Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
Պարտ եւ արժան է մեզ աստանօր խօսիլ ինչ ինչ եւ ՚ի վերայ կանոնաց ոմանց սահմանելոյ ՚ի Յովհաննէ Իմաստասիրէ, առ բարւոք իմանալոյ թէ յինչ միտս եդեալ են նոքին: Արդ ՚ի մէջ. լբ. կանոնաց նորա` որք աւանդին ՚ի հարազատ գիրս եկեղեցական կանոնադրութեանց նորին, չորս կանոնք կան, յորոց վերայ մարթ է ոմանց այլ ինչ խորհիլ:
       Առաջինն է ՚ի վերայ երգելոյ զսուրբ աստուածն (որ եւ է կանոն քսաներդ ). այլ որպէս զի բարւոք ծանիցի այս, ՚ի սկզբանէ անտի առցուք զբանն: Եւ նախ առաջին գիտել արժան է, զի հայեցեալ ՚ի գիրս յունաց եւ լատինացւոց, հայոց եւ ասորւոց` ոչ գտանեմք ստուգիւ, թէ ե'րբ եղեւ սկիզբն երգելոյ զսուրբ աստուածն այնպիսի ձեւով` որպիսեաւ երգի այժմ ՚ի յոյնս, եւ որպիսեաւ յայլ ազգս քրիստոնէից: Որչափ ինչ վկայութիւնք բերին յերկուց կողմանց եւս, միմեանց անհամաձայն գոլով` երեւին լինել ընդ տարակուսանօք. յոյր սակս իսկ` որ ինչ ՚ի յունաց աւանդի, յասորւոց եւ ՚ի հայոց եպերեալ լինի. եւ որ ինչ յասորւոց եւ ՚ի հայոց ասի, ՚ի յունաց արհամարհեալ լինի:
       Աւանդէն յոյնք, թէ յաւուրս փոքուն Թէոդոսի կայսեր ՚ի լինել մեծի շարժման եւ ՚ի տեւել այնմ` մանուկ մի թռուցեալ յօդս` սկսաւ երգել զսուրբ աստուածն. եւ անտի սկիզբն եղեւ առ նուագելոյ զայս երեքսրբեան օրհնութիւնս: Պատ մութիւն այսր հրատարակեալ է ՚ի մէջ յունաց. զորոց համառօտութիւնն առաջի դնէ Յովհան Դամասկացին, որ էր ժամանակակից Յովհաննու Իմաստասիրի յութերորդ դարուն ՚ի գ. գիրս. գլ. 10. այսպէս. ՚Ի ժամանակս արքեպիսկոսութեան Պրոկղի` յորժամ ժողովուրդն Կոստանդինուպօլսոյ վասն աստուածառաք պատուհասի իրիք եղելոյ դիմեցին պաղատանօք առ աստուած, մանուկ մի յամբոխէ անտի վերառեալ յափշտակեցաւ ՚ի բարձունս. եւ ՚ի հրեշտակաց ուսաւ զայս երեքսրբեան օրհնութիւն. սուրբ աստուած, սուրբ հզօր, սուրբ անմահ, ողորմեա ' մեզ: Եւ ապա յինքն եկեալ` պատմեաց այլոց` զոր ուսեալն էր. եւ ամենայն բազմութիւնքն նուագեցին զերգս զայս. եւ այսու օրինակաւ դադարեաց ՚ի նոցանէ ցասումն պատուհասին:
       Զայս գտանեմք աւանդեալ եւ յայլ յետին մատենագիրս յունաց. յորոց առեալ գրի յայսմաւուրս նոցին. ՚ի սեպտ. 25. այսպէս. ՚Ի քսաներորդի չորրորդում աւուր սեպտեմբերի ՚ի կայսերութեան Թէոդոսի (Փոքու, ՚ի լթ ամի իշխան ութեան նորա, այն է յամի տեառն. 446. ) եղեւ շարժումն երկրի մեծ յոյժ, որպիսի երբէք չէր լեալ յառաջագոյն. յորոց ահէ բովանդակ ժողովուրդ քաղաքին հանդերձ կայսերաւ եւ պատրիարգաւ ելին արտաքոյ քաղաքի ՚ի տեղին կոչեցեալ Դաշտ. վասնզի անդադար էր սասանումն երկրին. եւ յորժամ նա ինքն կայսրն Թէոդոս եւ Պրոկղ պատրիարգ եւ ժողովուրդն առ հասարակ մաղթանօք եւ պաղատանօք խնդրէին զաստուածային օգնականութիւնն, յանկարծակի տղայ մի փոքրիկ յամբոխէ անտի յափշտակեցաւ յօդս: Եւ յաղաղակել համօրէն բազմութեն առ երկիւղի, քիրիէ էլէիսօն` (այսինքն է տէր ողորմա '), էջ մանուկն ՚ի վայր. եւ մեծաձայն բարբառեալ առ ժողովուրդն` ազդ արար նոցա, զի զերեքսրբեանն այսու օրինակաւ նուագեսցեն. սուրբ աստուած, սուրբ հզօր, սուրբ անմահ, ողորմեա ' մեզ. զայս իբրեւ ասաց , աւանդեաց զհոգին ՚ի ձեռս աստուծոյ. եւ դադարեաց դղրդումն երկրի:
       Յայլ յայսմաւուրս յունաց` թէ ՚ի Բասիլեանն, եւ թէ ՚ի նմանիսն յաւելեալ լինի ասել մանկանն եւ զայս, թէ յայսմհետէ առանց խաչեցարի երգեսջիք զսուրբ աստուածն: Զայս գրէ եւ Թէոփանէս պատմիչ յունաց: Իսկ Գէորգ Ասորի ՚ի նեստորականաց անտի եպիսկոպոս Արվիլայ եւ Մուսլու, ՚ի տասներորդ դարուն. առ Ասսեմանեայ. հատոր. դ. երես. 528. փոքր մի այլազգ աւանդէ: Յամի յունաց ասէ. 748. ՚ի 25. ամի Թէոդոսի` յետ չորից ամաց ժողովոյն Եփեսոսի, յամին` յորում եօթն ննջօղքն յարեան, եղեւ շարժումն մեծ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ Պրոկղ երէց տեսեալ զհրեշտակս` որք երգէին զերեքսրբեանն, աւանդեաց զնոյն առնել ժողովրդեանն. եւ դադարեաց շարժումն:
       Զայսոսիկ պատմութիւնս ոմանք ընդ անստոյգս դասեն. այլ բազումք հաւանական եւ ճշմարիտ համարելով պաշտպանեն. իսկ թէ զիա'րդ լեալ իցէ յիրում, ոչ գիտեմք: Ուստի թողեալ մեր զայդ, եւ քննեալ յայլեւայլ գիրս, զայս մի ինչ միայն գտանեմք ստոյգ եւ հաւաստի աւանդեալ զայսմ սրբասացութենէ յառաջին գործ գումարման Քաղկեդոնի սուրբ ժողովոյն ՚ի վերջն. հատոր. ղ. երես. 936. թէ հարք ժողովոյն ասացին առ աստուած. սուրբ աստուած, սուրբ հզօր, սուրբ անմահ, ողորմեա ' մեզ: Եւ զսոյն զայս ձեւ տեսանեմք պահեալ մինչեւ ցայսօր եւ յայլ եկեղեցիս, նաեւ ՚ի լատինս. զոր եւ երգեն յաւուր աւագ ուրբաթու առաջի խաչելութեան. որպէս է տեսանել ՚ի ժամակարգ ութեան նոցա: Այլ թէ գոյր յառաջ քան զժողովն Քաղկեդոնի երգել այսպէս, զհաւաստին ոչ գիտեմք. զի բաց ՚ի նախակարգեալ պատմութենէ` որ ՚ի վերայ մանկան թռուցելոյ, այլ ինչ վաղեմի յիշատակ ութիւն բնաւ ոչ գոյ զայսմանէ ՚ի գիրս յունաց:
       Այլ գիտելի է, զի աւանդէ Սոկրատ, որ էր յառաջ քան զժողովն Քաղկեդոնի. գիրք. ղ. գլ. 8. երես. 271. եւ 272. թէ յաւուրս Յովհաննու Ոսկեբերանի արիանոսք շրջելով ընդ փողոցս ՚ի գիշերի` փոխ առ փոխ երգէին երգս ընդ իւրեանց աղանդոյ. եւ թշնամանալով զուղղափառս` ստէպ գոչէին. ո՞ւր իցեն` որք զերիս զօրութիւնս մի ասեն: Երկուցեալ Ոսկեբերանին` թէ գուցէ ՚ի ձեռն այնպիսի երգոց պատրեսցին ոմանք ՚ի պարզամտաց, եւ բաժանեսցին յեկեղեցւոյ, կարգեաց` զի եւ ուղղափառք երգեսցեն կցուրդս գիշերային ` առ ՚ի խափանումն աղանդոյ նոցա: Զայս եդեալ Սոկրատայ` յաւելու խնդրել, թէ ուստի՞ սկիզբն առեալ իցէ այս սովոր ութիւն նուագելոյ զերգս յեկեղեցւոջ փոխ առ փոխ. եւ պատասխանէ ինքն, թէ Իգնատիոս (աստուածազգեաց ) հայրապետ Անտիոքայ… ետես երբեմն զհրեշտակս, որք փառաբանէին զսուրբ երրորդութին փոխ առ փոխ երգասացութեամբ. եւ զձեւ նուագելոյն` որում հասու եղեւ յայնմ տեսլեան, աւանդեաց եկեղեցւոյն Անտիոքայ. ուստի սփռեաց յետոյ նոյն աւանդութիւն առ ամենայն եկեղեցիս: Բայց այս պատմութիւն այնպիսի պարագայիւք գրի ՚ի յունարէն եւ ՚ի լատիներէն օրինակս Սոկրատայ, մինչեւ դժուարաւ իմանալ հետաքննին ընթերցողաց` թէ զի'նչ կցուրդք կամ երգք իցեն այնք. նաեւ ոչ իսկ ՚ի գրութենէ Սողոմենոսի. հետ. ը. գլ. 8. երես. 311. մարթ է ուղիղ որոշել:
       Իսկ ՚ի հայերէն թարգմանութեան Սոկրատայ որոշակի կարգի այն ՚ի վերայ սուրբ աստուածին` ասել զայն ՚ի դէմս որդւոյ ընդդէմ արիանոսաց: Յայս հայի եւ այն` որ գրի ՚ի միում պատմ ութեան վարուց Յովհաննու Ոսկեբերանի, զոր թարգմանեաց ՚ի Հայս Թէոփիստէ Փիլիսոփայ յունաց. տե'ս անդ. ՚ի տպագրեալն. երես. 144. մինչեւ ՚ի 147: Բայց թուի թէ այդոքիկ բանք եւ պատմութիւնք` որք գտանին ՚ի Հայս, փոփոխեալ եւ խանգարեալ են յայլոց` ըստ աւանդ ութեան ասորւոց, եւ կամ հնարեալք յոմանց ՚ի ջատագով ութիւն կարծեաց իւրեանց. ապա թէ ոչ` զիա՞րդ ծածկեալ լինէր այդ մինչեւ ցայժմ ՚ի յունաց: Սոյնպէս ինքնահնար բանք են եւ այնք` զորս գրեն ասորիք, յորոց առել են եւ հայք, թէ Յովսէփ Արեմաթացին ասացեալ իցէ զսուրբ աստուածն խաչեցարիւ յիջուցանելն զՔրիստոս ՚ի խաչէ: Ըստ այսմ` սուտ աւանդ ութիւն են եւ այնք` զորս գտանեմք ՚ի գիրս անծանօթից ոմանց, թէ ժողովն Եփեսոսի սահմանեալ իցէ ՚ի դէմս որդւոյ երգել զսուրբ աստուածն. եւ թէ` սուրբն Կղեմէս պապ կարգեալ իցէ ՚ի կողմանս իւր այնպէս երգել. եւ թէ` Որեղիանոս պապ ասացեալ իցէ` թէ առաքեալն այնպէս երգէին. եւ այլ եւս սոցին նման անհիմն բանք եւ սուտ վկայութիւնք. զորս մի ընդ միոջէ քննել երկար լինի յոյժ:
       Այս մի ինչ միայն իբր ստոյգ համարել է ՚ի բազմաց, թէ յաւուրց անտի Պրոկղի մինչեւ ՚ի ժամանակս Պետրոսի Կնափեցւոյ` որ եղեւ պատրիարգ Անտիոքայ յետ ժողովոյն Քաղկեդոնի, սուրբ աստուածն երգեալ լինէր ՚ի դէմս երրորդութեան. իսկ նա ինքն Պետրոս փոփոխեաց զայն, եւ յաւել ՚ի նոյն զոր խաչեցարն. այսպէս գրեն Թէոփանէս յամի տեառն. 593. որ եւ էր ՚ի վախճան ը. դարուն. նոյնպէս եւ Նիկեփորոս Կալիստեան, որ էր ՚ի սկիզբն. ժդ. դարուն. ՚ի քաղուածս Թէոդորոսի Վերծանողի. յորոց առեալ են եւ այլք:
       Զայսպիսի ինչ գրէ եւ Դիոնեսիոս Բարսալիբ ասորի եպիսկոպոս Ամդայ. որ էր ՚ի ժբ. դարուն. առ Ասսեմանեայ . հատոր. բ. երես. 180: Զայս հաստատել կամելով եւ ոմանց` ՚ի վկայ ութիւն բերեն զթուղթս անծանօթ եպիսկոպոսաց գրեալս առ Պետրոս Կնափեցի. յորս յաւելուն եւ զթուղթ Փելիքսի կամ Սիմբլիկիոսի պապին, եւ Ակակայ պատրիարգին Կոստանդինուպօլսոյ. զորոց զպատճէնսն մարթ է տեսանել ՚ի հաւաքմունս ժողովոց. հատոր. ե. երես. 1038. մինչեւ ՚ի 1135: Եւ թէպէտ այդոքիկ թուղթք ընդ տարակուսանօք են, որպէս է տեսանել ՚ի գիրս Նատաղեայ Աղեքսանդրի լատին աստուածաբանի. հատոր. ե . երես. 103. տպագր. Փարեզու. յամի տեառն. 1730. եւ այլոց հետաքննին եղելոց, բայց այսու ամիւ յայտ է յայլոց գլխոց` ճշմարիտ լինել այնմ, թէ Պետրոս Կնափեցի յաւել զայն ՚ի սուրբ աստուածն: Եւ որպէս գրէ նախակարգեալդ Բարսալիբ ՚ի նոյն տեղւոջ, զսոյն զայս նաեւ Սեւերիանոս Անտիոքացին հաստատեալ իցէ վկայելով:
       Իսկ թէ Կնափեցին յիւրմէ իցէ արդեօք հնարեալ, թէ յայլոց, այլեւայլ բանք են. եթէ ՚ի գիրս հայոց հայերցուք, ասի թէ այդ ձեւ կայր ՚ի սկզբանէ. եւ յիշատակ ութիւն ինչ ոչ լինի զՊետրոսէ Կնափեցւոյ: Եթէ ՚ի գիրս ասորւոց հայեսցուք, ասի յոմանց թէ այն բան կայր եւ յառաջն. եւ ՚ի բառնալ ոմանց զխաչեցարն, Պետրոս կնափեցի նորոգեաց զնոյն ընդդէմ նեստորականաց: Իսկ եթէ ՚ի գիրս յունաց եւ լատինացւոց հայեսցուք, նաեւ ՚ի գիրս ինչ ասորւոց ոմանց, յայտնի աւանդի թէ Պետրոս յիւրմէ յաւել զայն վասն հաստատելոյ զԱղանդ աստուածաչարչարից. թէպէտ եւ նոր քննիչք ոմանք այլեւայլս գրեն:
       Որպէս եւ իցէ, ՚ի վերայ այսր յաւելուածոյ բազում խռովութիւնք ծագեցան յարեւելս ՚ի ժամանակս նորին իսկ Պետրոսի Կնափեցւոյ ՚ի մէջ յունաց եւ ասորւոց. եւ ապա իբրեւ նստաւ պատրիարգ Անտիոքայ Կաղենդիոն, կամելով սորա խաղաղ ութիւն արկանել, եւ յուղիղ միտս տալ երգել զսուրբ աստուածն , յաւել ՚ի նոյն զբառս` Քրիստոս թագաւոր. եւ այս վասն նոցա` որք խաչեցարիւ երգէին. որպէս գրէ Նիկեփորոս Կալիստեան ՚ի յաւելուածս բանից Թէոդորոսի Վերծանողի. գիրք. բ. գլ. 47. երես. 525: Բայց սակաւ օգուտ եղեւ այս ՚ի խաղաղացուցանել զժողովուրդն: Եւ ապա (որպէս պատմէ Զաքարիա Ասորի եպիսկոպոս Մելիտինոյ, որ էր ՚ի զ. դարուն, ծաղկեալ յամի տեառն իբր 540. առ Ասսեմանեայ. հատոր. բ. երես. 60. ) Մառինոս եպիսկոպոս Ապամիոյ եկեալ առ Անաստաս կայսր` հաւանեցոյց զնա, զի եւ յոյնք խաչեցարիւ երգեսցեն զսուրբ աստուածն. եւ ՚ի հրամայել կայսեր առնել զայս, ծագեցան եւ այլ մեծամեծ աղմուկք: Զայսմ խռովութենէ գրէ եւ Եւագրիոս երեւելի պատմիչ յունաց. գիրք. գ. գլ . 44. երես. 339:
       Զսոյն յաւելուած` որպէս աւանդեն յոյնք եւ լատինք, ընկալաւ եւ Սեւերիանոս. էառ զնոյն եւ Յակոբ Ծանծալոս, եւ եմոյծ ՚ի յակոբիկսն, այսինքն յայն Ասորիս` որք յանուն այսր Յակոբայ յակոբիկք կոչեցան. որք եւ մինչեւ ցայսօր երգեն զսուրբ աստուածն խաչեցարիւ ՚ի դէմս Քրիստոսի. որպէս եւ այլ ասորիք. ըստ որում բազմօք ցուցանէ զայս Ասսեման ՚ի բազում տեղիս. ՚ի մէջ բերէ եւ զայսպիսի իմն. ՚ի հատորն. ա. երես. 518. ՚Ի վիճաբանել ասէ ասորւոյ ուրուք ընդ ումեմն հոռոմի ՚ի վերայ սուրբ աստուածին, ասաց հոռոմն ցասորին. Դուք զսուրբ երրորդութիւնն խաչեալ ասէք` յաւելլով յերեքսրբեանն զխաչեցարն: Ասորին ասէ. մեք զմինն եւեթ ասեմք մարմին զգեցեալ եւ խաչեալ, որ նա ինքն է տէրն մեր յաշխարհս Քրիստոս, եւ ոչ զբովանդակ երրորդութիւնն. քանզի եւ ոչ իսկ բոլոր երրորդութիւնն մարմնացաւ. ուստի եւ ՚ի նուագել ասորցւոց զերեքսրբեանն, առ այն մի անձն վերածի միտք նոցա, եւ ոչ առ բոլոր երրորդութիւնն: Ասէ հոռոմն. ապա ընդէ՞ր սուրբ հարք նզովեցին զՊետրոս (Կնափեցի ): Ասէ ասորին. զի նա զչարչարանս ընծայէր աստուածութեան. վասնորոյ հետեւօղք նորա աստուածաչարչարք անուանեցան… այլ ասորիք յայդմ յիմարութենէ օտար են: Ասէ հոռոմն. զիա'րդ եւ իցէ , պարտ է ամիւ ՚ի բաց խորշիլ յայնպիսի բանից` զոր չարաչար վարեն հերետիկոսք: Ասէ ասորին. եթէ յայդ կանոն յենուլ պարտ իցէ, հարկ լինի զամենայն ողջամիտ բանս եւ զսրբազան գիրս ՚ի բաց թողուլ եւ հերքել. վասնորոյ որպէս ծանուցանէ Կիւրեղ ՚ի բանն առ Եւլոգիոս, ո'չ ամ` զոր ՚ի կիր առնուն հերետիկոսք, է մերժելի. վասն զի ՚ի բազում իրս հերետիկոսք համաձայն մեզ բարբառին, այլ` միտք նոցա հայի ՚ի մոլար իմացուած. զոր ոչ բնաւ ունիմք եւ ոչ գիտեմք մեք: Զայս պատ մութիւն եւ զայլ պէսպէս բանս յառաջ բերեալ Ասսեմանեայ` յաւելու գրել ՚ի յերեսն. 520. Զայսոսիկ ծանուցանել ասէ ոչ դանդաղեցաք` առ ՚ի բժշկելոյ զմիտս ոմանց ՚ի քննչաց արեւելեան ծիսից . զի գուցէ իցեն` որք գայթակղեսցին ՚ի յընթեռնուլ անդ զսուրբ աստուածն այնու յաւելուածով` եկեղեցական գիրս ասորւոց` տպագրեալ ՚ի Հռովմ:
       Իսկ թէ ե'րբ արդեօք եղեւ սովոր ութիւն ՚ի հայս` երգել զսուրբ աստուածն խաչեցարիւ կամ յարեարիւ, ո'չ է յայտ. զի զոր գրեն ոմանք, թէ սկիզբն եղեւ այնր յաւուրց անտի Ներսիսի Աշտարակեցւոյ ՚ի ժողովն Դունայ, եւ ոմանք` թէ ՚ի Մովսիսէ, եւ կամ ՚ի Յովհաննէ Գաբեղեան, ամենեւին անհիմն է եւ սուտ. որպէս գրեցաք ՚ի ծանօթութեան. լզ. (1). երես. 496. եւ խ. (1). երես. 514. եւ ծթ. (1). երես. 568: Իսկ եթէ ՚ի ժողովն Աբրահամու կամիցիմք ասել, այդ եւս չունի բնաւ ստուգութիւն. եւ ՚ի կամիլն զճշմարիտն խնդրել` չէ ' հնար ուղիղ ինչ որոշել: Զայս մի ինչ միաբան աւանդեն համօրէն մատենագիրք հայոց, թէ յորմէհետէ սկսեալ են հայք նուագել զայդ երգ` միշտ ՚ի դէմս որդւոյ երգէին. որպէս է տեսանել ՚ի թուղթն` որ ասի Կոմիտաս կաթուղիկոսի գրել առ յոյնս ՚ի սկիզբն. է. դարուն: ՚Ի գիրս Յովհաննու Իմաստասիրի ՚ի սկիզբն. ը. դարուն: ՚Ի թուղթն Գագկայ արքայի Արծրունւոյ առ Ռոմանոս կայսր ՚ի սկիզբն. ժ. դարուն: ՚Ի թուղթն վարդապետաց հայոց յաւուրս Խաչկայ կաթողիկոսի առ մետրապօլիտն Սեբաստիոյ ՚ի վախճան. ժ. դարուն: ՚Ի բանն միւս Գագկայ արքայի Բագրատունւոյ` տուեալ առ Տուկիծ կայսր ՚ի ժա. դարուն: ՚Ի թուղթս Ներսիսի Շնորհալւոյն, եւ ՚ի գիրս Ներսիսի Լամբրոնացւոյն ՚ի ժբ. դարուն: Եւ ՚ի պատասխանին` զոր ետուն հայրապետք հայոց առ խնդիրս յունաց ՚ի ժամանակս Կիռ Մանուէլ կայսեր ՚ի նմին դարու. թո'ղ եւ զայլ մատենագիրս հայոց` որք երեւեցան յետ նոցա:
       Եւ ամենքին սոքա յայտ առնեն ՚ի բանս իւրեանց` թէ ինքեանք ըստ աւանդ ութեան ազգին ուսեալ են երգել զայս երգ ՚ի դէմս որդւոյն Աստուծոյ մարդացելոյ, եւ ոչ ՚ի դէմս երրորդութեան: Եւ քանզի զբանս ամցն ՚ի մէջ բերել երկար լինի յոյժ, միայն զասացեալսն Շնորհալւոյն եդից աստ` ընդ գրելոյ նորա ՚ի թուղթն առ Ալէքս փեսայ Կիռ Մանուէլ կայսեր. ուր յերես. 47. ասէ այսպէս. Վասն երից սրբասացութեանցն գրեալ էր, զի խաչեցար ասեմք: Եթէ ասէ մեք զսրբասացութիւնս զայս ՚ի դէմս երրորդ ութեան երգէաք, որպէս եւ դուք, չար եւ խորին մոլոր ութիւն էր ասել` թէ խաչեցար. այլ զի առ մի անձնաւոր ութիւն որդւոյ բարբառիմք զայսոսիկ, վասնորիկ զմեծագոյն երախտիսն` որ ՚ի նմանէ առ մեզ եղեալ , դնեմք առաջի նորա, թէ Աստուած եւ հզօր եւ անմահ որ մարմնով խաչեցար վասն մեր, ողորմեա ' մեզ: Առընթեր նմին եւ զմայր բանին Աստուծոյ բարեխօս եւ միջնորդ ունիմք առ մեծինն իւր` ասելով. մատո ' զաղաչանս մեր որդւոյ քոյ եւ Աստուծոյ մերոյ: Վասնորոյ եթէ ՚ի դէմս երրորդութեանն ոք ասիցէ, որպէս դուք, եւ եթէ ՚ի դէմս որդւոյ միայն` որպէս եւ մեք, երկոքեանն հաճոյք են աստուծոյ. յորժամ առանց հակառակ ութեան լինիցին ասացեալքն: Գրէ եւ առ Մանուէլ կայսր. Որպէս եւ երեքսրբեան փառաբանութին, զոր եկեղեցիք ձեր երից անձնաւորութեանցն մատուցանեն, եւ մեք ՚ի դէմս որդւոյ միայն. եւ երկոքին խորհրդականք եւ գեղեցիկք. յորժամ առանց հակառակ ութեան ոք տեսցէ: Իսկ հակառակութեամբն ` հայհոյ ութեան եղեալ պատճառ, փոխանակ փառաբանութեան: Զի ձերոցդ զմեզ զրպարտելով` ասեն. զերրորդութիւնն ասէք խաչեալ. եւ մերքս ընդդիմաբանելով, թէ զխաչեալն վասն մեր ոչ ասէք Աստուած եւ հզօր եւ անմահ ՚ի մահուն, այլ` մարդ սոսկ : Եւ երկոքին փութան յաղթել ոչ բարւոք յաղթութեամբն միմեանց: Սմին նման գրեն եւ այլք առ հասարակ. եւ բնաւ ոչ որոշեն` թէ ե'րբ եղեւ սովոր ութիւն այսպէս երգելոյ. ուստի եւ մեք չունիմք հաւաստի ինչ ցուցանել:
       Զայս մի ինչ ստուգիւ գիտեմք ՚ի պատմութեանց եւ ՚ի հին գրուածոց, թէ յետ ժողովոյն Կարնոյ, որ եղեւ յաւուրս Եզրի, անկաւ ՚ի վերայ այսր շփոթ ութիւն ՚ի մէջ ազգին. մանաւանդ ՚ի Փոքրն Հայս. զի ոմանք վասն համաձայնելոյ ընդ յոյնս` առանց խաչեցարի երգէին ՚ի դէմս երրորդութեան. եւ ոմանք խաչեցարիւ ՚ի դէմս որդւոյ. բազումք եւս ՚ի կրկնելն զսուրբ աստուածն երիցս, ՚ի միում միայն ՚ի միջնում անդ նուագէին խաչեցարիւ: Եւ որք առանց խաչեցարի նուագէին ըստ յունաց, իշխանութեամբ յունաց զօրացեալ նուաճէին զմիւս կողմն. եւ ոչ այսչափ միայն, այլ եւ մուտ արարեալ ՚ի Մեծն Հայս, վիճէին ընդ նոսա, թէ դուք զսուրբ աստուածն խաչեցարիւ երգելով, զսուրբ երրորդութիւնն ՚ի խաչ ելեալ համարիք, եւ նոքա ընդ հակառակն յանդիմանէին զնոսա, թէ դուք առանց խաչեցարի երգելով` կամիք յայտ առնել` թէ խաչեալն Քրիստոս լիցէ աստուած: Զայս գրէ նա ինքն Յովհան Իմաստասէր ՚ի յատենական գրութիւնս կանոնադրութեանց եկեղեցւոյ. իսկ ՚ի քաղուածս մեկն ութեան ժամակարգութեանց ցուցանէ, թէ տարապարտ խռով ութիւն է այդ. զի երկաքանչիւրն ասէ` եթէ յուղիղ միտս առցին, ուղիղ են. թէպէտ եւ յայնմ ասէ տեսանեմք խռով ութիւն յուզեալ. Ոմանք միասնական սուրբ երրորդութեանն, եւ այլք ՚ի վերայ որդւոյ միայն զայն վարկանելով . եւ յայնմանէ ատել ութիւն եւ թշնա մութիւն եւ հակառակ ութիւն մեծ:
       Այսմ խռով ութեան դարման կամելով մատուցանել Յովհաննու Իմաստասիրի, եւ տեսեալ թէ առ հասարակ սովոր ութիւն ազգին ՚ի սկզբանէ այն է, այսինքն խաչեցարիւ երգել զսուրբ աստուածն ՚ի դէմս որդւոյ , գրեաց բազում ինչ ՚ի վերայ այսր. այսինքն թէ զի'նչ խորհուրդ իցէ խաչելոյն. եւ թէ որպէս ՚ի ձեռն խաչի փրկեցաւ ազգ մարդկան. թէ զիա'րդ ՚ի ձեռն խաչել ութեան եկեղեցի սուրբ սեպհականեալ Քրիստոսի` միաւորեցաւ ընդ նմա. թէ քանի ' անձկանօք արժան է եկեղեցւոյ յիշել զխաչիլն Քրիստոսի, եւ փառաբանական օրհներգութեամբ մեծացուցանել զխաչեալն Քրիստոս. եւ թէ զիա'րդ յերեքսրբեան օրհներգ ութեան խաչեցարն ՚ի դէմս մարդացելոյն Աստուծոյ միածնի նուագի ՚ի հայոց: Եւ յետ երկար վարդապետութեամբ գրելոյ զայս ամենայն, ապա համառօտիւ երկու կանոնս սահմանէ. եւ ասէ. կանոն. ժթ. Արժան է յերեկորինս եւ յառաւօտինս զկնի ամենայն պաշտման նուագել զսուրբ աստուածն. եւ ապա զհետ բերել յերեկորինսն զհանգստեանն սաղմոս. եւ յառաւօտինսն զարեւագալին սաղմոս. իսկ յորժամ պատարագ մատչի, ՚ի սկզբունս անդ պաշտամանն յիշել զսուրբ աստուածն. եւ զսոցունց խորհուրդն յառաջաբանի անդ հաւաստեաւ յայտնեցաք: կանոն. ի. Պարտ եւ արժան է զխաչեցարն (ոչ ասել կրճատելով միանգամ միայն, այլ `) երիցս անգամ զհետ բերել ` ըստ երիցս անգամ կրկնելոյ սրբասացութեանն. եւ մի ' նուազեցուցանել եւ նուազ գտանիլ ՚ի շնորհաց խաչին Քրիստոսի:
       Այս են աւասիկ բանք Յովհաննու Իմաստասիրի. յորս բնաւ ոչ յիշատակէ նա, թէ երբ իցէ սկսեալ սովոր ութիւն այսպէս երգելոյ ՚ի Հայս զսուրբ աստուածն. այլ համարի թէ ՚ի սկզբանէ եւ այսր այնպէս երգեալ լինէր ՚ի մէջ ազգին, եւ ընդ այնմ որոշէ երիցս կրկնել, ընդ երիցս կրկնելոյ երգոյն. ո'չ վասն հակառակելոյ այլոց ազգաց, որպէս եւ նախընթաց բանք իւր ցուցանեն, այլ` վասն հաստատելոյ զխաղաղ ութիւն ՚ի մէջ ազգին. Ու արժան է գիտել եւ զայս, զի որովհետեւ ՚ի յետին ժամանակս ստիպէին յոյնք զհայս առանց խաչեցարի ասել, զի մի ասեն ընդ աստուած ութեան իմացեալ լիցի խաչիլն, չկարելով հայոց բառնալ զայն, կամեցան յաւելուլ զայլ բառս ինչ ՚ի սուրբ աստուածն. այսինքն է` Քրիստոս որ մարմնացար. Զի այսու ասեն թերեւս շինեսցին միտք ձեր. որպէս է տեսանել ՚ի պատասխանին հայոց առ խնդիրս յունաց: Բայց քանզի զայս ոչ յանձն առին ամենայն հայք, ապա ՚ի ժամանակս Կոստանդեայ կաթուղիկոսի յամի տեառն իբր. 1246. սահմանեցին յաւելուլ ՚ի նախընթաց աղօթս սուրբ աստուածին ՚ի վերջոյ զբառդ Քրիստոս Աստուած մեր. եւ այլ մնաց մինչեւ ցայսօր որպէս ունիս տեսանել ՚ի ժամագիրքն:
       Զայս յայն սակս արարին հայք, զի ցուցցեն ամենեցուն` թէ ինքեանք զսուրբ աստուածն ՚ի դէմս Քրիստոսի երգեն: Ուստի եւ որք քննեցին զայս ՚ի լատին աստուածաբանից, վկայեցին այսպէս լինել. ըստ որում գրեաց եւ Յակոբ Վիլոթ կրօնաւոր ՚ի հայերէն մեկնութեան Մատթէի աւետարանին. իէ. 45. տպագրեալ ՚ի Հռովմ. երես. 291. եւ 292. Թէպէտ հայոց լաւ էր ասէ զսրբասացութիւնն երգել ՚ի դէմս երրորդութեան` եւ առանց վերաբերութեան Պետրոսի թափչին, որպէս իսկ երգեն զնա այլ ամենայն ազգ քրիստոնէից, սակայն ստուգիւ գիտեմք` թէ երգեն զնոսա հայք ո'չ ՚իէմ երրորդութեան, այլ` ՚ի դէմս միոյ եւեթ Քրիստոսի: Այս յայտնապէս երեւի յինքենէ իսկ վերաբերութենէ, զոր հայք փոխեն ընդ այլեւայլ տօնից տնօրէնութեան տեառն. զ…. (եւ յաւելու : ) Ստոյգ է ուրեմն, թէ հայք զսուրբ աստուածն ասեն ՚ի դէմս Քրիստոսի, եւ ոչ ՚ի դէմս սրբոյ երրորդութենէ. ապա ՚ի զուր եւ տարապարտուց բամբասի հայոց եկեղեցին, իբր թէ դաւանիցի` թէ խաչեցաւ սուրբ երրորդութեն, եւ թէ մեռաւ Քրիստոս աստուածութեամբ: Հանգոյն բանից Վիլոթայ գրէ եւ Պետրոս Լեբրոն գաղղիացի ՚ի քննութեան պատարագամատուցաց. հատոր. գ. երես. 63. եւ 64. ընդ այսմ խօսին եւ այլք բազումք:
       Կլեմէս Գալանոս եւս այսպէս իմանայ, բայց ՚ի հատորն. ա. գլ. 10. երես. 103. ասէ` թէ հայք զխաչեցարն ՚ի դէմս երրորդութենէ ասեն ՚ի պատարագի. եւ յաւելու զպատճառն, վասն զի ասէ աղօթքն` որ անմիջապ յարի զկնի, վերաբերի ՚ի դէմս երրորդութեան. բայց յայտ է թէ զայն աղօթ ասեն նոքա ՚ի դէմս որդւոյ. ուստի եւ Ներսէս Լամբրոնացի ՚ի բացատր ութեան պատարագի բառ առ բառ ՚ի դէմս որդւոյ մեկնէ զնոյն: Եւ թէպէտ այն աղօթք ՚ի յունարէնն աւարտի ՚ի դէմս երից անձանց, սակայն հայք ոչ աւարտեն այնպէս. որպէս նշանակէ եւ Պետրոս Լեբրոն. ուստի եւ դովին իսկ յայտ առնեն` թէ ինքեանք ՚ի դէմս որդւոյ ասեն զայն: ՚ի վերայ այսր ամի այն աղօթք թեեւ ՚ի դէմս երրո րդութեան էր կարգել. բայց այնու ոչ ցուցանիւր` թէ ուրեմն եւ սուրբ աստուածն ՚ի նոյն դէմս ասի ՚ի նոցանէ. զի ահա եւ աղօթքն` որ ասի անմիջապէս զկնի սուրբ սբին` կարգի պարզապէս ՚ի դէմս հօր. եւ սակայն յայտ է թէ անդանօր զսուրբ սուրբն ոչ երգեն հայք ՚ի դէմս հօր, այլ` պարզապէս ՚ի դէմս որդւոյ, ընդ այսմ իմա եւ զասութենէ սուրբ աստուածին, եւ զաղօթիցն` որ զհետ նորա:
       Զայսոսիկ եդաք միայն առ ի յայտ առնելոյ պատմական քննութեամբ, թէ որպէս լեալ իցէ ՚ի Հայս սովոր ութիւն երգելոյ զսուրբ աստուածն. եւ մանաւանդ առ ՚ի ծանուցանել թէ Յովհան Իմաստասէր յիւրմէ ոչ յաւել զխաչեցարն. այլ` տեսեալ թէ պէսպէս օրինակաւ երգեն զայն, եւ անմիաբան լեալ` ազգի գրգռութիւնս յարուցանեն պարզամիտք, հրամայեաց միօրինակ ընդ առաջին հասարակ սովոր ութեան երգել: Բայց որպէս եւ իցէ, եթէ այսպէս` եւ եթէ այնպէս, ՚ի վերայ այսր ամի պա'րտ եւ արժան է ընդ հրամայելոյ եւ ըստ բացորոշելոյ սրբոյ գահին Հռովմայ երգել զայն երգ, եւ մի ' յետս կալ յակնարկութենէ նորա: Եւ յիրաւի` եթէ ՚ի ժամանակս Յովհաննու Իմաստասիրի հրամայեալ էր գահն Հռովմայ` փոխել զայն, անտարակոյս փոխէր նա. եւ կամ եթէ հնար, հաւանութեամբ նորա կարգէր երգել այսպէս կամ այնպէս:
       Երկրորդ կանոնն է ՚ի վերայ տօնի ծննդեան եւ մկր տութեան (որ եւ է քսանեւեօթներորդ` կամ երեսներորդ ), Զայս երկու տօն ՚ի սկզբանէ ամենայն ազգք քրիստոնէից` յոյնք, ասորիք , եւ հայք բաց ՚ի հռովմայեցւոց` ՚ի միասին տօնէին մինչեւ ՚ի վախ ճան չորրորդ դարուն. եւ զայս յայտնի ցուցանէն մատենագիրք յունաց եւ լատինացւոց, հայոց եւ ասորւոց. որոյ յայտնի իմն ապացոյց է եւ ճառն Յովհաննու Ոսկեբերանի, զոր խօսեցաւ յանտիօք յառաջնում ամի քահանայ ութեան իւրոյ յամի տեառն. 386. որպէս է տեսանել ՚ի գրուածս նորա. հատոր ի. երես. 355. ուր ՚ի համարն. 1. ասէ թէ արեւելեայք նորոգ սկսան զատաբար տօնել զտօն ծննդեան ՚ի դեկտ . 25. եւ չեւեւս է ասէ տասն ամ, յորմեհետէ յայտնի եղեւ մեզ օրս այս. եւ ՚ի համարն. 2. հաստատէ` թէ հռովմայեցիք ՚ի վաղուց հետէ ՚ի նախնի աւանդութեանց զնոյն տօնախմբ ութիւն կատարէին. մինչեւ առ մեզ եւս հասուցին ասէ զտեղեկ ութիւն այնր: Սոյպէս եւ Պօղոս եպիսկոպոս Եմեսացի ՚ի քարոզն` զոր ետ յԱղէքսանդրիա յամի տեառն իբր 432. ցուցանէ թէ նորոգ եւ սկսեալ եւ անդ տօնել զծնունդ ՚ի դեկտեմբերի 25. Ըստ այսմ է տեսանել եւ ՚ի գիրս հայոց. յորս աւանդի թէ մինչեւ յայն ժամանակս եկեղեցիք արեւելեայց ՚ի միասին տօնէին զծնունդ եւ զմկրտութիւնն. եւ ՚ի գիրս ուրեք ասի` թէ յաւուրս յՈբնաղայ սկսան Երուսաղէմացիք տօնել առանձին. զայն աւանդէ եւ Կոմիտաս կաթուղիկոս եւ Վասիլ Սելեւկիացի ՚ի ճառն սրբոյն Ստեփաննոսի. եւս եւ Անոնիմոս պատմիչ ոմն յոյն. որպէս է տեսանել առ քննիչս: Որովք յայտնի երեւի` թէ ՚ի վերջ չորրորդ դարուն, կամ ՚ի սկիզբն յաջորդ դարուն առ հասարակ ամենայն ազգք քրիստոնէից սկսան առանձինն տօնել զծնունդն ՚ի դեկտեմբերի 25:
       Այլ թէ զինչ առթիւ եւ որով օրինակաւ եղեւ այսպէս առնել չունիմք ՚ի ստոյգ պատմութեանց: Իսկ այն պատմութիւն` որ աւանդի` ՚ի թուղթն Վահանայ եպիսկոպոսին Նիկիոյ գրեալ յունարէն առ Զաքարիա կաթողիկոս յամի տեառն իբր. 865. թէ Կիւրեղ պատրիարգն Երուսաղէմի (յաջորդն առաջնոյն ) գրեաց թուղթ առ Յուլիոս Հռովմայ հայրապետ` քննել ՚ի հին մատեանս զօր ծննդեան Քրիստոսի. եւ թէ` Յուլիոս քննել եգիտ եւ հրամայեաց այնուհետեւ ՚ի 25. դեկտեմբերի տօնել. եւ թէ` ՚ի ժամանակս Ոսկեբերանին ժողով եղեւ վասն այսր այս ամենայն հիւսուածոյ բանք են. որպէս յայտնի ցուցանեն երեւելի քննիչք. ըստ որում է տեսանել եւ առ Յովհաննու Մանսեայ, ՚ի հաւաքմունս ժողովոց. հատոր ի. երես. 1256. եւ առ այլ բազում մատենագիրս լատինացւոց: Սոյնպէս սուտ է եւ այն` որ գրի ՚ի թղթի անդ` թէ յաւուրս Ոսկեբերանի գրեցին առ սուրբն Սահակ վասն տօնի ծննդեան. եւ թէ սուրբն Սահակ յաքսորս գոլով չեղեւ ձեռնհաս առնել ինչ: ասացի սուտ է. զի ՚ի կենդանութեան Ոսկեբերանին` չեւ էր աքսորեալ սուրբն Սահակ, այլ յետ մահու նորա. եւ այն զկնի բազում ամաց. որպէս յայտ է եւ ՚ի ծանօթ. բ. գրոց. ծե. (1). երես . 771: Ըստ այսմ են եւ այն բանք` զորս աւանդէ անծանօթ պատմիչն Կլեմէսի. ա. 7. երես. 60. եւ պատմիչն Ատանոյ ժողովոյն առ Կլեմէսի. ա. երես. 62. եւ 490. մինչեւ ՚ի 469. զի այնք եւս բառ առ բառ առեալ են ՚ի թղթոյ անտի Վահանայ, եւ յաւելուածով կարգեալ:
       Այլ արդ` որովհետեւ ՚ի տարածիլ այսր սովո րութեան յարեւելս` տօնել առանձին զտօն ծննդեան եւ մկրտութեան, հայք կային ՚ի մեծամեծ տառապանս, չեղեն կարօղ համաձայնիլ ընդ այլս եւ առանձին տօնել. ուստի որպէս առնէին յառաջն, ՚ի նոյն կացին եւ մնացին ամս բազումս: Իսկ յետ Եզրի ՚ի լինել ընտան ութեան ընդ յոյնս` կէսք փոքուն հայոց զատաբար սկսան տօնել, եւ զբնակիչս Մեծին Հայոց ՚ի նոյն ստիպել. որպէս ասացաք զսուրբ աստուածէն. եւ յետ բազում իրաց` զորոց տեսցես ՚ի պատմութեան, ՚ի բաժանել ուրեք ուրեք զտօնսն` ոմանք զյայտնութին ընդ ծննդեան ՚ի դեկտ. 25. տօնէին, եւ ոմանք առանց յայտն ութեան զծնունդն տօնելով ` զյայտնութին ընդ տօնի մկր տութեան յարէին. ոմանք զժամերգութիւնս նոցին ընդ միմեանս շփոթէին. եւ ոմանք զտօն մկր տութեան առանց յատուկ ժամերգ ութեան կատարէին:
       Զայսմանէ գրէ եւ Յովհան Իմաստասէր. ՚ի գլ. ը. Բայց տեսանեմք ասէ առ այսոքիւք եւ զայն եւս, եթէ ոմանք եւ վայելչագունից սովորութեանց ջանան խափանումն ՚ի վերայ բերել. եւ զաստուածայայտնութեն եւ զծննդեան նորին զօր, զոր ՚ի վեցն յունվարի ՚ի միասին տօնել սովոր է մեր, այժմ զծննդեանն սիրեն ոմանք կատարել զտօն. իսկ յայտնութեանն խորհրդոյ եւ ոչ միով իւիք կամին ճառս ՚ի մէջ բերել: Եւ ապա երկար բանիւք ցուցանէ` թէ հարկ է յաւուր տօնի մկր տութեան կատարեալ զառանձին ժամակարգութիւնս. զի այս է` ասէ նախնական սովոր ութիւն ՚ի վաղնջուց հետէ նախահաւեալ եւ մինչեւ առ մեզ հասեալ: Եւ զայսմանէ բազում բանիւք ճառելով, ոչինչ սահմանէ ՚ի վերայ բաժանման կամ ոչ բաժանման տօնից. այլ միայն դնէ համառօտիւ կանոն անթերի կատարելոյ զընթերցուածսն` ասելով այսպէս. կանոն. լ. Արժան է յայտնութեանն աւուր ՚ի Մատթէոսի գլխոյն զմկր տութեան կարգին ընթեռնուլ զաւետարան: Այլ յամ իսկ ութօրեայսն խառնել պատշաճ վարկանիմ ընդ ծննդեան աւետարանսն զմկր տութեան աւետարանս. զի որպէս տօնն հասարակաց է երկոցունց, հասարակաբար պարտի լինել կարդացմունքն եւ պաշտօնն : Այս եւս կանոն Յովհաննու Իմաստասիրի հայի ՚ի հասարակ սովորութիւն` որ կայր յայնժամ ՚ի Հայս. զոր եթէ հնարաւոր տեսանէր զատանել, կարծեմ թէ յօժարութեամբ առնէր` առ ՚ի համաձայնելոյ այլոց եկեղեցեաց: Զայսմ սովորութենէ պէսպէս բանք եղեն յետոյ եւ յայլ ժամանակս ՚ի մէջ յունաց եւ հայոց, որպէս ունիմք գրել ըստ կարգի յընթացս այսր պատմագրութեան:
       Երրորդ կանոնն է ՚ի վերայ շաբաթու եւ կիւրակէի աղուհացից (որ եւ է եօթներորդ ). զայսմանէ գիտելի է. զի յետ կանոնադրութեան Յովհաննու Մանազկերտցւոյ , զորմէ յիշեցաք ՚ի յօդուածն. բ. եւ ղ. հասարակ սովոր ութիւն եղեւ բազմաց լուծանել զշաբաթ եւ զկիւրակէ աղուհացից ձկամբք եւ կթովք եւ գինեաւ. եւ ոմանք մանաւանդ իշխանաւորք որք` սկսան չարաչար վարիլ ՚ի նոյն, համարելով թէ գոյ հրաման յայն աւուրսն համարձակ լուծանելոյ զպահս. որպէս գրէ Խոսրով Հռետոր ՚ի ճառն աղուհացից, եւ Շապուհ Բագրատունի ՚ի մնացուածս ինչ բանից իւրոց` զոր ունիմք առ մեզ: Իսկ ոմանք յառաջնորդաց եւ ՚ի քահանայից` որպէս գրէ Յովհան Իմաստասէր` կամելով խափանել զայս, յայլ իմն ձեռն արկին` որ չէր արժան. իբր զի դադարեցան ՚ի մատուցանելոյ զպատարագ ՚ի շաբաթ եւ ՚ի կիւրակէ` յաւուրս աղուհացից. որպէս զի այսու ցուցցեն ժողովրդեան, թէ որպէս այլ աւուրք աղուհացից պահք են, յորս ոչ ուտին ձուկն եւ կիթք, եւ ոչ մատչին պատարագք, այլ` սգով եւ ապաշխարութեամբ պաշտին, սոյնպէս եւ շաբաթ եւ կիւրակէ աղուհացից պահք են եւ աւուրք սգոյ. վասնորոյ չէ ' պարտ ասէին` ո'չ մատուցանել` եւ ո'չ ձկամբք եւ կթովք լուծանել:
       Զայսպիսի անկարգ ութիւն յերկուց կողմանց տեսեալ Իմաստասիրին Յովհաննու, բազում ինչ գրեաց` ընդդէմ երկոցունց եւս. յորոց քանի մի բանս բերաք ՚ի յօդուածն. բ. եւ սահմանեաց կանոն այսպիսի. Արժան է ՚ի սուրբ քառասներորդս պահոցն յաւուր շաբաթու եւ կիւրակէի պատարագ մատուցանել ահիւ եւ երկիւղիւ, ընդ սահմանելոյ սրբոց հարանցն յամենայն ժողովս իւրեանց. իսկ եթէ ոք հակառակեալ ընդդիմասցի մերում հրամանիս` կա'մ բանիւ կամ գործով, թէ ուխտաւոր է` լուծցի. եւ թէ ական. որոշեսցի: Այլ վասն պահելոյ եւ լուծանելոյ զշաբաթ եւ զկիւրակէ ՚ի սուրբ քառասներորդս պահոցն, այս յիւրաքանչիւր կամս թողեալ լիցի. միայն գոհանալով զայ առանց խղճի եւ հակառակ ութեան եւ առանց բամբասելոյ զընկերն. զո'ր կամեսցի եւ արասցէ` հանդերձ պարկեշտութեամբ:
       Այս կանոն եւ թոյլտու ութիւն հայի ՚ի պայման այնր ժամանակի. ըստ որում յառաջն գրեթէ ամենայն եկեղեցիք արեւելեաց լուծանէին յաւուրս շաբաթու եւ կիւրակէի աղուհացից. որպէս յայտ է ՚ի կանոնէ առաքելոց. ուր ՚ի կանոնն. կդ. ասի` թէ չէ ' պարտ պահել յաւուրս կիւրակէի եւ շաբաթու` բաց յաւագ շաբաթէ: Ըստ այսմ աւանդի եւ ՚ի Նիկիական կանոնս` որ կոչի ըստ արաբացւոց. ուր ՚ի կանոնն . կը. արգելեալ լինի պահել յաւուրս կիւրակէի. այսպէս դնի եւ ՚ի կանոնագիրս հայոց, գլ. ե: Եւ եթէ հայիմք ՚ի գիրս նախնեաց, երեւի այս լեալ հասարակ աւանդութիւն. ընդ որոյ ասէ սուրբն Ամբրոսիոս ՚ի գիրսն ՚ի վերայ Եղիայի եւ պահոց. գլ. ժ. հատ. ա. երես. 655. տպագր. Վենետ. 174 8. թէ աւուրք քառասնորդաց պահօք կատարին, բաց ՚ի շաբաթէ եւ ՚ի կիւրակէէ: Զայս ասէ եւ Տերտուղիանոս վասն աւուրց իւրաքանչիւր կիւրակէի. ՚ի գիրսն յաղագս պսակաց. գլ. գ. երես. 102. տպագր. Վենետ. 1744: Այլ յետ ժամանակաց սկսան ազգք քրիստոնէից զամենայն աւուրս քառասնորդաց ողջիկ պահել` թէ ' ՚ի կիւրակէս, եւ թէ ՚ի շաբաթս: Իսկ ՚ի Հայս թէպէտ եւ սկսան առ սակաւ սակաւ ամբողջ պահել, սակայն ոմանք յիշխանաց եւ ՚ի զինուորաց դեռ ուտէին յաւուրս պահոց զձուկն եւ զձէթ. եւ յետոյ նոքա եւս դադարեցան. որպէս գրէ Շնորհալին առ Ալէքս . երես. 148:
       Չորրորդ կանոնն է ՚ի վերայ անխմոր եւ անջուր պատարագելոյ (որ եւ է ութերորդն ). առ որոյ բացատր ութիւն բարւոք թուի խօսիլ նախ ինչ ինչ ՚ի վերայ այսոցիկ երկաքանչիւր ծիսից: Վասն խմորուն եւ անխմոր պատարագելոյ գիտելի է. զի թէպէտ եւ յայտնի տեսանի յաւետարանի, թէ Քրիստոս տէրն մեր անխմոր` կամ որ նոյն է` բաղարջիւ կատարեաց զխորհուրդ մարմնոյ իւրոյ, բայց ոչ է յայտ` թէ ՚ի սկզբան ՚ի մէջ եկեղեցւոյ զիա՞րդ լինէր, եւ թէ ե՞րբ որոշակի սկսան ոմանք բաղարջիւ առնել` եւ ոմանք խմորուն: Քանզի են` որք աւանդեն, թէ յոյնք եւ լատինք մինչեւ ցիններորդ դար, այսինքն մինչեւ ՚ի ժամանակս Փոտայ հասարակ սովորութեամբ խմորուն պատարագէին, եւ ապա սկսան լատինք բաղարջիւ առնել. զայս հաստատէ եւ Յակոբ Սիրմոնդ այր երեւելի լատին հեղինակ ՚ի հատորն. դ. յաղագս հաղորդ: Այլ ոմանք ասեն թէ ՚ի սկզբանէ հետէ մինչեւ ՚ի տասներորդ դար ՚ի մէջ լատինացւոց իսկ ոմանք բաղարջիւ եւ ոմանք խմորուն առնէին. այլ յետոյ որոշեցաւ բաղարջիւ առնել. զայս հաստատէ եւ կարդինալ Պօնա. գիրք. ա. յաղագս պատարագի. գլ. 23: Իսկ այլք` այսինքն Աղեքսանդր Ալեսեան, սուրբն Թովմաս, Սկովտ, եւ կարդինալ Հովսիոս, ասեն, թէ ՚ի սկզբանէ հետէ բաղարջիւ առնէին ամենայն եկեղեցիք, լատինք եւ յոյնք. եւ յետոյ ՚ի ծագել աղանդոյ եբիոնիտաց, որք եւ զնոր օրէնս համանգամայն պահէին, սկսան ամենեքին ընդդէմ սոցա խմորուն առնել առ ՚ի ոչ նմանելոյ նոցա ՚ի ծէսս հին օրինաց. եւ ՚ի բառնիլ առթին դարձան լատինք յառաջին սովոր ութիւն իւրեանց բաղարջիւ առնել. իսկ յոյնք ոչ թողին զսովոր ութիւն խմորուն առնելոյ: Բայց այլք բազումք ՚ի նորոց ջատագովին, թէ միշտ բաղարջիւ առնէին: Զայսմանէ մարթ է տեսանել ՚ի գիրս լատին աստուածաբանից որպէս առ Լաւրենտիոնի Բերտեայ. գիրք լգ. 3. հատոր. դ. երես. 54. եւ 57. եւ այլոց բազմաց. Եւ զորօրինակ պնդէն նոքա, թէ լատինք ՚ի սկզբանէ հետէ բաղարջիւ առնէին, սոյնպէս եւս են ` որք պնդեն թէ նաեւ յոյնք ՚ի սկզբանէ հետէ խմորուն առնէին: Եւ ապա ՚ի ժողովն Փլորենտիոյ որոշեցաւ, զի երկաքանչիւր ազգք, այսինքն լատինք եւ յոյնք զիւրեանց ծէս պահեսցեն: Եւ այս կարի վայելուչ. զի ըստ սրբոյն Թովմայի եւ ընդ այլոց աստուածաբանից ՚ի խորհուրդ հաղո րդութեան է ինչ հարկաւոր` եւ է ինչ պատշաճաւոր. հարկաւորն զի լիցի հաց ՚ի ցորենոյ. եւ այս կամ բաղարջ եւ կամ խմորուն. իսկ պատշաճաւորն է, զի իւրաքանչիւր ազգ կալցի զծէսս եկեղեցւոյ իւրոյ: Ուստի եւ սրբազան պապն Պիոս հինգերորդ յամի տեառն. 1566. ՚ի կոնդակի իւրում արգել, զի մի որ յոյն զծէսս լատինացւոց պահեսցէ ՚ի պատարագի եւ յայլ աստուածային պաշտամունս եւ մի լատինք զյունացն: Զնոյն հաստատեաց եւ Բենեդիկտոս չորեքտասաներորդ , յամի տեառն. 1742:
       Այլ թէ հայք երբ սկսան բաղարջիւ առնել, անտարակոյս կարեմք ասել թէ ՚ի Լուսաւորչէ ունին զայդ, այսպէս աւանդեն ամենայն մատենագիրք հայոց. որպէս եւ նա ինքն Յովհաննէս Իմաստասէր: Եւ այս յայտ է նաեւ ՚ի հաստատուն պահպանութենէ այսր ծիսի. զոր` որ երբեք յանձն առին հայք փոփոխել: Ցուցանի այս եւ ՚ի պատասխանւոյ անտի` զոր ետուն հայրապետք հայոց ՚ի ժամանակս Կիռ Մանուէլի կայսեր` առ վեցերորդ խնդիրն յունաց, որք պահանջէին ՚ի հայոց խմորուն առնել. ըստ այսմ մասին ասէն իրաւունս վարկաք ձերում պատուականութեանդ ընդ առաքելոյն, Պետրոսի աթոռոյն (այսինքն ընդ եկեղեցւոյն Հռովմայ ) հաւասարել` եւ ընդ մեր նուաստութիւնս. եւ այնպէս զիջանելով` զօրէնս սիրոյն նորոգել. քանզի նոքա են առաքելոյն աւանդից աշակերտք. որոց հանգոյն եւ մեք բաղարջ հացիւ նուիրեմք ՚ի Քրիստոսի պտրգին:
       Եւ ապա ինքեանք հայք ՚ի չորրորդ խնդիրն ասեն առ յոյնս. Զհաց սրբոյ պատարագին բաղարջ առնիցէք ընդ ճշմարիտ աւանդութենէ Հռովմայ մեծ եկեղեցւոյն եւ մեր: Ուր ոչ կարէին համարձակ ասել եւ մեր, եթէ այն չէր նախնի աւանդուի: Եւ դարձեալ` Գրիգոր Մագիստրոս ՚ի թուղթն գրել առ կաթողիկոսն ասորւոց խնդրէ, զի ընդ հայոց անխմոր արասցեն եւ նոքա քանզի այսպէս ընկալաք ասէ ՚ի Քրիստոսէ : Եւ զայս ոչ կարէր ասել ընդդէմ ասորւոց կաթողիկոսի, եթէ ոչ համարէր թէ հայք ՚ի սկզբանէ հետէ անխմոր պատարագէին:
       Զայսր սովոր ութեան հն ութիւն հաստատէ նաեւ մառոնի հեղինակն Փոստոս Նայրոնոս ՚ի գիրքն անուանեալ Եվոպլիա. երես 175. տպագրեալ ՚ի Հռովմ. ուր եւ բերէ վկայ ութիւն ՚ի Յովհաննէ ումեմն եղելոյ յազգէ իւրմէ յառաջ քան զՅովհան Իմաստասէր ՚ի վեցերորդ դարուն, ասել նմա. Որք միանգամ խմորուն մատուցանեն. հակառակին մեզ միանգամայն եւ հայոց. Յորոց յայտնի երեւի թէ հարկ սովոր ութիւն էր հայոց ՚ի սկզբանէ հետէ անխմոր պատարագել: Այլ յասել սորա աստ` մեզ, ոչ իմանայ միայն զմառոնիս, այլ զբովանդակ ազգն ասորւոց. զի ասի` թէ նոքա եւս յառաջնմէ` գրեթէ մինչեւ ցութերորդ դար բաղարջիւ պատարագէին. եւ ապա սկսան խմորուն առնել. որպէս ցուցանէ Ասսեման ՚ի հատորն ա. երես. 180. եւ 410 որք եւ յաւելին խառնել ՚ի նոյն նաեւ զձէթ եւ զաղ. ըստ որում յիշէ եւ սա ինքն Ասսեման ՚ի բազում տեղիս:
       Իսկ վասն ջրախառն մատուցանելոյ գիտելի է, զի աստուածաբանք լատինացւոց առ հասարակ աւանդէն ՚ի սրբոց հարց եւ ՚ի ժողովոց. թէ ՚ի սկզբանէ անտի եկեղեցւոյ սովոր ութիւն էր ջուր խառնել ՚ի բաժակ խորհրդոյ պատարագին. եւ ամենքն հաստատեն , թէ այս է պատուիրան եկեղեցւոյ. ընդ որում եւ վկայէ եւ պատուիրէ նաեւ սուրբ ժողովն Տրիդենտինոյ ՚ի գումար. իխ. գլ. 7. յասելն. Ազդ առնէ սուրբ ժողովս, թէ պատուիրած է յեկեղեցւոյ առ քահանայս` խառնել ջուր ՚ի բաժակ խորհրդոյն: Ուստի յայսմ մասին չունիմքինչ տարակոյս, եւ ոչ են բանք մեր զայսմանէ. որովհետեւ բացայայտ որոշեալ է յեկեղեցւոյ` այսպէս առնել: Այլ սակայն ընդ պատմական քնն ութեան խնդիր կայ առաջի. թէ արդէօք ե՞րբ եւ զիա՞րդ եդեալ է եւ կանոն Յովհաննու Իմաստասիրի: Յարտաքին հին մատենագրաց չունիմք ինչ վկայ ութիւն ՚ի մէջ բերել: Իսկ եթէ հայեսցուք ՚ի գիրս հայոց, յամենեսին գրեթէ միօրինակ գտանեմք աւանդել, թէ Լուսաւորիչն մեր անդստին ՚ի սկզբանէ սահմանեաց միապէս անխմոր եւ անջուր պատարագել, եւ յայնմհետէ ասեն հաստատեալ մնաց այն սովոր ութիւն ՚ի Հայս: Այսպէս աւանդէ եւս եւ նա ինքն Յովհան Իմաստասէր յատենաբան ութիւն իւրում, եւ ՚ի կանոնն. ը: Նոյնպէս եւ Ներսէս Շնորհալին ՚ի թուղթն առ Ալէքս. ուր գրէ այսպէս. Գրեալ էր ասէ ՚ի գիրս վասն մեր եւ այս ինչ, թէ գինեաւ միայն` առանց ջրոյ խառնման մատուցանեն զպատարագն… ՚Ի լուսաւորչէն մերմէ ՚ի սրբոյն Գրիգորէ ունիմք զայս աւանդութի. որպէս ընկալաւ նա ՚ի նախնեաց սրբոց հարցն` որ յառաջ քան զնա: Այսպէս գրէ եւ առ կայսրն Մանուէլ. Ասասցուք ասէ ըստ կարգի եւ յաղագս բաժակի արեան տն, առ մեզ միայն հաստատեալ աւանդութեամբ ՚ի սրբոյն Գրիգորէ` եւ ոչ առ այլ եկեղեցիս` անապակ լինելով գինի առանց խառնման ջրոյ:
       Զայս ասեն եւ այլ ամենայն վարդապետք հայոց. եւ առ ՚ի հաստատել զսոյն` պնդեն ոմանք ցուցանել, թէ նաեւ յայլ եկեղեցիս գոյր երբեմն յառաջին դարս սովոր ութիւն անջուր պատարագելոյ` մանաւանդ ՚ի մէջ յունաց ասիացւոց յառաջ քան զփոխադրիլ կայսեր ութեան ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Ուստի եւ Մխիթար կաթողիկոս, որ նստաւ յամի տեառն. 1341. եւ հայրապետք այնր ժամանակի, որք կամէին ընդունիլ զխառնումն ջրոյ ՚ի բաժակն ընդ լատինացւոց, գրեցին ՚ի Հռովմ ՚ի պատասխանիս իւրեանց, թէ յոյնք յառաջնմէ անջուր պատարագէին. որ է տեսանել ՚ի հաւաքմունս ժողովոց. հատոր. իե. երես. 1221: Զայս ցուցանեն եւ բանք Շնորհալւոյն եւ Յովհաննու Իմաստասիրի, եւ այլոց բազմաց:
       Այլ մեք զայսմ ինչ ճշմարտութեամբ կարեմք ասել, թէ սուրբ Լուսաւորիչն մեր` որպէ'ս եւ եգիտ ՚ի յոյնս բնակեալս ՚ի Կեսարիա, այնպէս աւանդեաց ՚ի Հայս. քանզի անհաւատլի իմն երեւի թէ այլազգ իցէ կարգեալ նա` քան զոր տեսեալ էր ՚ի յոյնս : Ուստի եթէ անջուր առնէին յայնժամ յոյնք ՚ի կողմանս Կեսարիոյ, հարկ լինի ասել` թէ եւ Լուսաւորիչն անջուր է հաստատեալ. որպէս ասեն հայք: Իսկ եթէ ջրով առնէին յայնժամ յոյնք, լուսաւորիչն մեր եւս ջրով է հաստատեալ:
       Եւ սակայն ՚ի համարիլ զայս այսպէս, եւ ՚ի խնդրել` թէ ո՞վ եղեւ արդեօք, որ եբարձ յետոյ զայն սովորութիւն` եւ հնարեաց զանջուր պատարագել, ոչ զոք գտանեմք. եւ ոչ ուստեք հնար է ստուգութեամբ ցուցանել զսկիզբն այդորիկ` հայելով ՚ի ստոյգ գրուածս եւ ՚ի պատմութիւնս նախնեաց: Կլեմէս Գալանոս գրէ ՚ի բազում տեղիս` մանաւանդ հատ. ա. երես. 203. եւ հատ. գ. երես. 560. 567., թէ մինչեւ ցՅովհան հայրապետ հայք ջրախառն պատարագէին , եւ նա ինքն Յովհան եբարձ ասէ զայդ: Բայց այդ չէ ' ճշմարիտ. նախ` զի նա ինքն Յովհան հայրապետ Իմաստասէր ՚ի ժողովն, զոր արար համօրէն եպիսկոպոսօք եւ վարդապետօք աշխարհին Հայոց, վկայէ առաջի այնչափ բազմ ութեան յատենաբան ութեան եւ ՚ի կանոնի իւրում, թէ ՚ի Լուսաւորչէ եւ այսր ունիմք զայս սովորութիւն. իսկ եթէ ինքն լինէր առաջին սահմանիչ, ոչ էր նմա կարելի զայս ասել. ապա թէ ոչ` ամենեքին ընդդէմ դառնային նմա, եւ ստգտանէին զնա: Երկրորդ` զի նաեւ ինքն Կլեմէս այլուր յայտնի ցուցանէ, թէ նախ քան զՅովհան հայրապետ հայք անջուր պատարագէին. ուրեմն նա ոչ եղեւ բարձօղ ջրոյն. տե'ս ՚ի ստորեւ ՚ի յօդ. ժ. մօտ ՚ի վերջն:
       Այլ եթէ ասիցի, թէ ՚ի ժամանակս Ներսիսի Շինողի ՚ի վրդովիլ աշխարհին ժողով արարել ոմանց վարդապետաց առաջնորդութեամբ Յովհաննու տեղապահի` աշակերտի Անձախաձորեցւոյն, մուծին զայս սովոր ութիւն անջուր պատարագելոյ այդ եւս ամենեւին չունի տեղի: Նախ` զի ՚ի պատմութեան Ասողկայ եւ այլոց, նոյնպէս եւ ՚ի պատմութեան այնր ժողովոյ` դնի, թէ ՚ի սկսանիլ ոմանց ջրախառն պտրգել` արգելին նզովիւք, զի մի ' եւս ոք իշխեսցէ այնպէս առնել: Երկրորդ` զի Կլեմէս ՚ի հատ. ա . գլ. ժգ. երես. 188. ՚ի պատմել զժողովոյն Կարնոյ ասէ, թէ Եզր կաթողիկոս` որ էր յռջ քան զայդ Յովհաննէս, եւ այլ եւս հայք ընդունեցին (՚ի ժողովի անդ)… զաւանդ ութիւն յաղագս խառնելոյ սակաւիկ մի ջրոյ ՚ի բաժակ սրբոյ պատարագին: ուր ՚ի լատիներէնն որոշակի եւս դնէ, թէ յայն ժողով Կարնոյ առաւել քան զայլ ամենայն ծէսս` զայս ջրախառ նութիւն ընկալան: Եւ թէ այսպէս է ընդ Կլեմէսի, ուրեմն հայք նախ քան զԵզր եւս անջուր պատարագէին, եւ ոչ թէ անսկիզբ լեալ այդմ յետ Եզրի ՚ի ժամանակէ անտի Ներսիսի Շինողի եւ Յովհաննու: Երրորդ` եթէ յաւուրս Ներսիսի Շինողի լեալ էր այդ նոր փոփոխութիւն, գիտակ լինէր այդմ Յովհան Իմաստասէր. զի մօտ էր ժամանակաւ. նոյնպէս եւ հայրապետք այնր ժամանակի. բայց ահա սա զներհակն վկայէ յատենաբանութեան իւրում առաջի բազմութեան եպիսկոպոսաց, եւ ասէ յայտնապէս` թէ սկսեալ են ոմանք յայսմ դարու վրդովել զխաղաղութիւն աշխարհիս մերոյ նորաձեւս առնելով ՚ի մէջ ազգին. եւ թէ զինչ նորաձեւ ութիւն իցէ, յայտ առնէ ասելով. ջուր սկսան խառնել ՚ի բաժակն, զոր առանց ջրոյ ասէ ընկալաք ՚ի սկզբանէ. զսոյն ցուցանեն եւ բանք Ասողկայ. բ. 2. եւ այլոց:
       Յայսոսիկ հայեցել ոմանց, եւ չգտեալ զորոշ ժամանակ փոփոխ ութեան այսր ծիսի, եւ տեսեալ եւս` թէ հաստատուն կալեալ ունին հայք զայս սովորութիւն, ստիպին ասել` թէ գուցէ նա ինքն սուրբ Լուսաւորիչն վասն մեծի եւ ծանր հարկի հաստատեալ իցէ անջուր պատարագել. եւ այս ` ասեն առ ՚ի զգուշացուցանելոյ զազգ իւր յաղանդոյ եբիոնիտաց, եւ այլոց ոմանց մանիքեցւոց, որք սոսկ ջուր լնուին ՚ի բաժակն, եւ համարէին պատարագ մատուցանել, որք եւ Հիտրօբառ Ասդադա` այսինքն ջրամատոյցք անուանէին, որպէս յայտնի աւանդեն սուրբն Եպիփան, սուրբն Օգոստինոս, Կղեմէս Աղեքսանդրացի: ՚Ի սոցանէ յայտ է թէ կային բազումք մերձ ՚ի սահմանս հայոց եւ պարսից. յորոց վտանգ մեծ էր նորադարձ ազգին` խոտորիլ յաղանդ սոցա. եւ թերեւս յայսպիսի մեծ վտանգ հայեցեալ սրբոյն` հաստատեալ իցէ անջուր պատարագել:
       Եւ որք այսպէս ասեն, համարին` թէ ՚ի գնալ Լուսաւորչին ՚ի Հռովմ, եւ ՚ի պատմել առաջի սրբոյն Սեղբեստրոսի զամենայն անցս հայոց` ծանուցեալ իցէ նմա զամենայն կարգ եւ զօրինադր ութիւն եդեալ յիւրմէ ՚ի վերայ ազգին ընդ պահանջող ութեան ժամանակին. ընդ որս եւ զանխմոր պատարագելն եւ զանջուր. յորում եթէ տեսեալ էր զանհաւա նութիւն ինչ ՚ի կամս սրբոյն Սեղբեստրոսի, անհնար էր Լուսաւորչին թողացուցանել զհանապազորդ ութիւն այնր ամի` զոր կարգեալն էր: Եւ թերեւս յայս հայի այն բան Յովհաննու իմաստասիրի, թէ սուրբ Լուսաւորիչն յօրինականէն բերեալ աւանդեաց ազգիս զանխմոր եւ զանջուր պատարագելն. ուր օրինական ասելով` գուցէ իմանայ զօրինադրական իշխա նութիւն գլխոյն եկեղեցւոյ:
       Յաւելուն սոքա եւս ասել, թէ վասն այսր պատճառի նաեւ յոյնք ՚ի հին ժամանակս ոչինչ դժկա մութիւն ցուցին առ այն կարգաւորութիւն Լուսաւորչին, ո'չ ՚ի ժողովն Նիկիոյ` ուր գտաւ սուրբն Արիստակէս, ո'չ Կոստանդինուպօլսին` ուր գտաւ սուրբ Ներսէս Մեծն, ո'չ յԵփեսոսին` առ օրով թարգմանիչք մեր ՚ի Կոստանդինուպօլիս էին եւ առին թուղթ ՚ի հայոց ժողովոյն, ո'չ ՚ի Քաղկեդոնին, եւ ո'չ ՚ի հինգերորդն` ուր ընթերցեալ եղեւ թուղթն հայոց, նոյնպէս եւ ոչ ՚ի վեցերորդ: Զոր անմա'րթ էր անգիտանալ այնչափ հայրապետաց ընդ հարիւրաւոր ամս, յորս հայք ունէին ընդ նոսա հաղորդութիւն: Վասնորոյ հետեւեցուցանէն, թէ հայք բաց ՚ի կարգադրութենէ Լուսաւորչին` ունելով եւ զայնպիսի լռելեացն հաւա նութիւն եկեղեցւոյն Հռովմայ եւ այլոց եկեղեցեաց, անխախտ կալան զսովոր ութիւն անջուր պատարագելոյ:
       Այլ մեք չունիմք ինչ հաստատել ՚ի վերայ այսր: Զայս միայն գտանեմք աւանդեալ, թէ ՚ի ժամանակէ անտի Եզրի` յորում արարին հայք միաբա նութիւն ընդ յոյնս` ընդունելով զժողովն Քաղկեդոնի, ոմանք ՚ի բնակչաց Փոքուն Հայոց գոլով ընդ իշխանութեամբ յունաց` վասն խաղաղութեամբ կալոյ ՚ի մէջ նոցա` սկսան ընդ նոցա ջրախառն եւ խմորուն պատարագել. որպէս յայտ է պատմութենէ հայոց` ըստ աւանդելոյ Ասողկայ. բ. 2. եւ այլոց. եւ ըստ ասելոյ նորուն իսկ Յովհաննու Իմաստասիրի: Եւ ապա ՚ի տիրել յունաց ՚ի վերայ ամենայն հայոց յաւուրս Ներսիսի Շինողի եւ անդր եւս, նաեւ զկնի տրուղեան ժողովոյն` ցաւուրս ոստիկանաց, պէսպէս խռովութիւնք յուզեցան ՚ի վերայ այսր ՚ի Մեծն Հայս: Ոմանք ՚ի հայոց ՚ի սկզբան անդ ժողով եւս արարին ՚ի Մանազկերտ. որպէս եդաք ՚ի յօդ. ղ. եւ առաւել եւս բորբոքեցին զխռովութիւնն. զորոց տե'ս ՚ի պատմութեան:
       Եւ զի անդադար էր այս շփոթ ութիւն եւ գրգռութիւն, ընդ նմին եւ ատել ութիւն եւ անհնարին վիշտ ՚ի մէջ ազգին , ապա առ հաստատելոյ զխաղաղ ութիւն հօտին` սահմանեաց սոյն այս Յովհան հայրապետ Իմաստասէր ՚ի ժողովի անդ համաձայնութեամբ համօրէն եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց հայոց` նորաձեւս ինչ ոչ առնել, այլ` ընդ հասարակ սովո րութեան ազգին անխմոր եւ անջուր պատարագել . եւ եդ ՚ի վերայ այսր զայս կանոն. Արժան է եւ զհացն անխմոր եւ զգինին անպակ հանել ՚ի սուրբ սեղանն` ընդ աւանդելոյ մեզ սրբոյն Գրիգորի. զի նորա Լուսաւորիչն յօրինակէին բերեալ զայս` առաքելաբար հրաման ետ կատարել իւրոց վիճակելոցն. եւ մեզ ՚ի նմին պարտ է յարանալ, եւ չառնել նորաձեւս ինչ: Այս կանոն Յովհաննու Իմաստասիրի` որպէս եւ տեսանի, հայի ՚ի հասարակ սովոր ութիւն ազգին. յորում եւ զերկոսին ծէսս ՚ի մի յարէ` այսինքն զանխմորն եւ զանջուրն. զի զատանել զմին ՚ի միւսոյն չէր կարելի յայնմ ժամանակի. որովհետեւ ընդ նախակարգեալ բանիցդ` միօրինակ ունէր ազգն զերկոսին ծէսս, եւ եթէ կամացեալ էր հրամայել` զի ջրախառն արասցեն, հարկ լինէր նմա նոյնպէս սահմանեալ` զի եւ խմօրուն պատարագեսցեն. վասն զի ՚ի վերայ երկաքանչիւրոցն միանգամայն էր ստիպումն յունաց եւ յոյզ խռով ութեան ՚ի մէջ հայոց: Ապա կշռեալ նորա զայս, զի եթէ խմորուն առնիցեն հայք, թէպէտ եւ այն հաճոյ է յունաց, այլ ոչ արեւմտեայց եւ ոչ իւրոյ ազգին. նոյնպէս եթէ ջրախառն առնիցեն, մանաւանդ կրկին ջուր արկանելով ընդ յունաց` ցուրտ եւ ջերմ թէպէտեւ հաճոյ է նոցա այլ պատճառ խռով ութեան եւ բաժանման ազգին, հաստատեաց ոչինչ փոփոխ ութիւն առնել բնաւ` ոչ ՚ի նուէր հացին, եւ ո'չ ՚ի բաժակ գինւոյն, այլ` զնախնի սովորութիւն անփոփոխ պահել: Եւ այս` հայելով ՚ի վիճակ այնր ժամանակի. յորում գրեթէ չէր հնար այլազգ առնել: Բայց արդ որովհետեւ այժմ որպէս եւ յառաջն իսկ ամենայն ազգք քրիստոնէից միաբան հաւանութեամբ հաստատուն ունին զայս սովոր ութիւն ջուր արկանելոյ ՚ի բաժակն. արժան էր եւ ազգին հայոց ընդունիլ զայս ընդ ակնարկ ութեան սուրբ եկեղեցւոյն Հռովմայ, որպէս եւ ընկալան իսկ ՚ի ժողովն Սսոյ եւ Ատանայ:
       Այլ յաղագս ժ. եւ ժա. կանոնաց Յովհաննու Իմաստասիրի, յորս աւանդի իւղ երեխայից եւ իւղ հիւանդից, դիտելի է, զի գործած ութիւն սոցա այլեւայլ օրինակաւ երեւեի եղեալ յազգի մերում յայլեւայլ դարս, քանզի եղեւ ժամանակ, զի բնաւ ոչ ՚ի գործ ածէին զայսոսիկ. եւ եղեւ ժամանակ ինչ, զի խառն ՚ի գործ ածէին. իբր զի ընդ գրելոյ Յովհաննու Իմաստասիրի քահանայք բերել տային յԵրուսաղէմէ իւղ ինչ` զոր խաչի ձէթ անուանէին. եւ նորին ձիթով օծանէին ոչ միայն զերեխայսն այլեւ զհիւանդս: Իսկ ոմանք այլազգ առնէին, եւ բազումք եւս ոչ այսպէս եւ ոչ այնպէս: Ապա կամելով Յովհաննու Իմաստասիրի անշփոթ եւ անխառն կարգել զասոսիկ` սահմանեաց ՚ի կիր առնուլ առանձին ձէթ վասն երեխայից. եւ առանձին ձէթ վասն հիւանդաց, եւ սակայն չմնաց այն հաստատուն. իսկ թէ ընդէ՞ր ոչ է յայտ. զի եւ այն պատճառ` զոր բերեն ոմանք վասն խափանման իւղոյ հիւանդաց, թէ ՚ի գործ ածութէ այնր վտանգ լինէր ոմանց անհոգանալոյ եւ առանց խոստովան ութեան մնալոյ մինչեւ ՚ի մահ, չէ ինչ հաստատուն, Բայց թէ եւ կայր վտանգ յառաջն, այժմ չկայ ինչ` ոչ վտանգ եւ ոչ խափան ՚ի կիր առնոլոյ զայսպիսի պատուական եւ սուրբ խորհուրդ եկեղեցւոյ ` հաստատեալ ՚ի Քրիստոսէ եւ աւանդեալ յառաքելոց, առ ՚ի զօրացուցանել նովաւ զվտանգեալսն հիւանդութեամբ մերձ ՚ի մահ, եւ մխիթարեալ զնոսա. ՚ի հոգիս իւրեանց. Ապաքէն եւ այլ բազում ինչ` պատճառաւ ուրեմն եւ այս խորհուրդ միւսանգամ կարէր հաստատիլ դիւրաւ. որպէս եւ հաստատեաց Յովհան Յովհան Իմաստասէր յիւրումն ժամանակի: