի կանոնագիրս եւ յայլ տեղիս. զի գործք տգիտաց ոմանց եւ հակառակասիրաց ընծայել են ուրեք երեւելի վարդապետաց հայոց, եւ ուրեք ուրեք վարդապետաց յունաց, եւ ուրեք ուրեք եւս քահանայապետաց Հռովմայ` եւ ընդհանուր ժողովոց: Ահա եւ Կլեմէս Գալանոս ՚ի բազում տեղիս զգիրս Ստեփաննոսի Ուռպելեանց տուեալ է այլում Ստեփաննոսի Սիւնեցւոյ եղելոյ ՚ի ժամանակս Յովհաննու Իմաստասիրի. յորոց միջի անցին ամք իբր վեցհարիւր. որպ ասացաք ՚ի ծանօթ. ծզ. (1). երես. 558: Սոյնպէս եւս սա ինքն Կլեմէս զգրուածս Գրիգորի Տաթեւացւոյն համարելով Յովհաննու Որոտնեցւոյ` յանուն նորա ՚ի մէջ բերէ ՚ի տեղիս տեղիս : Սոցին նման եւ յայլ գիրս մանաւանդ ՚ի յետին օրինակս են բազում ինչ խառնիխուռն. զորս կարէ ամենայն ոք տեսանել, եթէ աչալրջութեամբ յուզեսցի ՚ի նոսին, եւ համեմատեսցէ զպէսպէս բանս նոցա ընդ միմեանս:
       Եւ այս ոչ միայն ՚ի Հայս , այլեւ բազում առաւելութեամբ ՚ի յոյնս եւ ՚ի լատինս. աւասիկ պաշտպանք Թէոդորոսի Մոպսուեստացւոյ յօրինեաց սուտ նամակ ՚ի գով ութիւն նորա ՚ի դիմաց սրբոյն Կիւրղի. որոյ ստութիւնն զկնի բազում ամաց եկն ՚ի յայտ ՚ի հինգերորդ ընդհանուր ժողովն. որպէս եդեալ է ՚ի պատմութեան. գլ. խա. երես. 264: Սոյնպէս յոլով գրուածք յօրինեցան ՚ի հակառակորդաց յանուն սրբոյն Օգոստինոսի. որպէս երկար քննէ Նատաղիս Աղեքսանդր. հատ. է. գլ. 4. երես. 107. մինչ ՚ի 130: Ըստ այսմ յօրինեալ են եւ բազում նամակք յանուն սրբազան քահանայապետաց Հռովմայ. զորս լատին աստուածաբանք ճշդիւ քննեալ` ցուցանեն լինել յօդեալ յօտարաց: Նաեւ յօրինակս ինչ պատմութեանց հին ժողովոց տեսանեմք ձեռն մխեալ ՚ի թշնամեաց. եւ այս նաեւ ՚ի հին ժամանակս. ընդ որոյ եւ մեծն Գրիգոր պապ յերրորդ թուղթն` զոր գրեաց առ Փոքրն Ներսէս հայ իշխան, ազդ առնէ նմա վասն պատմ ութեան ժողովոյն Եփեսոսի` մի ' ընծայել հաւատս ո ' եւ իցէ օրինակաց, այլ` հայիլ ՚ի հին եւ յընտիր ձեռագիրս: Սմին նման եւ այլ անհամար խանգարմունք մուծել են ՚ի գիրս ՚ի ճառս սուրբ հայոց ՚ի թշնամեացն. յորոց եթէ կամիցիմք բազում օրինակս յառաջ բերել, մատեանք ինչ ոչ բաւեն: Այսչափ ինչ եւս յայն սակս յիշեցաք աստ, զի ցուցցուք ընթերցողաց, թէ որպէս յայսոսիկ` նմանապէս եւ ՚ի պատմութիւնս` որք հային ՚ի գործս Յովհաննու Իմաստասիրի եւ Յովհաննու Մանազկերտցւոյ, մուծեալ են շփոթութիւնք յօտարաց: Տե'ս զայսմանէ դարձեալ ՚ի յօդ. ղ . մօտ ՚ի վերջն: