ա.
Եւ
եղեւ
իբրեւ
եհաս
բօթալից
լուր
մահու
արքային
Աշոտոյ
առ
Սմբատ
որդի
նորա
յաշխարհն
Գուգարաց,
եդ
նա
վերակացուս
այնոցիկ
կողմանց
զարս
երկուս`
զՎասակ
եւ
զԱշոտ,
որք
էին
եղբարք
՚ի
տոհմէն
Գնթունեաց
եւ
ինքն
փութացեալ
ել
անտի,
եւ
եկն
՚ի
Շիրակ
գաւառ
՚ի
քաղաքն
իւր
Երազգաւորս,
այն
է
Շիրակաւան:
Որում
ընդառաջ
գնացեալ
մեծի
հայրապետին
Գէորգեայ`
մխիթարեաց
զնա
բազում
բանիւք.
եւ
յորդորեաց
զնա
կալ
անտխուր.
եւ
հոգ
տանիլ
ին.
զի
նմա
էր
անկ
թագաւորել
՚ի
տեղի
հօր
իւրոյ:
Յայնժամ
եւ
իշխանն
վրաց
Ատրներսէհ
Կիւրապաղատ,
որ
էր
յազգէ
Բագրատունեաց,
եկն
փութով
՚ի
Հայս
՚ի
ցաւակց
ութիւն
սգաւորաց.
եւ
կամելով
պատիւ
ինչ
ընծայել
Աբասայ
եղբօր
արքայի`
նախ
առ
նա
չոքաւ
՚ի
կողմանս
Վանանդայ
յամուրն
Կարուց.
եւ
մատոյց
նմա
սփոփանս
մխիթարութեան:
Եւ
Աբաս
պատուով
ընկալեալ
զնա`
ոչ
ետ
թոյլ
նմա
գնալ
առ
Սմբատ
արքայորդին.
զի
եդեալ
էր
՚ի
մտի`
առնուլ
զթագաւոր
ութիւն
եղբօր
իւրոյ .
եւ
թագաւորել
անդ
՚ի
Կարս.
եւ
կասկածէր`
թէ
գուցէ
գնացեալ
Ատրներսեհի
առ
Սմբատ`
յարեսցի
՚ի
նա.
եւ
միաբանեալ
ընդ
նախարարս
հայոց`
թագաւորեցուսցէ
զնա.
եւ
լիցի
նմա
օգնական
ընդդէմ
իւր:
Իսկ
Ատրներսեհ`
որ
ոչ
գիտէր
զմիտս
նորա,
արար
նմա
պատասխանի.
ո'չ
գոյ
ասէ
պատճառ
ինչ
չերթալոյ
իմ
առ
նա.
եւ
է
անտեղի`
եւս
եւ
ցոյց
տմարդի
բարուց,
մանաւանդ
թէ
առիթ
պէսպէս
կասկածանաց
եւ
խռովութեանց:
Եւ
բազում
բանիւք
հաւանեցուցեալ
զնա,
եւ
խոստացեալ
անդրէն
դառնալ
առ
նա`
ընկալաւ
հրաման
գնալոյ:
բ.
Եկեալ
ապա
Ատրներսեհի
առ
Սմբատ`
մխիթարեաց
զնա.
եւ
կաթուղիկոսին
եւ
մեծամեծացն
հայոց
մերկ
զնա
՚ի
սեաւ
զգեստուց
սգւոյ`
զգեցոյց
նմա
զզգեստ
թագաւորական.
եւ
եդ
՚ի
գլուխ
նորա
զթագ
հօր
իւրոյ:
Եւ
ինքն
եւս
պատուեալ
՚ի
Սմբատայ`
դարձաւ
վերստին
առ
Աբաս:
Բայց
մինչչեւ
հասեալ
էր
նորա
անդր,
արք
անօրէնքն
եւ
քսուք
բազում
ինչ
խօսեցան
վասն
նորա
առ
Աբաս.
եւ
ծանուցին
եւս`
թէ
զիա'րդ
թագաւորեցոյց
զՍմբատ,
եւ
գրգռեալ
է
ասեն
զնա
՚ի
վերայ
քո:
Յաւելեալ
Աբասայ
զքսութիւնսն
՚ի
կասկածանս
եւ
՚ի
հոգս
սրտի
իւրոյ`
զայրացաւ
յոյժ
՚ի
վերայ
Ատրներսեհի.
եւ
յորժամ
եկն
նա
առ
ինքն,
կալաւ
եւ
կապեաց
զնա
շղթայիւք.
եւ
եդ
՚ի
բանտի:
Եւ
ապա
ետ
հռչակել
զինքն
իշխան
իշխանաց
եւ
թագաւոր
հայոց:
Եւ
՚ի
հնչել
այսր
համբաւոյ`
յանկարծակի
իմն
յորդեցին
յաշխարհս
մեր
հեղեղք
մեծամեծ
շփոթութեանց
եւ
խռովութեանց.
եւ
բաժանեցաւ
ազգն
յերկուս.
մի
բաժինն
՚ի
կողմն
Աբասայ,
եւ
միւսն
՚ի
կողմն
Սմբատայ.
եւ
սկսան
այնուհետեւ
երկոքին
եւս`
Աբաս
եւ
Սմբատ`
ժողովել
զորս
ընդդէմ
միմեանց.
եւ
մարտնչիլ
սաստակապէս.
զքաղաքս
քանդել ,
եւ
զաւանս
աւերել.
եւ
բոց
սրտմ
տութեան
նորա
օր
քան
զօր
առաւելեալ`
տոչորեաց
զգեղեցկ
ութիւն
նորոգ
ծաղկեալ
թագաւորութեանն:
գ.
Տեսեալ
հայրապետին
Գէորգայ
աղէտս
թշուառութեան
աշխարհին,
որ
յուզիւր
առաւելապէս
՚ի
կողմանէ
Աբասայ,
գնաց
առ
նա .
եւ
բազում
խոնարհութեամբ
եւ
պաղատանօք
աղաչեաց
զնա
զիջուցանել
զբորբոքումն
խռով
ութեան
չարեաց,
եւ
հաստատել
զխաղաղութիւն,
եւ
արձակել
զԱտրներսէհ.
զի
չէր
ինչ
նորա
մեղուցեալ
առ
նա:
Իսկ
Աբաս
խորաման
կութեամբ
առ
երեսս
հաւանեալ
բանից
հայրապետին`
ասէ .
կատարեցից
զխնդիր
քոյ.
բայց
զԱտրներսէհ
ոչ
կարեմ
արձակել,
եթէ
ոչ
դարձուսցէ
նա
զերկոսին
ամրոցսն,
զորս
յափշտակեաց
՚ի
ձեռաց
քեռառն
իմոյ
Գուգինայ.
եւ
տացէ
եւս
ինձ
պատանդ
զորդի
իւր
զԴաւիթ.
ապա
եւ
ես
թողից
զնա
խաղաղութեամբ`
գնալ
՚ի
տեղի
իւր:
Յանձն
առել
զայս
հայրապետին
ակամայ
կամօք,
եւ
թուղթ
եւս
ընկալեալ
յԱբասայ
հանդերձ
երդմամբ,
զի
մի
յետոյ
դժրող
ութիւն
ինչ
գործեսցէ,
արար
եւ
ետ
նմա
զամ:
Այլ
իբրեւ
էառ
Աբաս`
զորս
խնդրեցան,
սկսաւ
պատճառանս
յօդել.
եւ
դժրեաց
երդմանն,
եւ
ոչ
եթող
զԱտրներսէհ.
եւ
քամահեալ
եւս
զմիջնորդ
ութիւն
հայրապետին`
արհամարհեաց
զնա.
ընդ
որ
տխրեալ
նորա
եւ
խոժոռեալ
յոյժ`
գնաց
թախծեալ
՚ի
Շիրակ
գաւառ
առ
Սմբատ
արքայ:
Յայնժամ
հրաման
հանել
Սմբատայ
յամենայն
տ
էրութեան
իւրոյ`
ժողովեաց
զայլ
եւս
բազում
զօրս.
վարձեաց
եւ
յայլոց
ազգաց
զանհամար
բազմութիւն
հեծելոց
եւ
հետեւակաց
եւ
խաղաց
՚ի
վերայ
հօրեղբոր
իւրոյ
Աբասայ:
Եւ
պաշարեալ
զամուրն
Կարուց,
ուր
նստէր
նա,
յաւարի
էառ
զամենայն
շէնս
եւ
զաւանս`
որք
շուրջ
զամրոցաւն
էին,
եւ
զամրոցն
՚ի
նեղ
արկել
իբրեւ
՚ի
բանտի
արգել
զԱբաս.
մինչեւ
ոչ
եւս
կարել
նմա
հնարս
գտանել
փախստեան:
Ապա
անկեալ
նորա
՚ի
տագնապ
տարակուսի`
զիջաւ
եւ
խոնարհեցաւ
՚ի
բարձրութենէ
սրտի
իւրոյ.
եւ
առաքեալ
պատգամաւորս
առ
Սմբատ`
խնդրեաց
պատանդ
՚ի
նմանէ
նորին
զհամանուն
իւր
զԱբաս,
եւս
եւ
զորդի
եղբօր
իւրոյ
Շապհոյ
զԱշոտ`
փոխանակ
Ատրներսեհի,
երկուցեալ`
թէ
գուցէ
Սմբատ
դաւ
ինչ
գործեսցէ
նմ:
Իսկ
Սմբատ
թէպէտ
եւ
կարէր
առանց
պատանդից
ունիլ
զնա,
բայց
կասկածեալ`
թէ
գուցէ
ոչ
խնայեսցէ
նա
յԱտրներսէհ,
եւ
չարիս
ինչ
գործեսցէ
ընդ
նա,
զիջաւ
եւ
ինքս,
՚ի
խնդիր
նորա.
եւ
առաքեաց
զպատանդսն,
զորդի
իւր
զԱբաս,
եւ
զհօրեղբօրորդի
իւր
զԱշոտ:
Եւ
նա
եւս
արձակեաց
զԱտրներսէհ,
զոր
բազում
պատուով
եւ
շքով
առաքեալ
Սմբատայ
յաշխարհն
վրաց`
դարձաւ
ինքն,
եւ
եկն
՚ի
Բագարան:
Եւ
՚ի
նմին
ամի
հրամայեաց
շինել
յԵրազգաւորս
զեկեղեցի
մի
հոյակապ`
կոչեցեալ
Սուրբ
Փրկիչ,
կամ
Ամենափրկիչ.
եւ
՚ի
քաղաքի
անդ
եդ
զաթոռ
թագաւորութեան
իւրոյ:
դ.
Այլ
Աբասայ
կարծիս
առեալ`
թէ
կաթուղիկոսին
գրգռութեամբ
եղեն
այս
ամենայն
խռովութիւնք
ընդդէմ
իւր .
յուզեաց
զբազումս
՚ի
վերայ
նորա
ոչ
միայն
յականաց,
այլեւ
յեկեղեցականաց`
չարախօս
լինել
զնմանէ
առ
Սմբատ,
եւ
բամբասել
զնա,
՚ի
մէջ
բերեալ
ստութեամբ
ծանր
ծանր
յանցանս
եւ
դժրող
ութիւնս
արարեալս
՚ի
նսէ
ընդդէմ
նորին
իսկ
Սմբատայ :
Եւ
կուտեալ
առ
ինքն
զբզբմ
սուտ
վկայս`
խորհեցաւ
պարտաւոր
ցուցանել
զկաթուղիկոսն,
եւ
ընկենուլ
զնա
յաթոռոյ,
եւ
զայլ
ոք
՚ի
տեղի
նորա
նստուցանել:
Եւ
վասն
այսր
պատճառի
գրեաց
բազում
թուղթս
զրպար
տութեան
առ
եպիսկոպոսունս
եւ
առ
իշխանս
այլեւայլ
գաւառաց:
Եւ
զի
յայնմ
ժամանակի
փայլէր
յոյժ
սրբութեամբ
եւ
իմաստութեամբ
Մաշտոց
վարդապետ
Եղիվարդեցի
՚ի
կղզւոջն
Սեւանայ,
գրեաց
եւ
առ
նա
թուղթ.
յորում
յետ
գովելոյ
զնա`
բազում
ամբաստան
ութիւնս
յօդէր
զկաթուղիկոսէն.
եւ
խոստանայր
նմա
՚ի
թղթի
անդ`
դնել
զնա
կաթուղիկոս,
եթէ
եկեալ
առ
ինքն`
միաբանեսցի
ընդ
ժողովեալսն
առ
իւր:
Իսկ
Մաշտոց
վարդապետ
ընթերցել
ըզթուղթ
նորա`
տխրեցաւ
յոգի
իւր,
եւ
ոչ
կամէր
առնել
պատասխանի.
բայց
զի
մի
լռութեամբ
իւրով
առաւել
եւս
զօրասցին
չարիքն
գրեաց
առ
նա
թուղթ
երկար
բանիւք
որոյ
սկիզբն
է.
Եկն
եհաս
՚ի
վերայ
հրամանք
հզօրիդ
պատկառելիք.
ուր
եւ
սկսանի
քաղցրութեամբ
իմն
յանդիմանել
զնա
եւ
զհամախոհս
նորա:
Եւ
յետ
բազում
իմաստալից
վարդապետութեան
աղաչէ
զնա
՚ի
բաց
կալ
յայնպիսի
խռովայոյզ
գործոց.
եւ
եթէ
ասէ
կամիք
ժողովով
վճարել
զիրսդ,
ժողովեալքն
իցեն
արք
առաքինիք
եւ
իմաստունք,
եւ
ոչ
աղմկարարք.
եւ
ապա
բազմադիմի
բանիւք
՚ի
բարինյորդորելով
զնա,
եւ
անպարտ
կացուցանելով
զհայրապետն,
կնքէ
զգր
ութիւն
իւր:
Զայս
թուղթ
ընթերցեալ
Աբասայ`
յամօթի
հարաւ
յոյժ
եւ
պահեաց
զայն
՚ի
ծածուկ.
զի
մի
ոք
՚ի
միաբանելոյն
ընդ
իւր
գիտասցէ
զգրեալսն
՚ի
նմա.
եւ
այնուհետեւ
սկսաւ
խորհիլ
թէ
զինչ
պարտ
իցէ
ինքեան
առնել:
Եւ
մինչդեռ
նա
յայնմ
խորհրդի
էր,
մեծամեծ
պատուհասք
հասանէին
՚ի
վերայ
բազմաց
համախոհից
նորա.
զի
մին
՚ի
նոցանէ
որդնալից
եղեալ
՚ի
շրթունս
իւր`
սատակեցաւ.
զորմէ
ասէ
Յովհաննէս
կաթուղիկոս,
թէ
ես
իսկ
տեսի
զնա
աչօք
իմովք.
եւ
այլոց
ուրումն
որովայն
հաշեալ
եւ
հարեալ,
եւ
ընդ
գարշելիսն
վայթեալ
տրորեցաւ.
եւ
այլ
ոմն
եւս`
որ
գլխաւորագոյնն
էր
տապախառն
ջերմամբ
տոչորեալ`
ուռաւ
եւ
մեռաւ:
Զայս
տեսեալ
մնացելոցն`
զղջացան
՚ի
վերայ
չար
միաբան
ութեան
իւրեանց.
եւ
դիմեալ
առ
հայրապետն
առին
՚ի
նմանէ
զթողութիւն:
Նոյնպէս
եւ
Աբաս
սպարապետ
պակուցեալ
՚ի
դատաստանացն
այ`
եկն
առ
հայրապետն.
եւ
անկեալ
յոտս
նորա`
խնդրեաց
զթողութիւն:
Զայս
արարեալ`
մերկացաւ
այնուհետեւ
յանձնէ
զամենայն
նենգ
ութիւն
եւ
զնախանձ,
եւ
զգեցաւ
զերկիւղն
աստուծոյ.
եւ
եկաց
բազում
սիրով
եւ
խաղաղութեամբ
ընդ
եղբօրորդւոյ
իւրում
ընդ
արքային
Սմբատայ.
եւ
կեցեալ
սակաւ
մի
ժամանակ`
վախճանեցաւ,
եւ
Սմբատ
կացոյց
՚ի
տեղի
նորա
սպարապետ
հայոց
զեղբայր
իւր
զՇապուհ:
ե.
Առաքեաց
ապա
Սմբատ
դեսպան
առ
ամիրապետն,
եւ
ծանոյց
նմա
զեղեալսն,
եւ
խնդրեաց
՚ի
նմանէ
զհաստատութենէ
թագաւորութենէ
իւրոյ.
ընդ
որ
հաճեալ
ամիրապետին`
յղեաց
առ
նա
թագ
արքայական
հանդերձ
ոսկեզարդ
զգեստուք,
եւս
եւ
զինուք
եւ
երիվարօք
՚ի
ձեռն
Ափշնի`
որդւոյ
Սաճի
՚ի
ցեղէ
պարսից,
որ
էր
մեծ
ամիրայ
եւ
ոստիկան
Ատրպատական
աշխարհի.
եւ
հաստատեաց
զՍմբատ
՚ի
թագաւորութեան
հօր
նորա.
եւ
յանձն
արար
նմա
զբոլոր
հայոց
եւ
զվրաց ,
պատուէր
տուեալ
նմա
տիրել
որչափ
ձեռնհաս
իցէ`
եւ
այնց
աց,
որք
չէին
ընդ
իշխանութեամբ
հագարացւոց:
Բերեալ
ինքնին
Ափշին
ոստիկան
զթագն`
եդ
՚ի
գլուխ
Սմբատայ:
Հրամայեաց
ապա
Սմբատ
ժողովիլ
եպիսկոպոսաց
եւ
իշխանաց
յեկեղեցին.
զոր
նորոգ
էր
շինեալ
այն
է
սուրբ
փրկիչ
յաւանն
Երազգաւորս
ուր
օրհնեալ
կաթուղիկոսին
զթագն
կրկին
պսակեալ
զնա.
եւ
զգեցոյց
նմա
զարքայական
զգեստն.
եւ
երգօք
օրհն
ութեան
հանդիսիւ
մեծաւ
տարաւ
յասորանսն
արքունի:
Յայնմ
հետէ
հաստատեալ
եւ
անդորրացեալ
Սմբատայ
՚ի
թագաւորութեան`
կալաւ
ընդ
ամենեսին
զխաղաղութիւն,
ընդ
իւրսն
եւ
ընդ
օտարսն,
ընդ
մոտաւորս
եւ
ընդ
հեռաւորս.
ընդ
իշխանս
եւ
ընդ
թագաւորս.
եւ
եղեւ
երեւելի
յոյժ:
Ապա
առաքեաց
դեսպան
առ
կայսրն
Լեւոն
Հայկազն`
որդի
Վասլի`
հանդերձ
բազում
ընծայիւք,
՚ի
հաստատ
ութիւն
դաշին
բարեկամութեան:
Եւ
կայսրն
սիրով
ընկալեալ
զայնս
ինքն
եւս
առաքեաց
առ
Սմբատ
մեծամեծ
պարգեւս,
ոսկեհուռն
հանդերձս,
ականակապ
կամարս
եւ
զէնս,
եւս
եւ
բաժակս
ոսկի.
եւ
գրեալ
առ
նա
թուղթ
սիրոյ`
հաստատեաց
ընդ
նմա
դաշն
խաղաղութեան,
անուանեալ
զնա
որդի
սիրելի.
որպէս
արար
եւ
հայր
նորա
Վասիլ
կայսր
ընդ
հայր
Սմբատայ
ընդ
Աշոտ
առաջին:
Նաեւ
ամենայն
ընդ
ամէ
պարգեւս
մեծամեծս
առաքէր
Լեւոն
առ
Սմբատ,
եւս
եւ
գանձս
նոյնպէս
եւ
Սմբատ
մեծամեծ
պատարագօք
առաւելագոյնս
պատուէր
զնա: