Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Փոտ անուն ոմն` որ եւ ֆօդիոս, իշխանաւոր յոյն կալաւ ՚ի սմին ժամանակի զաթոռ պատրիարգութեան Կոստանդինուպօլսոյ, եւ յարոյց աղմուկ մեծ, եւ պառակտումն ՚ի մէջ եկեղեցւոյ. զորմէ քանի մի տողիւք յիշատակել կարեւոր համարիմք` յառաւել բացայայտ ութիւն կարգի պատմութեանս: Որպէս ասացաք ՚ի նախընթաց երրորդ գիրսդ. գլ. կը. երես. 440. եւ 441. ՚ի թագաւորել անդ Միքայէլի երրորդի կայսեր յունաց` հանդերձ մարբ իւրով Թէոդորաւ. մեծն Մանուէլ Մամիկոնեան հայ իշխան հոգաբարձու կայսերական տէրութեան յունաց` ընկէց զՅաննէս պատկերամարտ յաթոռոյ պատրիարգութեան. եւ հաստատեաց ՚ի տեղն նորա. զՄեթոդիոս ուղղափառ եւ իմաստուն: Եւ յետ վախճանելոյ սուրբ յաջորդեաց յաթոռն Իգնատիոս` որդի միւս Միքայէլի կայսեր սրբակրօն եւ հեզահոգի. սա տեսեալ յանցանս ազգապղծ ութեան ՚ի վերայ Վարդայ կեսարու քեռւոյ կայսերն, որ եւ յետոյ եղեւ գահակից կայսերութեան, խրատ ետ նմա բազում անգամ, եւ գտեալ զնա անուղղայ` զրկեաց ՚ի հաղորդութենէ եկեղեցւոյ:
       Ընդ այս դառնացեալ վարդայ` գրգռեաց զՄիքայէլ կայսր ընդդէմ երանելւոյն . եւ կայսրն յօժարեցաւ ընկենուլ զնա յաթոռոյ. եւ արգել զնա ՚ի դիպահոջ, եւ եդ ՚ի տեղի նորա զերեւելի իշխան Փոտ. այն է Ֆօդիոս բռօթոսբադարիոս. որ եւ ձեռնադրեցաւ ՚ի վեց աւուրս յաստիճան պատրիարգութեան. յամի տեառն. 856: Եւ էր սա այր կորովամիտ յոյժ ճարտար, տեղեակ ամենայն գիտութեանց եւ արուեստից ազատականաց, եւ յամ իրս յաջողակ, մինչեւ երեւիլ նմա մի միայն յայնմ դարու. բայց ընդ այնպիսի բնատուր ձրից բունեալ էր ՚ի նմա ոգի ամբարտաւան ութեան եւ փառասիրութեան` անվայել իւրումն զգօնութեան, որպէս բազմօք գրէ ժամանակակիցն Դաւիթ Նիկետ: Սա իբրեւ նստաւ յաթոռ իշխանութեան` խորհուրդ արար ընդ Միքայէլի կայսեր եւ ընդ Վարդայ Կեսարու. եւ արկին զԻգնատիոս ՚ի տանջանս բանտի` զի տացէ ձեռագիր ինքնակամ հրաժարելոյ ՚ի պատրիարգութենէ. այլ ոչ էառ յանձն երանելին, տեսանելով զվտանգ առաջիկայ չարեացն: Իսկ Փոտ այլ հնարս խորհեցաւ. գրեաց թուղթ առ սրբազան պապն Նիկողայոս, թէ զԻգնատիոս վասն ծեր ութեան եւ հիւանդ ութեան ՚ի բաց հանին յիշխանութենէ. եւ պահեն ՚ի պատ ութիւն ՚ի վանս ուրեք. եւ փոխանակ նորա ասէ զիմս նուաստ ութիւն ընտրեցին. եւ իմ խնամ ածեալ բարեկարգ ութեան եկեղեցւոյ, կամիմ ժողով ինչ գումարել. միանգամայն եւ հաստատել զյարդար ութիւն պատկերաց. վասնորոյ եթէ հաճոյ իցէ քեզ` առաքեա այսր փոխան սրբութեանդ զհրեշտակս:
       Եւ զի պապն չէր լուեալ զօրինակ բռնակալութեն Փոտայ կատարեաց զխնդիր նորա, յղելով առ նա զհրեշտակս իւր զԶաքարիա եւ զՀռովալդոս: Արար յայնժամ Փոտ ժողով հանդերձ կայսերաւ. եւ յղեաց զՎահան ոմն արքունի պատրիկ առ Իգնատիոս` գալ եւ յանդիման լինել ժողովոյն. եւ նա ասէ. որպէս կամիք` զի եկից, իբրեւ եպիսկոպոս, թէ իբրեւ քահանայ, եւ կամ իբր կրօնաւոր. իսկ հրեշտակք պապին ետուն պատասխանի . որպէս վկայէ խիղճ քո` այնպէս եկ: Եւ Իգնատիոս արկեալ զիւրեւ զեպիսկոպոսական զգեստս` որպէս զգենոյրն` ՚ի պատրիարգութեան, ել ՚ի ճանապարհ հանդերձ այլովք եպիսկոպոսօք եւ ժառանգաւորօք:
       Զայն լուեալ Միքայէլի կայսեր` զայրացաւ եւ հրաման ետ փոխել զայն` եւ ցածուն ձեւով կրօնաւոր ութեան գալ. եւ նա հնազանդեցաւ. եւ այնպէս եկն ՚ի ժողովն: Պատրաստեալ էին յառաջնմէ բազմութիւնք սուտ վկայից. յառաջ մատեան եւ վկայեցին` թէ այս Իգնատիոս բռնութեամբ էր նստեալ յաթոռն ՚ի ձեռնական իշխանութեան, եւ ոչ աստուածային կոչմամբ. ուստի եւ ժողովն սահմանեաց ընկենուլ զնա ՚ի պատուոյ. որոյ վասն իսկ նորոգ զգեցուցին նմա յատենի անդ զզգեստ եպիսկոպոսութեան, եւ անդրէն մերկացուցին զնա, եւ հանին անարգանօք յատենէ անտի:
       Յետ այսորիկ Փոտ եւ Վարդ հաւանութեամբ Միքայէլի կայսեր ետուն դնել զԻգնատիոս կապանօք ՚ի խաւարչտին բանտ սառնամանեաց մերկանդամ, եւ կարգեցին ՚ի վերայ նորա դահիճս, որք անդադար սովու եւ ծարաւու, գանիւք եւ խոշտանգանօք ստիպէին զնա` տալ ձեռագիր կամակար հրաժարելոյ յեպիսկոպոսութենէ: Յայսպիսի տառապանս երանելւոյն` ոչ ոք էր նմա մխիթարիչ. այլ սակայն (ըստ ասելոյ Սիմէոնի Մագիստրոսի յոյն մատենագրի, որ մօտ էր ժամանակաւ. յերես. 331), յարոյց տր զԿոստանդին հայ ազգաւ, որ էր մի յարքունի սպասաւորաց. եւ սա ընծայէր նմա սփոփանս. քանզի բերեալ փոքրիկ ամանով գինի եւ հաց եւ միրգ, ՚ի ծածուկ տայր նմա ընդ պատուհանն, յորժամ դահիճքն ՚ի բացէ լինէին. եւ այնպ առ փոքր մի թեթեւացուցանէր զվիշտս տառապանաց նորին. Զայս գործ բարեպաշտութեան Կոստանդնի հայոց յիշատակէ եւ այլ ոմն հին մատենագիր մերձաւոր ժամանակաւ ՚ի սկիզբն պատմութեան Պերփեռուժէնայ . երես. 89:
       Եկաց այսպէս երանելին Իգնատիոս յայն վիշտս զերկուս եօթնեակս. եւ ապա տեսեալ դահճաց, թէ չկարեն հաւանեցուցանել զնա, եդին բռնութեամբ գրիչ ՚ի մէջ մատանց նորա , եւ կալեալ ձեռօք իւրեանց` ետուն նմա խաչանիշ գծել ՚ի վերայ թղթոյ. եւ տարեալ մատուցին առ Փոտ. եւ նա գրեաց ՚ի թղթի անդ իբրեւ ՚ի դիմաց սրբոյն` կեղծեալ գրով զբանս կամակար հրաժար ութեան նորա: Եւ զայն թուղթ յղեաց Փոտ առ կայսրն Միքայէլ, եւ յորդորեաց զնա` հանել այնուտեւ զԻգնատիոս ՚ի բանտէ, եւ պահել ՚ի վանս ինչ. եւ կայսրն արար այնպէս:
       Զայս ամենայն անագան ուրեմն իմացեալ Նիկողայոսի պապին` դժկամակ եղեւ յոյժ, եւ բանադրեալ նզովեաց զհրեշտակս իւր` որք համախոհ եղեն Փոտայ, ընդ նոսին եւ զնա ինքն զՓոտ: Իսկ Փոտ հնարիւք իմն յօրինեալ թուղթ ՚ի դիմաց պապին` եցոյց զինքն անմեղ. եւ զամենայն զանցս պատրուակեալ` զիջոյց ՚ի լռութիւն. եւ իւրով անհամեմատ ճարտարամտութեամբ որսացեալ յինքն զսիրտս ամենեցուն` կալաւ զաթոռ պատրիարգ ութեան ամս իբր. եւ արար բազում ինչ. շարադրեաց եւ զբազում մատեանս լի հանճարով. եւ երեւեցոյց զինքն անուանի յոյժ:
       բ. Սա սկսաւ նեղեալ զհայս զբնակեալս յիշխանութեան յունաց` վասն բանի սուրբ ժողովոյն Քաղկեդոնի. եւ կոչէր զնոսա իբր նախատական անուամբ Ծանծալիկեանս: Զայս լուեալ Զաքարիայ կաթողիկոսին հայոց, առեալ եւ զհամբաւ իմաս տութեան նորա, ոչ գիտելով` թէ բռնաւորութեամբ ունի նա զաթոռն, գրեաց առ նա թուղթ սիրոյ. եւ ծանոյց եւս նմա, թէ մեք այլազգ լուեալ եմք զժողովոյն Քաղկեդոնի` իբր հակառակ երից նախընթաց ժողովոյ եւ համաձայն Նեստորի մտաց. կեղակարծ ութիւն եւ երկբայ ութիւն ունիմ ասէ ՚ի համբաւոց ուստեք, կարծեալ զնա (այսինքն զժողովն Քաղկեդոնի ) հակառակ գոլ ճշմարտութեանն առաջին ժողովոյ: Եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ` տալ տեղեկ ութիւն զայնմ ժողովոյ եւ զդաւանութենէ նորին: Եւ յետ ցուցանելոյ` թէ հայք համաձայն են ՚ի վարդապետութիւնս հաւատոյ ընդ այլ ուղղափառ եկեղեցիս` յաւելու. Չեմք մեք ասէ աշակերտք Յակոբայ Ծանծալոսի, յորմէ յակովբիկքն անուանին. եւ ո'չ Յուլիանեայ Աղիկառնացւոյ, եւ ո'չ Պետրոսի (թափչի կամ կնափեցւոյ ). եւ ո'չ Եւտիքեայ. այլ` սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի: Այսմ` թղթոյ արար պատասխանի Փոտ երկար բանիւք, սկիզբն առնելով այսպէս. Յաւէժահրաշից արանց յօգնապատիւ հռչակաւոր եւ բոցափայլեալ ամենայն զանազան փառատրութեամբ յոլովից բաղձալիդ մեր տէր Զաքարիա, յառաքելականդ վերաժամանեալ յաստիճան ՚ի բարձր եւ ՚ի ծայրագոյն նախագահութիւն, զմեծի առաքելոյն Թադէոսի` եւ զամեներջանկի Գրիգորի ընկալեալ զաթոռ, սուրբ վերադիտօղ եւ օրէնսուսոյց Արարատեան աշխարհիդ, վերատեսուչ հիւսիսական ազինդ, եւ հովուապետ ասքանազեան, զօրացդ. զապառնւոյն զհատուցումն զբոլորն ՚ի քեզ առ բերելով զբարութիւն, զի յանմարմնոցն թեւապարեսցիս տեսարան: Փոտ արքեպիսկոպոս Կոստանդինուպօլսի նոր Հռովմայ` ողջունէ զսրբութիւնդ քո: Մեծապէս գոհ ութիւն վերառաքեցի աստուծոյ, որ արժանի եղէ ՚ի ձեր սրբութենէդ զաւէտաբեր զշարադր ութիւն թղթոյս ուղղափառ ութեան ընթեռնուլ. եւ տեսի արփիկափայլ աստուածախառն բանիւք. համառօտ բառիւք` եւ յօգնամիտ մակացութեամբ. զի պարփակեալ ունէր յինքեան զշաղկապ սիրոյն հոգեխառն բանիւք: Բայց վասն որոյ գրեալ էիք յաղագս ժողովոյն Քաղկեդոնի… եւ թէ` մեք աշակերտք եմք սրբոյն Գրիգորի` վկայի եւ ճգնաւորի` եւ ամենայն հիւսիսականացս Լուսաւորչի, յոյժ ուրախ եղաք: Եւ արդ` վասն զի այդպիսի հրաշափառ վարդապետի աշակերտք էք, ո'չ է պարտ հետեւօղ լինել մտաց ձերոց, այլ` սուրբ եւ աստուածաշունչ գրոց հետեւել. եւ ո'չ հայել յայլընդակն արուեստաբանութիւն, որ զգիրս սուրբս մտօք իւրեանց կամակօրէն, եւ պատրեն զսիրտս անմեղաց. որպէս սուտ մարգարէքն ՚ի հնումն, որ ըստ մտած ութեան սրտից իւրեանց, եւ ոչ ըստ Աստուծոյ կամացն խօսէին:
       Եւ աստ սկսանի առաջի առնել, թէ զիարդ ՚ի գումարիլ Քաղկեդոնի ժողովոյն յընդհանուր եկեղեցւոյ, հայք ՚ի պատերազմունս գոլով` եւ ՚ի բազում վտանգս տառապելով` չկարացին գալ ՚ի ժողովն, կամ առնուլ ինչ ստոյգ լուր զայնմանէ. եւ թէ զիարդ յետոյ ՚ի չարախօսութենէ ասորւոց պատրեալ` մերժեցին զժողովն Քաղկեդոնի. եւ թէ զիա'րդ այսպիսի պատճառաւ բաժանեցան հայք ՚ի յունաց: Եւ յաւելու պատմել զայլեւայլ իրաց անցելոյ ՚ի Հայս ՚ի ժամանակս Վարդանայ Փոքու Մուշեղայ: Գրէ ապա եւ զքանի մի ժողովոյ գումարելոց ՚ի Հայս պատճառաւ ժողովոյն Քաղկեդոնի: Գրէ եւ զմոլորութենէ Յովհաննու Մայրագոմեցւոյ. եւ զայսցանէ երկար խօսելով հետեւեցուցանէ եւ ասէ. Եւ արդ` ձեր իմաստութեանդ յայտնի է, զի թէ գումարմունքդ այնչափ եպիսկոպոսաց ՚ի Քաղկեդոն անիրաւ եղեն, ո'չ են ընդ մեղադրութեամբ նոքա միայն, այլ որք աշակերտեացն եւ հետեւեցան նոցա ամենայն տիեզերք մինչեւ իսպառ յաւիտեանց: Բայց դուք մի խաբիք , որ էք կատարեալ (՚ի լսել ձեր զչարախօսութիւնս ասորւոց ). զի սովոր ութիւն է արանց մանկագունից եւ անհաստատնոց եւ ճիւաղաբարուց` վկայք եւ հետեւօղք լինել ստութեանն. իսկ որք հանճարեղքն են` եւ ոչ զլսելիս մատուցանեն անգամ:
       Յետ այսց բանից սկսանի խօսիլ զտարածութենէ աւետարանին Քրիստոսի ՚ի յոյնս. նաեւ զչորից եւ զհնգից պատրիարգական աթոռոց. եւ զսբց հարց յունաց, եւ զերից նախընթաց սուրբ ժողովոյ. յաւելեալ ՚ի նոյն եւ ճառս վարդապետութեան ՚ի վերայ գ րդութեան եւ մարդեղութեան: Եւ ապա յարէ զկնի. եթէ ասէ մինչեւ ցամ տեառն. 451. ամենայն ազգք քրիստոնէից հանդերձ իւրեանց պատրիարգօք եւ եպիսկոպոսօք կացին հաստատուն յայսպիսի ուղղափառ վարդապետութեան, զիա՞րդ ամենեքին սոքա միանգամայն խոտորեցան ՚ի ժամանակս ժողովոյն Քաղկեդոնի: եւ մնացին ՚ի նմին խոտորման , եւ ոչ իմացան թէ այն ժողով ներհակ իցէ առաջնոյն:
       Եւ ապա կամելով ցուցանել թէ ժողովն Քաղկեդոնի ամենեւին համաձայն է երից նախընթաց սուրբ ժողովոց, եւ ոչ ներհակ գրէ այսպէս. Ամենայն ներհակք բառնան զմիմեանս. որպէս չար բառնայ զբարիս. եւ երեսք տես ութեան բառնին ՚ի կուրութենէ. եւ խաւար հալածի ՚ի լուսոյ. նոյնպէս եւ աստ պարտ է իմանալ: Եթէ Քաղկեդոնի ժողովն ոչ ընդունի զառաջին երեք սուրբ ժողովսն, ահա հակառակ է նոցա` եւ բառնայ զնոսա. ապա եթէ որպէս ընկալաւ Կոստանդինուպօլսի ժողովն զՆիկիոյն. նոյնպէս եւ Քաղկեդոնի ժողովն ընկալաւ զնոսա զերեքեանն, ապա յայտ է թէ հետեւօղք եւ համաձայնք են միմեանց` եւ ոչ հակառակք:
       Դարձեալ` օրէնք եւ կտակարանք եւ սահմանք հաստա տութեան եւ կանոնք` կամ ՚ի ժողովոց հաստատին, կամ ՚ի նշանաց սքանչելագործ ութեան եւ յարուեստից: ՚Ի նշանաց, որպէս նշանքն Մովսէսի յԵգիպտոս եւ ՚ի վերայ Կարմիր ծովուն. եւ կամ որպէս տէրն եւ աստուածն մեր Քրիստոս, որ արար սքանչելիս յախտաժէտս եւ ՚ի հիւանդսն եւ ՚ի մեռելոցն յարութեան` այլովքն հանդերձ: Իսկ ՚ի ժողովոց. որպէս յժը. սուրբ հարքն, կամ որպէս. ճծ. որ սահմանեցին մի բն ութիւն եւ երեք անձնաւորութիւնք սրբոյ երրորդութեանն. եւ զՍաբէլ եւ զԱրիոս հալածեցին. իսկ յԵփեսոս` Աստուածածին քարոզեցին զՄարիամ, եւ զՆեստոր հալածեցին. իսկ ՚ի չորրորդ ժողովն ՚ի Մարիամայ ասացին առեալ զմարմին բանին. եւ զԵւտիքէս հալածեցին: Արդ` Դէոսկորոս եւ Եւտիքէս ժողով չեն. զի երկու էին միայն. եւ նշանս եւ արուեստ ոչ արարին. եւ ոչ ոք նշանս ետես ՚ի նս. որպէս յԵղիայն եւ յԵղիսէն: Արդ` որպէս թողումք զվեց թողումք զվեց հարիւր երեսուն եպիսկոպոսունսն տիեզերական ժողովոյն Քաղկեդոնի. յորոց բազումք այն են` որք ՚ի սուրբ ժողովն Եփեսոսի էին. եւ զիարդ նոցա երկուցն եւեթ (այսինքն Դէոսկորոսի եւ Եւտիքեայ ) հաւատամք. յոյժ խելագար ութիւն է այս, եւ անմտութիւն:
       Դարձեալ զրպարտեն զժողովն (Քաղկեդոնի` այսու ), թէ ՚ի Պողքերէ եղեւ, որ էր քոյր թագաւորին Թէոդոսի, որ ջատագով եղեալ արեանն Փլաբիանոսի` արար զժողովն ո'չ այդպէս այլ` կամօքն աստուծոյ, եւ հրամանաւ Լեւոնի Հռովմայ հայրապետին, եւ Մաքսիմիանոսի Անտիոքայ պատրիարգին, եւ Յոբնաղի Երուսաղէմի հայրապետին եղեւ : Եւ ահա այս չորս պատրիարգունքս վեցհարիւր եպիսկոպոսօք զհաւատ եւ զխոստովան ութիւն սուրբ երից ժողովոցն դաւանեցին. եւ քարոզեցին զմիածին բանն Աստուած զտէր մեր միաւորեալ յերկուց բնութեանց` կատարեալ աստուածութեամբն եւ կատարեալ մարդկութեամբն. հաւասար հօր ըստ աստուածութեանն, եւ հաւասար մեզ ըստ մարդկութեանն, նոյն ինքն մի տէր յաշխարհս Քրիստոս. ՚ի մի դէմ եւ ՚ի մի անձն միաւորեալ ասացին զերկու բնութիւնն, զի զՆեստորի եւ զԹէոդորի եւ զԴէոսկորոսի զբերանսն կարկեսցեն. եւ յերկուց բնութեանց ասացին. զի պապանձեցուսցեն զայնոսիկ ` որ զաստուածութին կամ զմարդկութիւնն ուրանան: Եւ ապա թուէ կարգաւ զհերետիկոսսն զայնոսիկ` որք ասացին մի բն ութիւն ՚ի Քրիստոս:
       գ. Գրեաց Փոտ եւ այլ թուղթ առ Աշոտ մեծ իշխանն, որոյ սկիզբն է. Քաջայայտդ բարեպաշտութեամբ , հզօրագոյնդ ճոխութեամբ, բարձրագոյնդ ՚ի համասեռս, Աշոտ իշխանդ հայոց մեծաց: Շնորհիւ տեառն գլուխ եպիսկոպոսաց հոռոմոց եւ պատրիարգ (Փոտ ): Մեք փոյթ յանձին ունիմք վարդապետել ձեզ զճշմարտութիւն մանաւանդ իմացեալ զաշխարհդ ձեր ՚ի վերնական շնորհացն պահպանեալ, եւ լծակից եղեալ հանրական սուրբ եկեղեցւոյ յամի բայց բայց ՚ի միոյն` որ է այս. քանզի ընդդէմ Աստուծոյ եւ հակառակ ճշմար տութեան լինել զչորրորդ ժողովն սահմանեցիք: Եւ յետ ցուցանելոյ զուղղ ութիւն ժողովոյն Քաղկեդոնի` յարէ. Եւ արդ ասէ եթէ այս չորրորդ սիւնհոդոս ՚ի թիւ երից ժողովոցն ՚ի ձէնջ խոստովանեալ փառաւորեսցի, այնուհետեւ բարձեալ գտանի ամենայն` որ ըստ ձեզ` անուղղայ կարծիք: Եւ զկնի բազում ինչ խօսելոյ ասէ առ Աշոտ. Արդ մի ' հեղգասցիս ո'վ վսեմագոյնդ, ուսուցանել զժողովուրդդ Քրիստոսի եւ ածել ՚ի ճշմարիտ խոստովան ութիւն հաւատոյ. զի չիք ինչ հաճոյագոյն Աստուծոյ քան զճշմարտութեամբ ճանաչել զնա` եւ ուղղակի խոստովանութեամբ փառաւորեալ. եւ սիրով առաւելեալ եւ հաստատեալ, եւ ոչ երբէք խոտորեալ. որով եւս քան զեւս հանդիպիս ճոխութեանն Աստուծոյ պահպանական շնորհիւ ամրացեալ ՚ի թշնամեաց եւ յորոգայթից: Յարէ ապա ՚ի վերջոյ. Առաքեցաք քաջատոհմ ութեան եւ մեծաանձն ութեան քո յիշատակ օրհն ութեան (մասն մի ) ՚ի պաշտպանեալ աստուածընկալ պատուական խաչէս:
       Զայսոսիկ թուղթս գրեալ Փոտայ` առաքեաց ՚ի Հայս ձեռամբ արքեպիսկոպոսին Նիկիոյ` որ կոչիւր Վահան, (զոր յոյնք Յովհան կոչէին, որ եւ երեւի լինել ազգաւ հայ եւ կրօնիւք յոյն, տեղեակ երկուց լեզուաց յունաց եւ հայոց ) առ Աշոտ մեծ իշխանն. եւ աղաչեաց զնա ` զի հոգ տարցի միաբանութեան. եւ ժողով արարեալ` քննեսցեն զճշմարտութիւնն. եւ մի ' տարապարտ խտրոց անջատման արկցեն ՚ի մէջ երկուց ազգաց:
       դ. Ընթերցել Զաքարիայ կաթողիկոսի զթուղթն Փոտայ` զարմացաւ յոյժ, թէ զիա՞րդ ցայնչափ ժամանակս անտեղեակ մնացել էին բազումք ՚ի հայոց որպիս ութեան այնր ժողովոյ: Էր յայնժամ առ նմա Նանայ սարկաւագ Ասորի. զոր եւ յիշեցաք ՚ի վերոյ. գլ. ա. եւ նորա եւս ընթերցեալ զթուղթն Փոտայ` հաւանեցաւ յոյժ: Եւ ապա ելեալ գնաց Զաքարիա կաթողիկոս հանդերձ Նանայիւն եւ Վահանաւ առ Աշոտ իշխանն, յաւանն Երազգաւորս, այն է Շիրակաւան` կամ Շիրակվան ՚ի Շիրակ գաւառի, եւ անդ մատոյց նմա Վահան զթուղթն Փոտայ. եւ նորա եւս ընթերցեալ զայն` հրամայեաց հաւանութեամբ կաթողիկոսին ժողով գումարել:
       Ժողովեցան ապա անդ ՚ի Շիրակաւան, յամի տեառն. 862. եւ ՚ի թուին հայոց. յժա. բազմութիւնք եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց եւ կրօնաւորաց. եկին ընդ նոսա եւ երեւելի իշխանք. եւ ինքն Աշոտ ՚ի մէջ նոցա: Եւ յետ բազում հաստատութեանց եղելոց անդ ՚ի վերայ խորհրդոյ երրորդութեան եւ մարդեղ ութեան եւ աստուածամայր ութեան սուրբ կուսին, խօսեցան ՚ի վերայ ժողովոյն Քաղկեդոնի. ուր ոմանք ՚ի հայոց պնդէին, թէ այն ժողով մոլորեցաւ. եւ թէ` յոյնք եւս թէպէտեւ գիտեն, թէ այն ժողով ընդդէմ է առաքելական աւանդութեանց եւ երից ժողովոց, բայց վասն մարդահաճ ութեան ընդունին եւ սուրբ համարին զայն: Զայս ասէին եւ վասն երից ժողովոց զկնի այնր գումարելոց. եւ վասնորիկ ասեն, մեք մերժեալ եմք զայնս: Եւ ՚ի դադարիլ քնն ութեան բանից բազմաց` խօսեցաւ Վահան եպիսկոպոս ճառս երկար ՚ի ձեւ հանգանակի ՚ի վերայ խորհրդոյ ամենասուրբ երրո րդութեան եւ մարդեղութեան. որ եւ կայ գրեալ ՚ի պատմ ութեան ժողովոյն Շիրակվանայ. եւ եդ եւս առաջի ՚ի դիմաց ժողովոյն հնգետասան գլուխս բանից հանդերձ նզովիւք, որոց համառօտութիւնն բովանդակի ՚ի սոսին: ա. Մի բ նութիւն եւ երեք անձինք են ՚ի կենդանարար երրորդ ութեան հաւասար. հայր անպատճառ. որդի ՚ի հօրէ. եւ հոգին սուրբ ՚ի նոցունց էութենէ: բ. Մին յերրորդութենէ որդին Աստուծոյ բնակեցաւ յարգանդի կուսին եւ մարմնեցաւ` մնալով անբաժանելի ՚ի հօրէ եւ ՚ի հոգւոյն սրբոյ. գ. Նոյն որդին Աստուծոյ բանն Աստուած անշփոթ եւ անբաժանելի միաւորեցաւ ՚ի մարմին մարդկային եւ է նոյն ինքն անժամանակ աստուած, եւ ճշմարիտ մարդ. գ. Սուրբ կոյսն Մարիամ ճշմարտապէս եւ տիրապէս Աստուածածին. ե: Քրիստոս ոչ էառ զմարդկային անձն այլ` զբնութիւն. եւ ոչ բաժանի յերկուս ընդ Նեստորի. զ . Ոչ շփոթեցան արկու բնութիւնքն ՚ի Քրիստոս ըստ Ետիքեայ, եւ ոչ մարմին նորա բերեալ եղեւ յերկնից: Բանն Աստուած եղեւ մարդ` կատարեալ գոլով աստուածութեամբ, եւ կատարեալ մարդկութեամբ յերկուց բնութեանց ՚ի մի անձն միաւորեալ, էակից հօր ըստ աստուածութեան, եւ գոյակից մեզ ըստ մարդկութեան` յամի առանց մեղաց: Երրորդութիւնն սուրբ եւ աստուածութին եւ անչարչարելի: Քրիստոս չարչարեցաւ մարմնովն` եւ ոչ աստուածութեամբն. ժ. Բանն Աստուած յաշխարհս Քրիստոս է սուրբ հզօր եւ անմահ, որ խաչեցաւ վասն մերոյ փրկ ութեան մարմնով իւրով. եւ տայ ամի զողորմութիւն. եւ բառնայ զմեղս, եւն ժա: Որդին Աստուծոյ եղեւ որդի կուսին. զի զորդիս մարդկան որդիս Աստուծոյ արասցէ: ժբ: Հոգին Քրիստոսի փառաւորեալ էր յարգանդի կուսին. եւ ունէր մարմին չարչարելի. բայց անապական ընդ գերեզմանի եւ ըստ մեղաց եւ ընդ կրից. այսինքն անլուծանելի ՚ի հող, եւ անմեղանչական, եւ անբռնադատելի ՚ի կրից. զի զոր կրեացն` կամօք կրեաց եւ ճշմարտապէս. ժգ. Աւանդութիւնք ժողովոյն Նիկիոյ եւ Կոստանդինուպօլսոյ եւ Եփեսոսի առաջնոյ են համաձայն առաքելական եւ մարգարէական աւանդութեանց:
       Իսկ վասն Քաղկեդոնի սուրբ ժողովոյն, զորմէ ասէին, թէ չէ այն համաձայն երից նախընթաց ժողովոց, եւ ոչ առաքելական եւ մարգարէական աւանդութեանց, բայց սակայն մարդահաճութեամբ ընդունելի լեալ է առ յոյնս, յաւել զչորեքտասաներորդ եւ հնգետասաներորդ գլուխս հակադրեալս միմեանց, եւ ասէ. ժդ. Եթէ ոք զՔաղկեդոնի ժողովն եւ զհատեւօղս նորա (այսինքն զհետագայ զերիս ժողովսն ) հակառակ կամ դիմամարտ գիտիցէ առաքելական կամ մարգարէական սահմանեալ տուչութեանն , կամ երից սուրբ ժողովոցն աւանդութեան. եւ վասն մարդահաճ ութեան եւ կամ վասն ընչասիր ութեան ոչ նզովիցէ, նզովեալ եղիցի: Որպէս թէ ասէր. եթէ Քաղկեդոնի ժողովն ներհակ է երից առաջնոցն, ոչ նզովօղն վասն մարդահաճութեան` նզովեալ եղիցի , թէ ' յոյն իցէ եւ թէ հայ: Իսկ արդ` ոչ է ներհակ, այլ` համաձայն եւ սուրբ, ապա` որ նզովէ զայն, ինքն լինի նզովեալ: Սմին իրի յարէ զմիւս նզովքն. եւ ասէ . ժէ. Եթէ ոք զՔաղկեդոնի սուրբ ժողովն կամ զհետեւօղսն նորա զհինգերորդ ժողովն եւ զվեցերորդն եւ զեօթներորդ` հետեւօղ եւ համախոհ գիտիցէ առաքելական եւ մարգարէական տուչ ութեան եւ երից սուրբ ժողովոցն, եւ յանդգնի նզովել, կամ զրպարտել իբրեւ զպղծոյն Նեստորի համաձայնեալ, այնպիսին զինքն նզովէ. զի գրեալ է, եթէ ոք զոչ արժանին նզովիցէ, նզովէ զանձն իւր. եւ ՚ի գլուխն իւր նզովքն եղիցի. եւ եղիցի նզովեալ:
       Յետ այսց բանից դարձեալ խօսեցաւ Վահան եպիսկոպոս ՚ի դիմաց ժողովոյն բազում ինչ ՚ի ցուցանել զանճառ եւ զանշփոթ միաւոր ութիւն երկուց բնութեանցն Քրիստոսի ՚ի մի անձն. եւ առաջի եդեալ զբազում օրինակս, մանաւանդ զօրինակ միաւո րութեան հոգւոյ ընդ մարմնոյն ՚ի մարդն, յաւել ասել, թէ այս օրինակ եւս տկարանայ. զի մարդն յերկուց անկատարից լինի մի կատարեալ. վասնորոյ եւ ՚ի նոցունց մի բ նութիւն եւ մի անձն ծագի: Իսկ ՚ի Քրիստոս միաւորեալ երկու բնութիւնքն կատարեալ են. վասնորոյ եւ ոչ ծագի նոցանէ մի բնութիւն, այլ ` մի անձն: Եւ զկնի այսորիկ ասէ, թէ մարդկութեամբն ոչ յաւելաւ ինչ թիւ յերրորդութեան. վասնորոյ որք ասենն, թէ երկու բնութեան ասօղքն` զերրորդութիւնն չորրորդ ութիւն առնեն, նոքա հայհոյիչ են:
       Զայսոսիկ խօսեցեալ Վահանայ` ապա ՚ի վերջանալ ժողովոյն եւ ՚ի գնալ իւրաքանչիւր ՚ի տեղիս իւրեանց, դարձաւ եւ Վահան ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Երեւի թէ զկնի այսր ժողովոյ միաբան ութիւն արարին եւ ասորիք ընդ Հայս ՚ի ձեռն նանայի իմաստասիրի. քանզի որպէս յիշի ՚ի թուղթս Գրիգորի Մագիստրոսի, կաթողիկոսն ասորւոց գրեաց առ նա ինքն առ Մագիստրոս, թէ միաբա նութիւն եղեւ ՚ի մէջ մեր յաւուրս Զաքարիայ կաթողիկոսին հայոց:
       Իբրեւ անցին ժամանակք ինչ ՚ի վերայ ժողովոյն Շիրակվանու, եկն ՚ի կողմանսն յայնոսիկ եպիսկոպոսն Տայոց Սահակ անուն` Մռուտն ասացեալ . զորմէ գրէ Ասողիկ, թէ ընդ աւելաձայնութեանն` Ապիկուրէշն կոչիւր: Սա իբրեւ իմացաւ զեղեալսն` շփոթեցաւ յոյժ. զի համարէր զյոյնս նեստորականս լինել. եւ ընթերցեալ զթուղթն Փոտայ զգրեալն առ Աշոտ` անկաւ յալեկոծութիւն. եւ սկսաւ վիճել ընդ ոմանս, թէ չէ ' պարտ ընդունիլ զժողովն Քաղկեդոնի: Եւ ոչ հանդարտեալ յոգի իւր` գրեաց թուղթ առ Փոտ` լի տգիտութեամբ եւ նախատանօք իբրեւ ՚ի դիմաց Աշոտոյ: Այլ այս թուղթ նորա ոչ ժամանեաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ անարգեալ եղեւ յիմաստնոց: Գտանի սորա եւ բան ինչ հարցաքննութեան, որպէս թէ զայն արարեալ իցէ ընդ Աշոտոյ իշխանին. բայց այն բանք տղայական ինչ զրոյցք են եւ շաղփաղփութիւնք առասպելաց: Զայս ամ` զոր ասացաք վասն ժողովոյն Շիրակվանու . կարես գտանել ընդ մասին ՚ի պատմագրութեան Վարդանայ, եւ ընդ մասին ՚ի յիշատակարանս ինչ, եւ ըստ մասին ՚ի կարգս թղթոցն Փոտայ երկար բանիւք. զոր շարադրեալ է նորին իսկ Վահանայ:
       ե. Այսոցիկ այսպէս վճարելոյ` գրեաց Զաքարիա կաթողիկոս թուղթ ընտանեբար առ նոյն Վահան եպիսկոպոս Նիկիոյ, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ` յայտ առնել զպատճառն, թէ ընդէր զտօն ծննդեան ՚ի դեկտեմբերի. 25. տօնեն յոյնք, եւ ոչ ՚ի յունվարի. 6. ՚ի միասին ընդ յայտնութեան : Եւ նա գրեաց նմա պատասխանի որ սկսանի այսպէս. Աստուածային առաքեալսն Պօղոս` ՚ի սէր եւ ՚ի շնորհն տեառն եւ ՚ի վաստակ անձին քաջալերեալ` սիրեցելոյ աշակերտին գրէր. ես այսուհետեւ նուիրեալ եմ, եւ ժամանակ դարձի իմոյ հասեալ կայ … Որոյ եւ զքեզ տեսանեմ հետեւող երանելիդ Զաքարիա յաջորդ առաքելական աթոռոյ երանելւոյն Թադէոսի` եւ մեծին Լուսաւորչի սրբոյն Գրիգորի եւ վերակացու տանն Թորգոմայ. որ ընդ եղբայրական սիրոյ` յիմմէ հարցեալ նուաստութենէ բանս լուսապայծառս եւ ակեցոյցս` վասն անճառելի ծննդեան եւ յայտնութենէ տեառն մերոյ Յիսուսի մեծին Աստուծոյ եւ արարչին ամի. եւ ընդ չափու զօ րութեան եւ սիրոյն պարտեաց լցաւ ՚ի մերմէ նուաստութենէս: Եւ ապա սկիզբն առնէ առաջի դնել զպատճառս բաժանման այսոցիկ տօնից. եւ գրէ զայլեւայլ բանս . զորոց տե'ս յերրորդ գիրս այսր պատմագրութեան. ՚ի ծանօթ կ. (1) յօդ. ը. երես. 640: Այս թուղթ Վահանայ գրեցաւ յունարէն. որոյ եւ օրինակն գտանի տպագրեալ ՚ի կարգս մատենագր ութեան նախնի հարց. եւ ապա հայերէն թարգմանեցաւ ՚ի Սիս քաղաքի Կիլիկեցւոց` ՚ի թուին հայոց. ոծբ. քանի մի ամօք զկնի մահու Լամբրոնացւոյն:
       Զաքարիա կաթողիկոս իբրեւ էառ զթուղթ Վահանայ, թէպէտեւ հաւանեցաւ ընդ այն` եւ ցանկայր ըստ այնմ օրինակի զատաբար կարգել զայնոսիկ տօնս , բայց հայեցեալ ՚ի վաղեմի եւ ՚ի բազմամեայ սովոր ութիւն ազգին` ոչ մարթացաւ ՚ի գլուխ տանիլ: Այլ սակայն հանապազորդեայ ջանք նորա էր ՚ի մի ութեան պահել զհօտ իւր. եւ ուղիղ վարդապետութեամբ հովուել ըզնոսա, եւ խնամել ՚ի խաղաղութեան. որով եւ սիրելի եղեւ եւ յարգոյ յաչս ամենեցուն: Պատուեցաւ եւ յիշխանէն այլազգեաց, որ առաքեցաւ ՚ի նոյն աւուրս յամիրապետէն, ՚ի Հայս, այն է յիսէ որդի Շեխեայ ոստիկանին. որոյ ՚ի մերձենալն ՚ի Դուին քաղաք` գնաց ընդ առաջ նորա Զաքարիա կաթողիկոս. եւ նա մեծապէս պատուեալ զհայրապետն` ետ նմա հրաման բառնալ առաջի իւրում դրօշակ խաչանշան, որպէս առնէին յառաջն հայրապետք հայոց յաւուրս իշխանութեան Արշակունեաց` եւ որ զկնի: Այս Զաքարիա կաթողիկոս գրեաց եւ զբազում ճառս լի իմաստութեամբ եւ ողջամիտ բանիւք. եւ քարոզս եւ մեկն ութիւնս ՚ի վերայ աւետարանաց, եւ այլոց եւս աստուաստուածաշունչ սուրբ գրոց. որպէս եւ զհամառօտ բացատր ութիւն ՚ի վերայ երգոց երգոյն:
       Էր յաւուրս սորա Համամ վարդապետ` կոչեցեալ Արեւելցի . որ ըստ ասելոյ Ասողկայ` գրեաց զմեկ նութիւն առակաց, եւ ով է դային Յոբայ, եւ օրհնութեանց եդելոց յաւուրս ութն կանոնացն սաղմոսաց. եւս եւ զմեկն ութիւն ՚ի վր. ճժը. սաղմոսին այն է ամբիծքն: Գրեաց եւ բանս ՚ի վերայ քերականութեան` զոր յիշատակէ նաեւ հայոց. զոր զանց առնէ յիշել Ասողիկ: Յաւուրսն յայնոսիկ էր եւ վարդապետ ոմն Գագիկ անուն` առաջնորդ ուխտի սրբոյ վկային Ատովմայ. որոյ էր սարկաւագ մի քաջասումն` Գրիգոր կոչեցեալ : Եւ երկոքին սոքա գործակցութեամբ միմեանց հաւաքեցին զպէսպէս պատմութիւնս վկայից ՚ի գրոցն հայոց եւ ասորւոց. եւ արարին գիրք մի, որ կոչեցաւ ատոմագիր. եւ եղեւ այն իբր սկիզբն յայսմաւուրացն հայոց: Էր ՚ի նոյն աւուրս եւ Յովհաննէս ոմն բժիշկ` այր իմաստուն եւ տեղեակ բազում լեզուաց. եւ սա եւս թարգմանեաց զպէսպէս պատմութիւնս սրբոց. ընդ որս եւ զպատմութիւն վարուց սրբոյն Դիոնեսիոսի Արիսպագացւոյն. որպէս դնի ՚ի հին ճառընտիրս: