Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Առ ՚ի գիտել պատմաբանական ստուգութեամբ, թէ ո'վ եւ ո'րպիսի իցէ լեալ այս ոք, յաւէտ պարտ է լսել այնպիսումն որ իցէ առաջին պատմօղ գործոց նորա, քան այլոց` որք յետոյ են ժամանակաւ: Քանզի յայսպիսի իրս հարկ է պահել զայն կանոն, որ աւանդի ՚ի պատմաբանից. թէ ՚ի պատմութիւնս արժան է հաւատալ այնմ միայն, որ կամ ժամանակակից է, եւ կամ առաջին. միայն թէ չիցէ երկբայելի վկայ ութիւն նորա. իսկ այլոց` որք յետոյ են ժամանակաւ, եւ ՚ի պատմելն զգործս` ոչ բերեն վկայ զոր ինքեանց, կամ ոչ նշանակեն` թէ ուստի առնուն, ո'չ է արժան հաւատալ. բայց եթէ որչափ ինչ համաձայն ութիւն ունին ընդ առաջնոցն: Այս կանոն ամենեցուն է ընդունելի: Ուրեմն ըստ այսմ կանոնի` հարկ է մեզ նախ գտանել զառաջին պատմօղ վարուց Յովհաննու Իմաստասիրի եւ յետ գտանելոյ զայն` յաւէտ նմա հաւատալ, քան այնոցիկ` որք ոչ միայն յետոյ են ժամանակաւ. այլեւ ոչ նշանակեն թէ ուստի առնուն զիւրեանց պատ մութիւն ըստ այնմ մասին` յորում խոտորին յառաջնոյն:
       Առաջին պատմիչ վարուց Յովհաննու Իմաստասիրի ոչ այլ ոք յիշատակի ՚ի մատենագրաց, բայց միայն Յովհաննէս կաթուղիկոս` աշակերտ եւ յաջորդ Մաշտոց վարդապետի. եւ սա առաջին ասի , ո'չ ժամանակակից էր, այլ զի հնագոյն է քան զայլս եւ ՚ի յիշատակարանաց կաթողիկոսաց եհան զվարս կաթուղիկոսաց, ընդ որս եւ զվարս Յովհաննու իմաստասիրի, եւ գրեաց ըստ կարգի: Մա'րթ էր ասել, թէ գուցէ կայր եւ այլոց յառաջ քան զնա. բայց պատմիչք միայն ՚ի սմանէ իբր ՚ի յառաջին եւ ՚ի հին մատենագրէ առնուն պատ մութիւն իւրեանց, որպէս եւ բառք շարադրութեանց նոցին ցուցանեն. յաւելեալ ՚ի նոյն եւ զայլ ինչ:
       Արդ` տեսցուք այժմ, թէ զի՞նչ պատմէ սա զՅովհաննէ հայրապետէ Իմաստասիրէ` որ ՚ի յՈւձնայ. զամենայն ՚ի մէջ բերել թէպէտեւ եւ աւելորդ երեւի, բայց առ առաւել հաստատ ութիւն ճշմար տութեան ամբողջ ՚ի մէջ բերցուք զոր ինչ գրէ սա զնմանէ: Յետ պատմելոյ նորա զգործս եւ զվախճան Եղիայի կաթողիկոսի նախընթացի Յովհաննու Իմաստասիրի շարայարէ զհետ այնր զպատ մութիւն իւր, եւ գրէ այսպէս:
       Զկնի սուրբ յաջորդէ զաթոռն սուրբ` մեծ Իմաստասէրն Յովհաննէս, որ հմուտ եւ տեղեակ գոլով բոլոր քերթողական շարագծաց, մասանց բանի եւ մասնականաց, այլեւ վարժից սեռից, եւ որք ընդ գոյութեամբ են սեռական տեսակարարութիւնք մինչ ցանհատ վայր, եւ տարբերութեանցն եւս հանգամանաց, եւ պատահմանց անջատից եւ անանջատից` ոչ անտեղեակ, դարձեալ եւ կրթական վարժից թէոնականաց (կամ թէորականաց, այսինքն տեսականաց ), որ զարուեստին ծառոյ պտուղս առոգանապէս ներադրէ յարուեստասէրն. յաւէտ իմն հմտագոյն գրով դրոշմեալ տայ եկեղեցւոյ Քրիստոսի զբովանդակ կարգաւորութիւնս պաշտաման ժամուց գեղեցիկ իմն յօրինուածով ճոխացուցեալ, եւ բացայայտեալ եւս զմիոյ կարգացն զմեկնութիւնս ՚ի մխիթար ութիւն գղերց եկեղեցւոյ. այլեւ ճառս եւս ինքնախօսս բանաստեղծս յարդարեալ, զղջացուցիչս չար գործոց, եւ յորդորականս ՚ի պէտս ապաշխարական սակի:
       Սա ամենայն առաքինի քաջողջ ութեան զանձն տուեալ աշխատասիրաբար կրթական ջանիւ զինքն զինէր յերգս հոգեւորս` պահօք եւ աղօթիւք եւ ամենագիշեր տքնութեամբ. եւ ՚ի ներքոյ ո'չ յօդեաց ասր, այլ` յայծեաց ցփսիս դժոխըմբերս զգեստաւորէր: Իսկ զարտաքոյսն ՚ի պատուական երանգէ նիւթոց զգեստաւորեալ պճնազարդէր, եւ ոսկի մանր խարտիւ աղացեալ, եւ իւղովք անուշիւք յայն ընդխառնեալ` փչեր ընդ ծաղկեալ ալեօք մորուսն, որ իջանէր մինչեւ ցգրապանս զգեստու նորա: Եւ այնպէս ապա ատեան կազմեալ, զի տեսողացն բարեխորհաց բարի պատճառք խրախ ութեան լիցի, եւ չարացն խակաց ընդ ոստուցանօղ պակուցումն ՚ի չարէն ՚ի բարի. եւ վասն զի ո'չ այնպէս յաներեւութից ոմանց ահից զօր ութիւն ընդոստուցանօղ մարդկան բերցի ՚ի վատթարէն առ լաւն, որպէս յերեւելեացս գերբուն զարդուց խտտղանք: Եւ վասն սորին իսկ այսորիկ կալաւ (այսինքն եղեւ ) սովոր ութիւն գեղեցիկ զարդուք պճնազգեստել զանշունչ քարինս եկեղեցւոյ. ապա ո'րչափ առաւել մարդ քան զքարինս բերէ ՚ի զարմացումն զտեսողսն. սակայն այսոքիկ` ո'չ ամենեցուն, այլ` նոցա միայն, որոց դատողական հաւատացեալ է գործ:
       Եւ վասն զի տեսեալ էր զայրն Աստուծոյ ոստիկան ոմն հայոց Վիլթ անուն. եւ եղեւ նմա գնալ առ ամիրապետն, եւ պատմէր նմա զվայելչութիւնն Յովհաննու. իսկ նորա զնա տեսանել զձացեալ, վաղվաղակի զմի ՚ի ծառայից իւրոց առաքէր` առ ինքն զայրն Աստուծոյ ածել: Իբրեւ ածաւ բազում պատուով յարքունական քաղաքն, պատգամ առ նա ամիրապետն յղէր, զի ընդ սովորականին զարդու զինքն զգեստաւորեալ` այնպէս զնա տեսցէ: Իսկ նորա զաւարտահասակ գիտակն իւր` եւս առաւել փայլուն եւ պաղպաջուն զգեստիւք պճնաւորեալ, եւ զաղեբեկ ծաղկեալ մօրուսն ոսկեփունջ կազմեալ, եւ զոսկիանկար գաւազանն` որ ՚ի փայտից ոպնիազից ` ՚ի ձեռն առեալ, այնպէս ապա գունեան այրն եւ թիկնաւէտ առ ամիրապետն մտանէր: Զոր տեսեալ, հիացեալ զարմացեալ ընդ գեղեցկ ութիւն նորա բարեհամբոյր հասակին եւ շքեղաշուք դիտակին, ապա եդաւ աթոռ նստել նմա: Եւ սկսաւ հարցանել ցնա ամիրապետն. ընդէ՞ր ասէ այդպէս պճնապաճոյճ լինիս. վասն զի Քրիստոս ձեր զպարկեշտ եւ չնչին զգեստ պատուեաց. եւ զնոյն արարին աշակերտք նորա: Իսկ նորա պատասխանեալ ասէ. թէպէտ եւ Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ առ ՚ի մէնջ առեալ մարմնովն զաստուածական փառսն ծածկեալ լինէր իբրեւ վարագուրաւ, սակայն աստուածային զօր ութեան սքանչելիք նշանացն ո'չ ծածկեցաւ, այլ` յամենեսին հեղաւ. զնոյն շնորհ նշանաց եւ արուեստից տալով ՚ի ձեռս աշակերտացն իւրոց. որ բաւական բերէր զմիտս մարդկան զարթուցանել յերկիւղն աստուծոյ. եւ ոչինչ պիտոյացան զգեստուց ահարկողաց: Իսկ վասն զի փակեալ է ՚ի մէնջ բազում նշանաց նոցա շնորհ, վասն այնորիկ ահարկու զգեստուք իմն հնարիմք զպարզամիտ խակ ութիւն մարդկան ընդոստուցանել յերկիւղն աստուծոյ: Զայս ապա եւ ՚ի մարմնաւոր թագաւորսդ ՚ի ձեզ է տեսանել` ծիրանեփառ եւ ոսկեճամուկ զգեստիւք եւ գեղեցիկ զարդուք եւ զինուք առ ՚ի յահարկ ութիւն բազմաց բերիլ. զի թէ խարազնազգեաց զձեզ ՚ի մարդկանէ ոք տեսանիցէ, եւ գծուես եւ խոշորս, ոչ ոք պակուցեալ զարհուրեսցի ՚ի փառացդ ձերոց: որ ոչն երեւի: Բայց եթէ զբովանդակն զիմ գտանել խուզես, հրամայեսցէ տէրութիւնդ քոյ` արտաքս սակաւիկ մի գնալ արանցդ:
       Իսկ ապա ՚ի միայնանալն` մերկացաւ առ ՚ի զգեստութեանն արտաքնոյ, ցուցանելով նմա զցփսիսն այծեայս` ասելով, մերկ ութեան անդամոցս այս է զգեստ. իսկ արտաքոյդ միայն են ՚ի տեսիլ արտաքնոց: Եւ իբրեւ զձեռն ՚ի ցփսիսն արկեալ լինէր ամիրապետն, գժդմնեալ` խոժոռեալ` քստմնելով ասէր. զիարդ արդեօք կարէ մարմին մարդոյ տեւել ժուժկալել այսպիսի դժոխըմբերելի քրձի , եթէ ոչ յաստուծոյ տուեալ լինի նմա համբերութիւն: Եւ ապա բազմահարկի պատուով զնա մեծարեալ, եւ եօթն անգամ զնա պճնաւորեալ գեղեցիկ իմն եւ արքունական զգեստուք. եւ գանձս եւս ոսկւոյ եւ արծաթոյ նմա պարգեւեալ, յուղարկէ յիւրական աշխարհ: Որոյ եկեալ եւ կեցեալ ամս սակաւ` վախճանի, կացեալ յաթոռ հայրապետութե` ամս. ժա :
       Այս բանք են ահա Յովհաննու կաթողիկոսի պատմաբանի ՚ի վերայ Յովհաննու հայրապետի` Իմաստասէր կոչեցելոյ: Ուր երեք ինչ կայ նկատել. մի գով ութիւն նորին. երկրորդ` զարդ անձինն. եւ երրորդ` անհակառակն գոլ ընդդէմ քաղկեդոնականաց: Գովութիւնն երեւի յերես. այսինք ՚ի գի տութեան յառաքին ութեան եւ ՚ի քաղաքաւարութեան: Իսկ զարդ նորա արտաքին ոչ հայի յառաջիկայ մեր բան. եւ զայսմանէ խօսեսցուք ՚ի յօդուածն թ: Այլ անհակառակ ութիւն նորին երեւի յայնմ, զի բնաւ ո'չ ցուցանի ՚ի պատմութեանդ յայդմ հետք ինչ նշմարանաց, թէ նա ընդդէմ կացեալ իցէ Քաղկեդոնականաց. զորմէ են բանք մեր. կամ թէ հրամանաւ ամիրապետին հալածանս իցէ յարուցեալ, եւ ժողով եւս գումարեալ վասն նոցա, եւ կամ բանս ինչ խօսեցեալ ՚ի վերայ նոցին. Արդ` եթէ առաջին եւ հնագոյն պատմիչ Յովհաննու հայրապետի այսպէս գրէ զնմանէ, ապա յաւէտ պարտ է նմա հաւատալ քան այլոց:
       Ասիցէ ոք թերեւս. այդ ցուցումն համարի պակասական ուստի եւ չզօրէ ինչ. իբր զի` զօչ գրելոց Յովհաննու կաթողիկոսի ո'չ զօրէ ցուցանել, թէ չիցէ Յովհաննու Իմաստասիրի ընդդէմ կացեալ քաղկեդոնականաց, որպէս սմին նման պնդէաք մեք ՚ի ծանոթութիւնս . ի. գրոց. երես. 640. թէ յոչ գրելոյ Եւսեբեայ Կեսարացւոյ ՚ի վերայ գնալոյ սրբոյն Տրդատայ ՚ի Հռովմ ո'չ ցուցանի. թէ չիցէ նորա գնացեալ անդ: Պատասխանեմ. այս ցուցումն մեր ո'չ է այդպիսի. քանզի առ ՚ի տիրապէս պակասական համարիլ ցուցման միոյ կողման` պահանջի հարկաւ. զի յայլմէ կողմանէ կայցէ ցուցումն հաստատուն, որպէս եւ ՚ի բերեալ օրինակդ. զի թէպէտ Եւսեբիոս ոչ գրէ զգնալ Տրդատայ ՚ի Հռովմ, բայց երկու ժամանակակից գրեն` Ագաթանգեղոս եւ Զենոբ: Ապա սոյնպէս եւս եթէ այլ ոք ժամանակակից Յովհաննու Իմաստասիրի եւ կամ Յովհաննու պատմաբանի գրէր, թէ Յովհան Իմաստասէր ընդդէմ եկաց քաղկեդոնականաց, մարթ էր յայնժամ ասել, թէ յոչ գրելոց Յովհաննու պատմաբանի ո'չ ցուցանի, թէ Յովհաննէս Իմաստասէր չիցէ հակառակեալ քաղկեդոնականաց: Բայց քանզի ոչ գոյ ոք ժամանակակից Յովհաննու Իմաստասիրի եւ ո'չ Յովհաննու պատմաբանի, որ վկայեսցէ` թէ նա ընդդէմ եկաց, յոչ գրելոյ Յովհաննու պատմաբանի` որ եղեւ առաջին պատմիչ գործոց Յովհաննու Իմաստասիրի, ցուցանի ` թէ յիրաւի ո'չ է զինեալ Յովհան Իմաստասէր ընդդէմ քաղկեդոնականաց: Մանաւանդ զի յայլմէ կողմանէ գոյ մեծ վկայ ութիւն եւ հաստատուն պատճառ անաղարտելի ՚ի հարազատ գիրս նորին Յովհաննու Իմաստասիրի, թէ չիցէ բնաւ հակառակեալ նորա ընդդէմ քաղկեդոնականաց. որպէս յայտ է ՚ի վերայ ՚ի յօդուածն. ա. եւ ի. եւ ՚ի ստորեւ ՚ի յօդ. է:
       Եւ դարձեալ միւս եւս անհանգիտ ութիւն ցուցանի ՚ի մէջ բանին Եւսեբեայ եւ Յովհաննու պատմաբանի, զի Եւսեբիոս որովհետեւ ամենեւին ինչ ոչ յիշատակեաց ՚ի գիրս իւր զմերոյն Տրդատայ, սմին իրի եւ ո'չ իսկ զգնալոյ նորա ՚ի Հռովմ փոյթ կալաւ գրել. իսկ Յովհաննէս կաթողիկոս պատմաբանն որովհետեւ մի ընդ միոջէ պատմէ զգործս եւ զքաղաքավարութիւն Յովհաննու Իմաստասիրի եւ զորպիս ութիւն անձին նորա, որ էր մարթ չյիշատակել իւիք զայն ինչ, որ համարի իբրեւ գլխաւոր եւ երեւելի գործ նորա, այսինքն թէ նա ընդդէմ կացեալ իցէ քաղկեդոնականաց:
       Այլ զի մի ' երեւեսցի ումեք` թէ մեք առանց հարկեցուցիչ եւ բռնադատիչ պատճառի ասեմք զայս, գիտել արժան է, զի ամենայն ոք` որ ընթեռնուլ զպատմագրութիւն Յովհաննու կաթուղիկոսի պատմաբանի, յայտնի տեսանէ, թէ Յովհաննէս կաթողիկոս որովհետեւ զայլ կարծիս ունելով զժողովոյն Քաղկեդոնի` հակառակ ութիւն մեծ ցուցանէ ընդդէմ քաղկեդոնականաց, որ ինչ ժողով կամ աղմուկ եղեալ է ՚ի Հայս ՚ի ձեռն կաթողիկոսաց ընդդէմ քաղկեդոնականաց կամ յունաց, զամենայն ՚ի մէջ բերէ, եւ ախորժանօք պատմէ. եւ այս է սովորական ընթացք պատմագր ութեան նորա. իսկ զայնոսիկ ժողովս` որք եղեն ՚ի Հայս սոսկ վասն բարեկարգութեանց եւ կանոնադրութեանց, զանց առնէ յիշել ՚ի մասնաւորի: Ահա ՚ի գրել նորա զգործս Եղիայի կաթողիկոսի նախընթացի Յովհաննու Իմաստասիրի, ո'րչափ աղմուկ յարոյց եղիա ընդդէմ քաղկեդոնականաց, ըստ կարգի պատմէ. եւ զայն գործ նորա համարի գովելի եւ բարի . իսկ զժողովն` զոր յետոյ գումարեաց Եղիա ՚ի պարտաւ վասն այլ ինչ իրի, զանց առնէ յիշել: Ապա ուրեմն եթէ եւ Յովհաննէս հայրապետ Իմաստասէր ընդ այսմ աղմուկ ինչ յարուցեալ էր ընդդէմ քաղկեդոնականաց, եւ կամ ժողով ինչ գումարեալ ընդդէմ նոցա, անտարակոյս գրէր զայն:
       Եւ զի մեկին եւս երեւեսցի ասացեալս, առաջի եդից երկսայրաբանական ձեւով այսպէս. կամ գիտէր Յովհաննէս կաթուղիկոս պատմաբանն, թէ Յովհան Իմաստասէր ընդդէմ եկաց քաղկեդոնականաց, կամ ոչ գիտէր: Եթէ գիտէր, ընդէ՞ր ըստ նախասացեալ սովորութեան իւրում ոչ գրէր. ո՞չ ապաքէն իբր հասարակաց օրէնք է ՚ի մէջ մատենագրաց, զի որք միանգամ հակառակին իմիք, եթէ գտցեն զոք երեւելի եւ մեծանուն վկայ` համաձայն կարծեաց իւրեանց, ՚ի գրելն զվարս նորա` անտարակոյս ՚ի մէջ բերեն եւ զայն, այսինքն թէ ահա եւ սա ընդդէմ եկաց այսմ իրի: Եւ զի սա ինքն Յովհաննէս պատմաբանն հակառակ ութիւն ունի ընդդէմ քաղկեդոնականաց, եւ այսու ամիւ բնաւ ինչ այնպիսի նշան ոչ տայ զՅովհաննէ Իմաստասիրէ, այսու յայտնի ցուցանի` թէ նա չէ ' գիտացեալ է չէ ' ուրեք գտեալ, թէ Յովհան Իմաստասէր հակառակեալ իցէ քաղկեդոնականաց: Իսկ եթէ սա ոչ գիտէր, արժան է զարմանալ ընդ յետինս. իբր զի` եթէ առաջին պատմիչ վարուց Յովհաննու Իմաստասիրի ոչ գիտաց զայդ, յետին պատմիչք ուստի՞ գիտացին. գուցէ ՚ի համբաւոյ. այլ այդ սնոտի իմն է, մանաւանդ թէ սուտ, զի եթէ առ յետինսն եհաս այն համբաւ, զիա՞րդ ոչ եհաս եւ առ առաջին պատմիչ նորա. եւ եթէ առ նա եւս եհաս այն համբաւ, եւ նա ոչ յաւելու գրել. յայտ է թէ համարեալ է զայն լինել սուտ եւ անհիմն. զի ինքն հետամուտ գոլով ՚ի պատմութիւնս նախընթաց կաթողիկոսաց, եւ մերձաւոր եւս ժամանակաւ, առաւել քան զայլս տեղեակ լինէր այդմ: