Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Ստուգեալ հաստատութեամբ, թէ այն աղաւաղ գրուած ժողովոց եւ խիստ կանոնագր ութիւն ընդդէմ քաղկեդոնականաց` ո'չ է Յովհաննու Իմաստասիրի, այժմ առաջի կայ մեզ անտարակուսելի բանիւք հաստատել` եւ ակն յայտնի ամենեցուն ցուցանել, թէ միւս այն գովելի գրուած ատենաբանական ` որ ՚ի վերայ եկեղեցական կանոնադրութեանց, ուր եւ առաջի դնին մեկնութիւնք կարգաւորութեանց պաշտաման եկեղեցւոյ` գեղեցիկ յօրինուածով եւ ողջամիտ վարդապետութեամբ, է նորին Յովհաննու Իմաստասիրի յաջորդին Եղիայի: Եւ եթէ այս ցուցցի, սովին իսկ դարձեալ, յայտնի լինի , թէ այն նախակարգեալ աղաւաղ գր ութիւն ո'չ է Յովհաննու Իմաստասիրի. եւս եւ ցուցանի, թէ Յովհան Իմաստասէր չէ կացեալ հակառակ քաղկեդոնականաց. որովհետեւ վարդապետութիւն այսր գերապանծ գրուածոյ ոչ միայն ոչ ներհակի քաղկեդոնականաց, այլեւ համաձայնի այնմ բազում իրս : Մատիցուք արդ ՚ի ցուցմունսդ:
       Եւ նախ առաջին` Յովհաննէս կաթողիկոս պատմաբանն յայտնի վկայէ, թէ սա ինքն Յովհան Իմաստասէր յաջորդն Եղիայի արար զայն ճառ. մանաւանդ զի` որպէս ՚ի վերայ այնր ճառի ՚ի խորագիրսն բացայայտ դնի անուն հեղինակի նորա, Յովհաննու Իմաստասիրի. կամ Յովհաննու փիլիսոփայի. սոյնպէս դնի եւ ՚ի գիրս Յովհաննու կաթողիկոսի` յասել նորա զյաջորդէն Եղիայի այսպէս. մեծ Իմաստասէրն Յովհաննէս. յաւէտ իմն հմտագոյն գրով դրոշմեալ տայ եկեղեցւոյ Քրիստոսի զբովանդակ կարգաւորութիւնս պաշտաման ժամուց գեղեցիկ իմն յօրինուածով ճոխացուցեալ. եւ բացայայտեալ եւս զմիոյ կարգացն զմեկնութիւնս ՚ի մխիթարութիւն գղերց եկեղեցւոյ: Եւ ահա այս բան ուղղակի հայի յայն գիրս Յովհաննու Իմաստասիրի` համաձայն վերնագրի նորա եւ բանից աւանդելոյ ՚ի նմա:
       Երկրորդ` հեղինակ այնր գովելի գրոց Յովհաննէս հայրապետ ասէ զանձն լինել աշակերտ Թէոդորոսի Մեծի վարդապետի, գրելով անդ այսպէս. Վարժապետ վեհագոյն ունէի յաստուծոյ պարգեւեալ ինձ` հայր, միանգամայն եւ հրահանգող հոգեկան վարժութեանց զիմն Թէոդորոս, ընդ մերումս` աստուածաշնորհ պատշաճեալ լեզուի: Իսկ արդ` ՚ի պատմութեանց յայտնի ունիմք, որպէս դնի եւ յայսմաւուրս. յապրիլի. 17. երես. 674. թէ Յովհան Իմաստասէր` որ եւ Օձնեցի էր աշակերտ այնր Թէոդորոսի երեւելի վարդապետի. եւ զի չիք այլ ոք Յովհաննէս անուն կաթողիկոս հայոց` որ իցէ աշակերտ Թէոդորոսի վարդապետի. ապա հեղինակ այնր գրոց Յովհան հայրապետ` է նա ինքն Յովհան Իմաստասէր: Ուր հարեւանցիկ արժան է դիտել, զի այս Թէոդորոս վարդապետ եւ ճգնաւոր` որպէս ասացաք ՚ի պատմ ութեան կոչիւր եւս իբր մականուամբ Քռթենաւոր. թերեւս պարտ էր ասել Թռքենաւոր ՚ի յունական բառէս թռիքինաս, այսինքն խարազնազգեստ, վասն զգենլոյ զխարազն. ըստ որում արար եւ աշակերտ նորա: Յիշատակի եւ առ յոյնս եւ առ հռովմայեցիս. յապրիլի. 20. մի ոմն Թէոդորոս երեւելի ճգնաւոր` կոչեցեալ նոյնպէս Թռիքինաս` վասն խարազնազգեաց կեանս վարելոյ: Զայս վեր ՚ի վերոյ յիշատակեալ աստէն` դարձցուք մեք ՚ի կարգ բանիս:
       Երրորդ` պատմաբանն Յովհաննէս կաթողիկոս եւ այլ պատմիչք հայոց գրեն զՅովհաննէ հայրապետէ Իմաստասիրէ ` թէ նա հզօր էր եւ սքանչելի յոճ շարադրութեան. եւ թէ` գեղեցիկ յօրինուածովք բանից զարդարեաց զսահմանադրութիւնս եկեղեցական պաշտամանց: Իսկ արդ` յազգի մերում ոչ ուրեք գտանի այդպիսի ճառ ըստ այդմ ոճոյ` արարեալ ՚ի Յովհաննէ հայրապետէ ումեքէ, բայց միայն նախակարգեալ ճառդ, ուրեմն Յովհաննու Իմաստասիրի է այդ. ապա թէ ոչ այլ ումեք մարթ է զայդ ընծայել: Իսկ եթէ փոխանակ այդր ճառի ՚ի միւս աղաւաղ գր ութիւն ընծայեսցի Յովհաննու Իմաստասիրին, եւ վկայել զնմանէ, եւ ասել, հմուտ եւ տեղեակ բոլոր քերթողական չարագծաց. եւ թէ` զբովանդակ կարգաւորութիւնս պաշտաման ժամուց` գեղեցիկ իմն յօրինուածով ճոխացուցեալ… այլ ճառս եւս ինքնախօսս բանաստեղծս յարդարեալ:
       Յիրաւի` եթէ այս բան Յովհաննու պատմաբանի ոչ հայեր ՚ի նախասացեալ ճառդ , այլ` ՚ի միւս աղաւաղ գրութիւն, պարտ էր ասել, թէ նա ինքն Յովհաննէս կաթողիկոս պատմաբանն ո'չ է տեղեակ բնաւ գեղեցիկ շարադրութեան, բայց սուտ է այդ. զի շարադր ութիւն նորա զարդարուն է յոյժ եւ վսեմ, եւ քաջ եւս գիտէ ընտր ութիւն առնել ՚ի մէջ յառի եւ գեղեցիկ շարագրութեան. որպէս եւ առնէ իսկ ՚ի խօսիլն զշարադրութենէ Շապհոյ Բագրատունւոյ, զոր եւ գեղջ ուկ կոչէ` իբր թէ անմասն ՚ի քերթողական արուեստէ: Եւ եթէ զսորայն գեղջուկ կոչէ, ապա զշարադր ութիւն աղաւաղ, գրուածոյն պարտ էր անճոռնի անուանել: Ուրեմն ո'չ այն աղաւաղ գր ութիւն է զոր գովէ Յովհաննէս կաթողիկոս, այլ` այդ միւս նախակարգեալ ճառ:
       Չորրորդ` յայն պանծալի գիրք Յովհաննու Իմաստասիրի ամենայն կանոնադրութիւնք եւ ամենայն բանք հային յայնպիսի իրս, զորոց պէսպէս զրոյցք եւ աղմուկք լինէին յաւուրս նորին Յովհաննու Իմաստասիրի. որպէս` վասն սուրբ Աստուածածին, վասն անխմոր պատարագելոյ, վասն պահոց շաբաթու եւ կիւրակէի աղուհացից, եւս եւ վասն պատկերամարտութեան ` որ զօրացեալ էր ՚ի յոյնս ՚ի ժամանակս Իմաստասիրին ՚ի կայսերութեան Լեւոնի Իսաւրացւոյ, զորս ՚ի մէջ բերելով մի առ մի` գեղեցիկս խօսի զայնցանէ զարմանալի իմաստութեամբ եւ քաղ ցրութեամբ եւ հոգւով հանճարոյ եւ խոնարհութեան. մինչեւ յափշտակել զմիտս ուշադիր ընթերցողաց : Արդ` եթէ այսպիսի խնդիրք եւ վէճք ՚ի ժամանակս Յովհաննու Իմաստասիրի առաւել յաճախեալ էին. եւ ՚ի գիրս անդ Յովհաննու հայրապետի նա ինքն Յովհան հայրապետ վկայէ, թէ ահա այժմ յուզեալ են այնպիսի բանք, եւ ինքն զնոցանէ խօսելով կանոնադրէ, ուրեմն ո'չ այլ ոք Յովհան անուամբ հայրապետ կարէ համարեալ լինիլ հեղինակ այնր գրոց, բայց եթէ նա ինքն Յովհան Իմաստասէր յաջորդն Եղիայի. զի նա միայն էր յայնժամ Յովհան անուամբ հայրապետ, եւ կոչիւր Իմաստասէր:
       Հինգերորդ` աւանդի ՚ի բազմաց յազգի մերում, թէ Յովհան Իմաստասէր, որ Օձնեցի` ջանացաւ հաստատել ՚ի Հայս զխորհուրդ օծման հիւանդաց. որպէս աւանդէ եւ առաջին Կոստանդին կաթողիկոս ՚ի իե. կանոնն իւր` ՚ի գիրս Կիրակոսի Գանձակեցւոյն, յասելն. ՚Ի փռանկաց գրեալ են առ մեզ, թէ է Տեառն եղբօր հրաման, ընդէ՞ր ոչ առնէք` զհիւանդն ժամուն օրհնեալ ձիթով օծանել. որ թէ մեռանի, օծումն լինի թաղման. եւ թէ ապրի, լինի քաւ ութիւն մեղաց, եւ պատճառ առողջութեան. եւ գիտէք որ Օձնեցի Յովհան գրեալ է` առնեմք. եւ պա'րտ է առնելն: Եւ ահա ո'չ այլուրեք ՚ի գրուածս լինի բան վասն վերջին օծման, բայց եթէ յայն գիրսն Յովհաննու Իմաստասիրի. ուր ՚ի խօսիլն զօծութենէ իւղոց` խօսի եւ զիւղոյն հիւանդաց. եւ ապա կարգէ կանոն ժա երորդ, թէ Արժան է զհիւանդացն զձէթ` քահանային օրհնել` ըստ իւրում աղօթիցն, եւ ընդ բաւական ութեան պահանջելոյ ժամուն պիտոյից: Ապա յայտ է, թէ հեղինակ այնր գրոց եւ կանոնաց է նա ինքն Յովհան Իմաստասէր յաջորդն Եղիայի:
       Վեցերորդ` կանոնք այդր ճառի, որք յանուն Յովհաննու Իմաստասիրի դնին ՚ի կանոնագիրս, յայլ կանոնագիրս ինչ մեկնօրէն յայտնապէս դնին յանուն Յովհաննու Օձնեցւոյ. զի գրի ՚ի վերնագրի այսպէս. Կանոնք Յովհաննու Ուձնեցւոյ հայոց կաթուղիկոսի: Ուրեմն նորա են:
       Եօթներորդ` որչափ ինչ բանք այնր գրոց սփռեալ կան յայլ եւ այլ գիրս գրեալս կամ տպագրեալս ՚ի յետին ժամանակի, անխտիր` անուամբ Յովհաննու Օձնեցւոյ եւ անուամբ Յովհաննու Իմաստասիրի ՚ի մէջ բերին. զոր օրինակ են եւ քաղուածք մեկն ութեան ժամակարգութեանց. յորոց ինչ ինչ տպագրեալ են ՚ի կարգս մեկն ութեան ժամագրքի Մեծին Խոսրովու. զի այնք եւս յայսմ գրոց հանեալ են քաղուածքով. եւ ՚ի վերնագիրս նոցին յոմանս դնի Յովհաննու Իմաստասիրի, եւ յոմանս Յովհաննու Օձնեցւոյ. որ է նոյն: Ասացի` հանեալ են քաղուածով. զի ո'չ ամենայն բառք եւ բանք ամբողջ պահին, այլ` համառօտելով եւ փոխելով. անդ ՚ի տպագրեալն. յերես. 142. ուր դնի այսպէս. Իսկ գիշեր ո'չ եթէ զժամանակն ասաց, այլ` զհրէական զանհաւատութին առակէ, ընդ Եսայեայ պանծալի մարգարէութեանն, եթէ ՚ի գիշերաց կանխէ հոգի իմ առաւօտ առնել առ քեզ աստուած: Այս բան ՚ի գիրս կանոնադրութեանց նորին Յովհաննու Իմաստասիրի գրի այսպէս. Բայց գիշեր ո'չ այնքան զժամանակն` որքան թէ զհրէական զանհաւատութիւնն անուանելով, որ զաղջամղջին խաւարի արդարեւ բերէ զօրինակ, ընդ Եսայեայ պանծալի բանին, թէ գիշերաց կանխէ հոգի իմ առաւօտել առ քեզ աստուած. այսինքն թէ` ՚ի միջոյ ամպարշտաց համարձակիմ բարեպաշտել առ քեզ աստուած: Սոքիմբք ահա անտարակոյս ցուցանի, եւ իբր աչօք տեսանի, թէ այն պանծալի գրութիւն է Յովհաննու Իմաստասիրի Օձնեցւոյ: Եւ այս այնչափ յայտնի է, մինչեւ նաեւ Տաթեւացին իսկ բռնադատի անտարակոյս նորա համարել, եւ բերել ՚ի վկայ ութիւն զբուն բանսն յանուն նորա ՚ի գիրս հարցմանց . երես. 634:
       Ասիցես. ՚ի կանոնագիրս ՚ի գլ. լե. կանոնք այդր ճառի առաջի դնին անուամբ Յովհաննու Մանդակունւոյ. ուրեմն Յովհաննու Մանդակունւոյ է այն ճառ կամ գիրք, եւ ոչ թէ Յովհաննու Իմաստասիրի: Պատասխանեմ. ստութեամբ դնի այդ ՚ի կանոնագիրս. եւ զյայս չորեքումբք մարթ է ապացուցանել:
       Նախ` զի անդ ՚ի կանոնն. իա. գրի այսպէս Արժան է ՚ի գիշերին ` յորժամ ժողովին ՚ի պաշտօնն, նաք զառաջաբանիցն ասել զչորեսին սաղմոսն ՚ի թիւ խոնարհ ձայնիւ… եւ նոցին զքարոզութիւնն եւ զաղօթն զհետ բերել. զոր ՚ի նոյն խորհուրդ արարեալ է երանելւոյ Յովհաննու Մանդակունւոյ հայոց կաթողիկոսի: Ու ահա ակն յայտնի երեւի , թէ` որ զայս կանոն գրէ, ո'չ է Յովհան Մանդակունին. զի թէ յիրաւի Մանդակունին էր, զիարդ վկայ բերէր զնոյն ինքն զՅովհան Մանդակունին` Երանելի անուանելով զնաւ: Երկրորդ` ՚ի նմին տեղւոջ ՚ի կանոնն. իգ . յետ բացատրելոյ հեղինակին զխորհուրդ առաւօտեան ժամուն` յարէ զկնի վասն արեւագողին սաղմոսի, թէ յԵզրէ կաթողիկոսէ հայոց կարգեցաւ այն: Արդ` ամենեցուն իսկ յայտ է, թէ Եզր կաթողիկոս իբր հարիւր եւ յիսուն ամօք յետոյ է քան զՅովհան Մանդակունին. ապա զիա՞րդ մարթ էր Մանդակունւոյն` որ այդչափ ամօք յառաջ էր քան զԵզր, յիշել զնա. ուրեմն այն կանոնք ո'չ են Յովհաննու Մանդակունւոյ, այլ` Յովհաննու Իմաստասիրի, ՚ի նմին տեղւոջ ՚ի կանոնն. լի. նա ինքն հեղինակն զգուշացուցանէ զհայս ՚ի պօղիկեանց հերետիկոսաց, որք էին ՚ի մանիքեցւոց. եւ զօրացան ՚ի Հայս յեօթներորդ դարուն. որպէս եւ պատմիչք յունաց եւ այլոց ազգաց վկայեն, զօր եւ հաստատէ Նատաղիա Աղեքսանդր. հատոր. է. երես 549: Իսկ արդ` Մանդակունին ո'չ էր յեօթներորդ դարուն` եւ որ զկնի, այլ` ՚ի հինգերորդ դարուն` բազում ամօք յառաջ քան վճարակումն աղանդոյն պօղիկեանց ՚ի Հայս. ապա ուրեմն հեղինակն` որ խօսի յայն կանոնսն զպօղիկեանց , ո'չ է Մանդակունին, այլ Իմաստասէրն. որ էր ՚ի սկիզբն ութերորդ դարուն. որ եւ գրեաց ճառս ընդդէմ պօղիկեանց. զոր եւ ունիմք առ մեզ: Չորրորդ. որպէս ասացաք վերագոյնդ, հեղինակ այնր կանոնագրութեան Յովհան անուն` վկայէ զանձնէ լինել աշակերտ Մեծի Թէոդորոսի. իսկ արդ` Մանդակունին ո'չ էր աշակերտ Թէոդորոսի, իսկ արդ` Սահակայ եւ Մեսրովպայ, իսկ Յովհան Իմաստասէր էր աշակերտ Թէոդորոսի. ապա` ո'չ եթէ Մանդակունին, այլ` նա ինքն Յովհան Իմաստասէր է, որ արար զայն բան կանոնադրութեանց. բայց անզգոյշք անզգուշութեամբ զայն բան կանոնադրութեանց. բայց անզգոյշք անզգուշութեամբ շփոթեալ են զգործս երկաքանչիւրոցն:
       Աստանօր արժան է նկատել է զայս, իբր զի` եթէ յայսպիսի յայտնի իրս զայսպիսի փոփոխ ութիւն անուան հեղինակի արարեալ զբան անզգոյշք, զբան Յովհաննու Իմաստասիրի Մանդակունւոյն տալով, որպէս եւ յայլ կանոնս ինչ զգործ Յովհաննու Մանդակունւոյ` Յովհաննու Իմաստասիրի ընծայելով, ապա քանի՞ առաւել յայնպիսի գրուածս` որոց հեղինակք չեն որոշակի յայտնի. որպիսի են եւ բանք վերոյիշեալ աղաւաղ գրութեանն:
       Ասիցէ ոք թերեւս. այդ կանոնք եւ այն պանծալի գր ութիւն յորմէ հանել են դոքին, գուցէ ՚ի Յովհաննէ կաթողիկոսէ պատմաբանէ իցեն արարեալ: Բայց զայդ չէ ' մարթ կարծել. Նախ` զի զնա ոչ ոք շփոթէ ընդ Իմաստասիրին: Երկրորդ` զի ո'չ էր նա աշակերտ Թէոդորոսի, այլ` Մաշտոց վարդապետի. որպէս ինքն վկայէ: Երրորդ` զի նա ինքն Յովհաննէս պատմաբանն` Յովհաննու Իմաստասիրին տայ զայն գործ. որպէս տեսանես ՚ի վերոյ գրեալ բանս նորա: Չորրորդ` զի ոճ իւր եւս ո'չ համաձայնի ոճոյ նորա: Եւ հինգերորդ` զի ՚ի ժամանակս իւր ոչ գոյին վէճք ՚ի վերայ այնց իրաց, զորոց բանք լինին յայն ճառ:
       Այլ արդ` եթէ յիրաւի ոչ ուրուք, այլ միայն Յովհաննու Իմաստասիրի Օձնեցւոյ է այն ճառ, մնայ ասել անտարակոյս, թէ նա չէ ' կացեալ բնաւ հակառակ Քաղկեդոնի. եւ այս ցուցցի այժմ նաեւ ՚ի հարազատ պատմութենէ գործոց եւ վարուց նորին: