Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Յետ քննելոյ զնախակարգեալ կանոնսն Յովհաննու Իմաստասիրի, արժան համարիմ ՚ի մէջ բերել աստանօր եւ զայն ինչ, զոր ոմանք ՚ի պարզամտաց մեղադրութեամբ իմն առաջի առնեն: Յովհան հայրապետ ասեն ահեղս եւ փառաւորս զգենոյր, եւ ոսկեխարտիւք յօրինէր զհերս մօրուացն. իսկ այս է նշան փառասիրութեան: Այս գլուխ բանից ոչ այնչափ հայի յառաջադրեալ գործս մեր. վասն զի մեք յայսմ վայրի ոչ խնդրեմք, թէ ա'րդեօք Յովհան Իմաստասէր հայրապետ զգենոյր, թէ անարգ. այլ` թէ ա'րդեօք ընդդէմ եկա՞ց նա սուրբ ժողովոյն Քաղկեդոնի, եւ կամ թէ սահմանեա՞ց ասել ՚ի Քրիստոս մի բնութիւն: Եւ ահա ապացուցաք վերագոյնդ, թէ նա ոչ միայն ընդդէմ, այլ մանաւանդ գրեաց գիրս համաձայն վարդապետութեան սուրբ ժողովոյն Քաղկեդոնի: Իսկ բան փառաւոր զգեստուցն հայի յարտաքին ինչ, զոր նաեւ յայլս ոմանս ընթեռնումք, բայց սակայն եթէ ոք ախորժեսցէ զպատճառ այնպիսի սովոր ութեան նորա իմանայ, ոչ դանդաղիմք եւ զայդ ՚ի քնն ութիւն մատուցանել սակաւուք: Յայտնի իմն ամենեցուն, թէ այր իմաստուն եւ բազմահանճար ` միանգամայն եւ ճգնազգեաց` վայրապար եւ առանց պատճառի կամովին ո'չ զարդարէ զանձն առաջի պարզամիտ ժողովրդեան. վասն զի զայս այսպէս առնել եւ ոչ իսկ տխմարաց վայել է, թո'ղ թէ առն իմաստնոյ եւ ճգնազգեցի: Իսկ արդ` յայտնի տեսուք ՚ի նախագրեալսդ ՚ի Յովհաննէ կաթուղիկոսէ. ՚ի Շնորհալւոյն ՚ի Լամբրոնացւոյն եւ ՚ի Գրիգորէ կաթողիկոս. թէ Իմաստասէրն Յովհան հայրապետ էր այր մեծիմաստ որպէս եւ գրութիւնք նորին վկայեն, միանգամայն եւ այր ճգնազգեաց, ապա ուրեմն առանց պատճառի ո'չ էր մարթ նմա զարդարել զանձն եւ զմօրուսն ՚ի պատեհաւոր ժամանակի. ապա թէ ոչ` գայթակղէին պարզամիտք. զի որպէս այժմ լսօղք ոմանք գայթակղին, նոյնպէս յայնժամ տեսօղքն գայթակղէին:
       Այլ թէ զի՞նչ պատճառ էր այն, յառաջ բերէ Յովհաննէս կաթողիկոս պատմաբանն. յորոյ ՚ի բանիցն յայտնի երեւի, թէ պայման այնր ժամանակի եւ վիճակ ազգին` եւ պահանջող ութիւն իրացն ստիպէին զնա այնպէս առնել: Վասն զի այն այս Յովհան հայրապետ Իմաստասէր ՚ի ժամանակին անդ իւրում յորում ոչ գոյր իշխան ՚ի հայոց ՚ի վերայ աշխարհին, այլ` ՚ի հագարացւոց, հայէր յորպիսութիւն, ժողովրդեան, եւ ՚ի հանգամանս յօժար ութեան նոցա, թէ որպիսի օրինակաւ մարթ էր պատկառեցուցանելով զնոսա յետս նահանջել ՚ի չարէ, եւ դիմեցուցանել ՚ի բարին ընդ հպատակութեամբ իւրոյ հովուական իշխանութեան. միանգամայն եւ գիտէր, զի մի ոք ՚ի կրել զտառապանս յայլոց` դարձցի յօրէնս նոցա, եւ կամ թողեալ զաշխարհն` մեկնեսցի յերկիր օտար, վասն որոյ եւ փոյթ ունէր այնպէս ընծայել զանձն իւր առաջի նոցա` մանաւանդ յաւուրս տօնախմբութեան, որպիսի նոքա փափաքէին տեսանել, եւ ունիլ ինքեանց հայրապետ եւ գլուխ ազգի ահել եւ ճոխ` եւ սիրելի, մինչեւ յարգանօք բերիլ առ նա, եւ պատկառելով ՚ի նմանէ հպատակիլ հրամանաց նորա, եւ ուրախ եւս լինել ընդ փառս նորա. եւ ընդ այսմ դիտման առնէր նա` զոր առնէր. ըստ որոյ ասի յայսմաւուրս. սպը. 17. թէ այնպէս առնելով ցուցանէր զինքն յուրախ ութիւն տօնասէր ժողովրդեան:
       Եւ թէ յիրաւի այս էր նորա դիտումն, եւ ո'չ սնոտի փառք մարդկային, երեք ինչ յայտնի ցուցանեն: Առաջինն է, զի ՚ի ներքուստ խարազն զգնոյր անբերել, եւ ամենագիշեր տքնութեամբ յաղօթս պարապէր: Եւ չէ մարթ ասել` թէ այդ սուտ է. վասն զի եթէ խարազնազգեց ութիւն նորա սուտ է, ապա եւ պճնազդեց ութիւն նորին. զի մի եւ նոյն պատմիչ է` այսինքն Յովհաննէս կաթողիկոս պատմաբանն, որ զերկոսին միապէս գրէ. ուրեմն կա'մ զերկոսին եւս պա'րտ է համարիլ ստոյգ, եւ կամ զերկոսին եւս սուտ: Երկրորդն է եղանակ բանից նորին Յովհաննու Իմաստասիրի. զի այնպէս խօսի ՚ի բանս իւր, որով յայտնի ցուցանէ` թէ զամենայն փառս իբրեւ զմոխիր համարի, եւ միայն զփառսն Աստուծոյ եւ զանդորր ութիւն հօտին երեւեցուցանէ ինքեան ցանկալի : Ուր զարմանալի ինչ եւս կայ նկատել. զի ուրեք ուրեք ՚ի սկիզբն ատենաբան ութեան իւրոյ` եթէ ոք վեր ՚ի վերոյ հայեսցի յայն, երեւի` թէ նա ՚ի խօսիլ անդ իւրում կամիցի զանձն մեծացուցանել. բայց որ ուշի մտօք ընթեռնու զայն, յայտնի տեսանէ` թէ զիա'րդ յանչափս մեծացուցանէ նա զշնորհսն Աստուծոյ եւ զփառս նորա, եւ ո'րպէս իսպառ ունայնացուցանէ զանձն: Երրորդն է վկայ ութիւն երից եւ չորից երջանիկ կաթողիկոսաց, Գրիգորի Վկայասիրի Մեծի եւ Փոքու, եւ Ներսեսի Շնորհալւոյն, եւ Գրիգորի Տղայ կոչեցելոյ, նաեւ վկայութիւն Լամբրոնացւոյն. որք զսոյն Յովհան հայրապետ Իմաստասէր ընդ երջանիկ հարս դասեն, եւ սուրբ կոչեն, եւ իբրեւ զսրբոյ խօսին զնմանէ:
       Յայսցանէ յայտնի երեւի, թէ Յովհան հայրապետ Իմաստասէր առ հարկի ընդ պահանջման իւրոյ ժամանակի այնպէս զգնոյր. վասնորոյ եւ ըստ այսմ չէ ' արժան գայթակղիլ ՚ի նա. քանզի այսպիսի իրք յորժամ վասն հարկի լինին եւ ընդ պահանջելոյ իրացն, ոչ լինին մեղադրելի. որպէս եւ ո'չ այն ` զոր առնեն եկեղեցականք կողմանցն Եւրոպիոյ` ՚ի զգենուլ իւրեանց զվայելուչս, եւ յոլորել եւ ՚ի գանգուրն գործել զհերս գլխոյ, եւ յարկանել փոշի սպիտակ ՚ի հերսն անդ. զի զայս առնեն ՚ի սովորութենէ, եւ գրեթէ ՚ի հարկէ:
       Այլ յաղագս հրաշիցն` զորս տան ոմանք ՚ի յետին պատմչաց այսմ Յովհաննու Իմաստասէր հայրապետի, ո'չ կամիմք խօսել ինչ աստ. զի աւելորդ է. վասն զի առասպել բանք են` առեալ ՚ի համբաւոյ ռամկաց: Որպէս այն` զոր ասեն , թէ յաղօթել նորա երբեմն մօտ ՚ի գիւղն Ուձուն` երեւեցան անդ վիշապք երկու. եւ ՚ի խաչակնքել հայրապետին` քարացան. եւ թէ` կան մինչեւ ցայսօր. եւ բղխէ ջուր ՚ի պորտոյ նոցա, եւ բժշկ ութիւն ՚ի հայս` հիւանդացեալ իցէ, եւ բժշկեալ ՚ի հայրապետէն. եւ բնակեալ իցէ ՚ի տեղւոջ ուրեք, որ եւ յանուն նորա կոչեցեալ իցէ Հոռոմայր: Այսպէս լուաք (ասէ Վարդան ) եւ դու ընկալ, թէ կամիս ` սիրով: