Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Յայնչափ բազմապատիկ հարուածոց` որով հարաւ ազգ մեր, եւ յայնչափ աղետալի գերութեանց` որով գերեցան նախարարք մեր, ոչ եւս էր տեսանել զաշխարհս Հայոց մարդատեղի վայր բնակութեան, այլ` իբրեւ զդաշտ խորշակահար, եւ իբրեւ զարտ հնձեալ, եւ իբրեւ զերկիր խոպանացեալ: Սակաւք էին մնացեալ ՚ի նմա իշխանազունք, եւ սակաւ եւս արք զօրաւորք: Յորոց միջի իբրեւ զվարդագեղ ծաղկի մի երեւէր Աշոտ որդի Սմբատայ, փայլեալ վայելչութեամբ բարեպաշտութեան, եւ առաւելութեամբ իմաս տութեան եւ քաջութեան, եւ ամենայն զարդու մարդկայինս ճոխութեան. զորոյ զմարմնոյն կատարելութենէ, եւ զհոգւոյն պերճութենէ բազում գովութիւնս գրէ Յովհաննէս կաթողիկոս` որ տեսեալ էր զնա աչօք. ՚Ի տիս ասէ հասեալ միջակութեան` քաջահասակ էր նա, եւ անձնեայ եւ թիկնաւէտ եւ զուարթերես եւ մրայօն. նկարէն իմն եւ նիշ արեան յաչս ունելով, որպէս զյակինթ կարմիր ՚ի մէջ մարգարտի ծագեալ. եւ վայելչացեալ գեղեց կութեանն ալեօք. մեծիմարտ եւ քաղցրաբան. եւ առ կերակուրս խրախճանաց զգաստ. ոչ խանդացեալ նորա ընդ լաւագոյնս, եւ ոչ արհամարհեալ զնուաստագոյնսն. այլ` հասարակաց ՚ի վերայ տարածէր զզգեստ խնամոց իւրոց, եւ լծակօք իմն կշռէր նախ զիւր, եւ ապա զամենեցուն կենցաղս. միանգամայն իսկ ասել, եթէ որ ինչ մարդկութեանս է պիտանի, ոչինչ կասեցուցանէր:
       Յաւելեալ ապա եւ կրկին գով ութիւնս պանծալիս` գրէ դարձեալ զնմանէ այսպէս. Գրեթէ ամենեցուն քան զնա նախագունից վեհագոյն ճանաչիւր. վասն զի ընկալեալ զմեծարանս` ՚ի բաց արհամարհէր զանարգանս. եւ միշտ ՚ի հրահանգս բարւոյ կրթ ութեան զինքն վարժէր. եւ բարի ազդումն իւրոյ ոգւոյն տայր. ընդ ամենեսեան կալեալ սերտ սէր, ոչ ՚ի հակառակ ութիւնս ինչ կամ ՚ի կռ ութիւնս ընդ թշնամիսն մաքառեալ, քան թէ բարեզգեաց բանիւք բարի օճանաւ զնոսա ածել յուղղ ութիւն եւ ՚ի կամս իւր. իսկ զպաճարանս սնոտի շահուց վնաս իւր վարկեալ, եւ առատաձեռն առ ամնն գտեալ` յինքն զբազմաց միտս յանգուցանէր սիրալիր սրտիւ. որպէս զի յայսմ սակի ամենեքեան իսկ նմա հաճեալ հաւանեալ էին: Զսոյն զայս Աշոտ` նաեւ Կոստանդին կայսր Պերփեռուժէն որդի Լեւոնի իմաստասիրի հայկազնոյ` գովէ, եւ մեծ կոչէ, յաշխարհագ րութեան իւրում. գիրք ա .: Մեծն այն ասէ եւ տիտանեանն հայ, երկայնաձեռն այն եւ յերկունց ձեռաց յաջողակն, զօր ՚ի հայ բարբառ Աշոտ կոչէին, զայն ասեմ` որ եկն երբեմն առ Լեւոն (հայրն իմ ) երեւելի կայսր:
       բ. Արդ` սա յետ վարելոյ հօր իւրոյ Սմբատայ խոստովանողի ՚ի Բաղտատ հանդերձ այլովք իշխանօք եւ նախարարօք` սկսաւ պայազատել զիշխանութին Բագրատունեաց եւ ունիլ զսպարապետ ութիւն հայոց ընդ խնամակալութեամբ վերակացուին Շեխեայ. քանզի դեռեւս չէր եկեալ ոք ոստիկան, այլ` Շեխի միայն իբրեւ վերակացու նստէր` ՚ի Դուին` ընդ իշխանութեամբ ոստիկանին Ատրպատականի, որ կոչիւր Մահմատ: Եւ իբրեւ լուաւ Աշոտ` թէ նախարարք հայոց ուրացան զհաւատսն` ՚ի գե րութեան անդ, եմուտ յանհնարին սուգ ցաւոց. այլ սովին եւեթ կայր մխիթարեալ, զի հայր իւր Սմբատ խոստովանութեամբ սուրբ հաւատոյ վախճանեալ էր. եւ ապա արծարծել ՚ի հոգի իւր զսէրն աստուծոյ, ձեռն էարկ այնուհետեւ կատարել յաւէտ զպաշտօն առաքելոյ` քան զգործ իշխանի, յորդորելով զամենեսին ՚ի հաստատ ութիւն հաւատոց, եւ ՚ի զգաստ ութիւն վարուց. Եւ ոչ այսչափ միայն, այլ եւ ընդ թշնամիս իւր սիրով եւ խաղաղութեամբ վարելով, եւ առ բռնաւորսն քաղցր ութիւն ցուցանելով եւ առ աւազակամիտ` մարդիկ հնարիւք իմն զգաստ միտս ընծայելով, եւ ընդ վերակացուին Շեխեայ իբրեւ որդի ընդ հօր կենցաղելով, եղեւ սիրելի, եւ յարգոյ` ոչ իւրայոցն եւեթ , այլեւ օտարաց եւ ատելեաց եւս. մինչեւ ամենեցուն պատկառիլ` ՚ի նմանէ, եւ ակն ածել ՚ի բանից նորա, եւ գովել զգործս նորա, եւ դրուատել զիմաստ ութիւն նորա ընդ քաջ ութեան նորին:
       գ. Համբաւ այսպիսի սորա բարեձեւ ութեան հասեալ յականջս ամիրապետին Մաքսամայ` որ եւ Ահմատ եւ Ջափր կոչի, ՚ի խնամս քաղց րութեան զիջոյց զսիրտ ՚ի վերայ հայոց. եւ կամելով առաւել քան զառաջինն պատիւ ինչ տալ Աշոտոյ, առաքեաց ՚ի Հայս զոստիկան ոմն Ալի Արմէնի անուն որդի Վահէի ՚ի հայոց դարձեալ, բազում պարգեւօք եւ շքեղաշուք զգեստուք, կացուցանել զԱշոտ ՚ի վերայ հայոց իշխան իշխանաց. հաւատալով ՚ի նա զաշխարհն եւ զամենայն հարկս աշխարհին, զորս պարտ էր տալ յարքունիս։ Եւ այս եղեւ յամի տեառն 859 եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց յը. ՚ի հինգերորդ ամի կաթողիկոսութեան Զաքարիա Առաջնոյ։ Եւ թէպէտ երբեմն երբեմն ՚ի սկզբան անդ առաքեալ լինէին յամիրապետէն իշխանք ՚ի Հայս՝ ոստիկան անուամբ, որպէս եւ յառաջն, որք եւ նստէին ի Դուին, բայց ոչ ըստ առաջին իշխանութեան, այլ իբր լոկ վերակացուք եւ տեսուչք։
       Իբրեւ էառ Աշոտ զայն իշխանութիւն, թագաւորավայել պերճութեամբ սկսաւ կառավարել զաշխարհն, ժողովեաց զզօրս եւ եդ երկար ՚ի նոսին եւ զեղբայր իւր զԱբաս, որ էր նման ինքեան երիտասարդ քաջ եւ իմաստուն, կացոյց սպարապետ հայոց եւ յանձն արար նմա զզօրսն եւ ձեռամբ նորա արար բազում քաջութիւնս ընդդէմ այնոցիկ, որք ոչն կամէին հնազանդիլ նմա եւ նուաճեաց զամենայն ազգս շուրջանակի ընդ լծով ծառայութեան իւրոյ։ Եւ ինքն նստէր երբեմն յԱնի քաղաք եւ երբեմն յաւանն Երազգաւորս՝ այսինքն ՚ի Շիրակվան ՚ի Շիրակ գաւառի, հանդերձ առանձինն ազատագունդ զօրօք։
       Եւ զի էին նորա բազում դստէրք, զմին ետ ՚ի կն ութիւն հայկազինն Վասակայ Սիւնւոյ` որ կոչիւր եւս Գաբուռ, որդի Գրիգորի Սուփանայ առաջնոյ. զորմէ խօսեցաք. գ. 69. երես. 445: Եւ կարգեաց զնա հրովարտակաւ ամիրապետին` մեծ իշխան Սիւնեաց աշխարհին առ հասարակ. եւ նա բազում իմաստութեամբ եւ քաջութեամբ վարելով զիշ խանութիւն իւր` նուաճեաց զբազումս ընդ հնազանդութեամբ Աշոտոյ: Եւ եղեն այսր Վասակայ Հայկազնոյ որդիք չորք. Գրիգոր, Աշոտ, Սահակ, եւ Վասիլ` որ եւ յետոյ յանուն հօր իւրոյ Վասակ կոչեցաւ. զսոսա ՚ի կարգի պատմութեանս` Սիւնիս կոչեմք: Իսկ զերկրորդ դուստր իւր ետ Գրիգորի որդւոյ Աշոտոյ Արծրունւոյ իշխանին Վասպուրական աշխարհի. որ եւ Դերենիկ անուանիւր, այր զգաստ եւ սէգ` զօրաւոր եւ փառացի: Եւ սա եւս իբրեւ որդի հաւատարիմ յամենայնի ջանացեալ մեծացուցանել զաներ իւր զԱշոտ` պատուէր զնա առ ժամանակ մի. եւ ըստ ակնարկելոյ նորա` պատսպարէր զաշխարհն ՚ի յարձակմանց հինից:
       Ընդ սոսա եւ իշխանն Սիսական Վասակ, եւ եղբայր նորա Աշոտ, որք Իշխանիկն կոչէին, եւ էին արք երեւելիք, որդիք Բաբգէնի. զորոց գրեցաք. գ. 70. երես. 449. եւ 450. ձեռնտու էին յամի առ մեծն Աշոտ Բագրատունի, եւ զտուն տէր ութեան իւրեանց ընդ հնազանդութեամբ նորա խնամէին: Զսոսա` Սիսականս կոչեմք ՚ի պատմութեան: Սոյնպէս եւ այլ երեքին եղբարք` իշխանք Սիւնեաց, Սմբատ, Սահակ, եւ Բաբկէն, նիզակակիցք էին Աշոտոյ: Զսոսա յընթացս պատմ ութեան կոչեմք սիսականս` առ որոշելոյ ՚ի նախակարգելոցդ. որոց ամենեցուն բնակ ութիւն էր յընդարձակ աշխարհին Սիւնեաց ըստ այլեւայլ իմանալոյ զանցս, որք անցին ՚ի Հայս յաւուրս սոցա. այլ մեք հայեսցուք այժմ ՚ի կարգ բանիս:
       դ. ՚Ի յերրորդ ամի անդ իշխանութեն Աշոտոյ ՚ի սկիզբն քառասնորդաց պահոց եղեւ ահագին իմն գետնաշարժ ութիւն ՚ի Դուին քաղաքի. եւ կործանեցան ոչ սակաւ տեղիք եւ ապարանք եւ տունք բազում. եւ մեռան յոլով անձինք. եւ տեւեաց դղրդումն այն զերիս ամիսս` ընդ Ասողկայ, եւ Սամուէլի երիցու. մինչեւ բազմաց չհամարձակիլ մտանել ընդ յարկաւ, այլ` բացօթեայ ՚ի հրապարակս կային. ուր եւ ՚ի ցրտոյ բազումք վտանգէին: Եւ ապա կաթուղիկոսն Զաքարիա եւ ամենայն ժողովուրդք առ հասարակ հանդերձ մանկամբք ՚ի պաղատանս մատուցեալ առ աստուած` խնդրէին զողոր մութիւն նորա. որով եւ դադարեցաւ շարժումն այն: Սմին նման եղեւ սասանումն ՚ի նոյն ժամանակս նաեւ յայլ աշխարհս, եւ մանաւանդ ՚ի Կոստանդինուպօլիս:
       ՚Ի նմին ամի Ջահապ որդի Սեւադայի. զոր յիշեցաք. գ. 65. երես . 429. ՚ի տանէ Ջահապեանց, լուեալ զհանգամանաց աշխարհին հայոց, ժողովեաց վարձուք յայլեւայլ ազգաց զօր բազում յոյժ` իբրեւ ութսուն հազար արանց. եւ եկն ՚ի Հայս, կամելով աւերել զերկիրն, եւ գերել զմարդիկ աշխարհին. եւ հասեալ յեզր Երասխայ` բնակեցաւ անդ ՚ի հարաւոյ կուսէ: Իսկ սպարապետն հայոց Աբաս ժողովեալ զարս կորովիս եւ քաջաբազուկս քառասուն հազար ՚ի հայոց` դիմեաց անդր. եւ անկեալ ՚ի վերայ զօրաց նորա` արար կոտորած զարհուրելի. զի զամենին առ հասարակ սրախողխող եւ գետավէժ կորոյս անդէն. միայն նա ինքն Ջահապ վեշտասան արամբք զերծաւ մազապուրծ ՚ի կոտորածէ անտի. եւ լուր այսր գործոյ սասանեցոյց զամենայն շրջակայ ազգս: Եւ տեղին այն` յորում այսպիսի գործ մեծ վճարեցաւ ՚ի ձեռն քառասուն հազարիցն, յանուն նոցա կոչեցաւ Քառասունք:
       ե. Ընդ այն ժամանակս ՚ի նստիլ նորոյ ամիրապետին` մատուցին առ նա աղաչանս նախարարք հայոց, որք գերեալ էին ՚ի Բուղայէ, եւ ուրացեալ էին արտաքուտս զհաւատս իւրեանց. եւ խնդրեցին ՚ի նմանէ տալ հրաման ինքեանց դառնալ յաշխարհ իւրեանց: Եւ ՚ի թոյլ տալ ամիրապետին` ելեալ ամենեցուն նոցա եկին յաշխարհն մեր. եւ ապաշաւեալ ՚ի վերայ ուրաց ութեան իւրեանց` մտին յեկեղեցի. եւ զգուշութեամբ պահելով յայնմհետէ զօրէնս քրիստոնէութեան` փառաւոր առնէին զաստուած. եւ զքսաւանգ օրէնս հայրենիս (ասէ Յովհաննէս կաթուղիկոս ) առ հասարակ բարձրացուցեալ բերէին յանձինս իւրեանց, ո'չ ՚ի ծածուկ երկիւղիւ ինչ, Աստուծոյ իբր ՚ի վերայ բարձր տանեաց քարոզէին զՔրիստոսի աստուածապաշտութիւնն. ընդ որս հաճեալ տր` բնակեցոյց զնոսա յուսով . յորում եւ օրհնութեամբ տեառն օրհնեցան, եւ նովին գովեցան. հերկեցին հերկս, եւ ոչ ՚ի վերայ փշոց. եւ ապա ձայն խրախճանաց ցնծացելոյ ՚ի յարկս նոցա լինէր, եւ ձայն հարսին եւ փեսայի. ծնան որդիս, եւ արարին պտուղ. եւ բնակեցան իւրաքանչիւրոք ՚ի ժառանգ ութեան իւրեանց. եւ այց արար տէր նոցա. եւ յաջողեաց ՚ի բարութիւնս: Յորս զուարճացեալ եւ Աշոտոյ իշխանաց իշխանի` յանձանէր զամենին, եւ բերկրեցուցանէր զնոսա իբրեւ յաւուրս օրհնութեանց եւ լիութեանց . մինչեւ մոռանալ ամենեցուն զանցս առաջին իւրեանց տառապանաց, եւ ոչ յիշել` թէ կրեալ իցէ ինչ Հայաստան, եւ այս բարեկարգ վայելչութիւն աշխարհիս Հայոց տեւեաց ամս ոչ սակաւ. ցորչափ տեւեաց իշխանութիւնն Աշոտոյ:
       Էր ընդ դարձեալսն ՚ի գերութենէ եւ Նանա սարկաւագ ասորի` որ փիլիսոփա անուանիւր, այր հզօր բանիւք. որ եւ բազում տանջանաց համբերեալ ՚ի դրան ամիրապետին` արկաւ ՚ի բանտ. եւ ՚ի զերծանիլ նախարարացն, եւ ՚ի գալ նոցա ՚ի Հայս, նա եւս զերծեալ եկն յաշխարհ մեր. եւ մնաց անդ առ ժամանակ մի: