Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Համբաւ բարելաւութեան Սմբատայ արքայի եւ լուր սիրոյ բարեկամութե` զոր կալաւ նա ընդ կայսերն, հասեալ առ ոստիկանն Ատրպատականի Ափշին` որ եբերն զթագ արքայական առ Սմբատ, տխրեցուցանէր զնա` եւ ՚ի խոր խոցէր զսիրտ նորա. մինչեւ անկանիլ նմա ՚ի կասկածանս երկիւղի, թէ գուցէ ՚ի ճոխանալ նորա ՚ի վերայ սահմանաց ինչ հայոց` կրեսցէ ինչ ՚ի Սմբատայ, կամ թէ դաւ ինչ գործեսցի ՚ի նմանէ ընդդէմ ինքեան` ձեռնտուութեամբ կայսեր. եւ կամ ապստամբ ութիւն ինչ ծագեսցի ՚ի միջի: Եւ ՚ի սաստկանալ կասկածանաց նորա` ժողովեաց առ ինքն զօր բազում, գալ նոքօք ՚ի հայս, եւ ասպատակել զն. եւ եթէ հնար ինչ իցէ` ըմբռնել զՍմբատ, եւ կամ նուաճել զզօր ութիւն նորա:
       Զայն զգացեալ Սմբատայ արքային` էառ զերեսուն հազար զօրս ընտիրս եւ քաջամարտիկս. եւ գնաց ընդ առաջ Ափշնի ՚ի գաւառն Ռոտկայ կամ Ռոտկաց մերձ յԱտրպատական: Եւ մինչչեւ հասել էր առ Ափշինն` յղեաց առ նա պատգամ ՚ի ձեռն դեսպանաց, եւ ասէ. ընդ՞էր գժդմնեալ է քո ՚ի սէր միաբան ութեան իմոյ ընդ կայսեր, եւ յոչինչ պէտս գաս ՚ի վերայ իմ. ո՞չ ապաքէն այն սէր ՚ի ձեր օգուտ լինիցի. քանզի սէր եւ խաղաղ ութիւն ունելով իմ ընդ յոյնս` մա'րթ է ինձ ՚ի նոցանէ լնուլ զարժանաւոր պէտս ձեր. եւ վաճառականացդ ձերոց` ՚ի նոցա լիութենէ առատացուցանել զձեր գանձսդ: Զայսպիսի հեշտալուր բանս լուեալ Ափշին, եւ տեսեալ` թէ Սմբատ սաստիկ իմն զօրութեամբ գայ ՚ի վերայ իւր, դարձոյց առ նա պատգամ սիրոյ եւ խաղաղութեան: Եւ ապա եկեալ առ միմեանս` բազում պատիւս եւ պարգեւս ընծայեցին իրերաց. եւ հաստատեալ ՚ի միջի դաշն խաղաղութեան` դարձան իւրաքանչիւր ՚ի տեղիս իւրեանց:
       բ. Այլ մինչչեւ էր դարձեալ Սմբատայ, ոստիկանն Դունայ` որ կոչիւր Մահմէտ, եւ եղբայր նորա Ումայի` հանդերձ զօրօք իւրեանց ապստամբեցուցին զժողովուրդ քաղաքին զքրիստոնեայս եւ զայլազգիս. եւ ՚ի գալ Սմբատայ յԱփշնէ ՚ի կողմանսն յայնոսիկ` փակեցին զդուռն քաղաքին ընդդէմ նորա, եւ ոչ ընկալան զնա: Ընդ այս կարի իմն զայրացեալ Սմբատայ` պաշարեաց զքաղաքն. եւ այրեաց զամենայն տեղիս` զորս ունէին քաղաքացիքն շուրջանակի զքաղաքաւ, եւ բազում գտանգս հասոյց նոցա, մինչեւ կարի իմն տկարանայ նոցա. եւ ՚ի նուազիլ կերակրոյ` մեռանիլ բազմաց ՚ի սովոյ. եւ ամենեցուն յոգիս լինել ապաստան. յորում վայրի եւ Գէորգ կաթողիկոս, որ նստէր ՚ի Դուին ՚ի կաթողիկոսարանի իւրում, փախուցեալ եկն առ Սմբատ: Տեսեալ Մահմէտի եւ եղբօր նորա ումայեայ, թէ չի'ք հնար ապրելոյ ՚ի ձեռաց Սմբատայ, ելեալ գիշերի ՚ի քաղաքէն` գնացին փախստեայ: Իսկ Սմբատայ կալեալ զնոսա, եւ ապա արկեալ զձեռն ՚ի քաղաքացիս Դունայ` նուաճեաց զնոսա անդրէն ընդ լծով ծառայ ութեան իւրոյ:
       Այլ ՚ի յաջորդ ամի հեղաւ բարկ ութիւն մեծ Աստուծոյ ՚ի վերայ քաղաքին. քանզի մինչդեռ բնակիչք նորա յանհոգս կային ՚ի գիշերի, յանկարծակի իմն կործանեցաւ ՚ի գետնաշարժութենէ. եւ եղեւ բազմաց վնաս բազում: Այլ թէ զիա'րդ զարհուրելի եղեւ այն, աղետալի իմն ստորագրէ Յովհաննէս կաթուղիկոս` որ ՚ի նմին ժամու գտաւ անդ ՚ի կաթողիկոսարանի: Զայսու ժամանակաւ ասէ ահագին իմն յեղակարծումն ժամու սաստիկ շարժմանց եղելոց ՚ի գիշերի ՚ի Դուին քաղաքի, բազում սասանումն եւ սարսափումն եւ դղրդումն եւ կործանումն զբնակչօք քաղաքին զեղեալ` հիմն ՚ի վեր տապալէր: Վասն զի առ հասարակ ՚ի վայր փլուզեալ զպատուար պարսպացն, եւ զապարանս գլխաւորացն, եւ զտունս ռամկաց` իբրեւ զերիզուտ վայրս առապարաց յական թօթափել տեսանիւր: Այլ եւ զաստուածաշէն եկեղեցիս կաթողիկոսարանին, եւ զայլ եւս հաստահեղոյս վկայարանս դղրդեալ քանդեալ աւերեալ ՚ի վայր հոսէր. որ գրեթէ իբրեւ զփապարս վիմուտս դերբկաց սարսափելի տեսողացն երեւէր:
       Այլեւ հեղձամղձուկ` յարկածածուկ` հողաթաւալ` հողահեղձոյց սատակումն դիակոյտ բազմութեանն, որ կարծրագոյն քարեղէն եւ անկարեկիր միտս էր ստացեալ, յարչարէր զնա ՚ի բազում ողբս եւ յարտօսրաթոր կականմունս: Թողում ասել զազգակիցս եւ զկարեկիցս, եւ զլծակից հարազատ ութիւն մարդկան. որոց կականումն եւ ողբումն եւ աշխարումն գուժից` ճչոյ եւ կանչոյ եւ կառանչոյ, եւ աղիողորմ ձայնք երգեցիկ կուսանաց, եւ սեւազգեաց կանանց եւ արանց վշտահար հեծութեամբ սգացելոց, մինչեւ յերկինս բարձրացեալ հասանէր: Իսկ զբազմութիւնս դիականցն ոչ բաւեալ տալ գերեզմանաց` զբազումս ՚ի վիհս եւ ՚ի խորափիտս եւ ՚ի դրափլակս ընկեցեալ ծածկէին: Եւ այսպէս ահ բարկութեանն զամսն ահափետս առնէր` պաշարմամբ զգածեալ զմնացեալսն:
       գ. Զայսպիսի աղէտս լուեալ Մաշտոց վարդապետի` որ բնակէր ՚ի Սեւան կղզւոյ գրեաց առ մնացեալսն թուղթ մխիթար ութեան քաղցր իմն վարդապետութեամբ. զոր եւ պատշաճ համարիմ քաղելով դնել աստ` ըստ գրելոյ Յովհաննու կաթողիկոսի աշակերտի նորա. Զհամաշխարհականդ խորտակումն, զոր բուռն զօրութեամբ մանրեալ ճմլեաց աստուածային արդարութին ՚ի բարկ ութեան մեղաց մերոց բազմացելոց, գիտացի, հաւատացեա'լ եւ սիրուն տեա'րք իմ եւ սիրելի ' եղբարք, զյանկարծակի հասեալդ ՚ի վերայ զհնձանահար ութիւն դառն արտասուաց ` եւ զօրահաս անտանելի տուգանաց մահու, որ դարձոյց յողբս զխնդ ութիւն ձեր: Վասն զի հուր եկեր միանգամայն եւ փշրեաց զմայր մարդկեղէն անտառացդ. եւ ահա լայն ութիւն ծովու եւ բարձրութիւնք լերանց ո'չ կարացին արգելուլ զարագաթեւ հրամանն: Աւա'ղ դառն լուսոյ աւուրն կործանման… աւա'ղ ՚ի վերայ չարչարելոցդ եւ հնձեցելողդ առ հասարակ հարցդ հարցդ եւ եղբարց… Երանի ' աչացն` որ ոչ տեսին զնոր եւ զանլուր դատապարտութեանն` զոր ընկալաք, եւ հատուցաւ մեզ… եւ ստուեր անգամ ոչ թողաւ մխիթարութեան, եւ ո'չ յոյս ինչ ելից զձեզ փոխանորդ ութեան եւ լուծման ըստ կենացս, բայց միայն Աստուծոյ եւեթ մարդասիրութիւնն: Ըստ որում եւ գիտէք իսկ, զի ոչինչ կայ հոդ աստուծոյ` քան թէ միայն զմարդկան ուղղ ութիւն եւ փրկութիւն. վասն զի մեք մոռանամք զաստուած եւ զմեզ ինքն. այսպէս ապա ընդոստուցանէ ընդ իւրում ողորմութեանն եւ մարդասիրութեան. քանզի այսպէս հաւանիմ զտանջելն աստուծոյ, զոր ասեն գիրք. որով խրատէ զչարացեալ անզգամութիւնս մեր:
       Դարձեալ` մի ' զարմանայք վասն անքննելի նորայն դատաստանաց , թէ զիա՞րդ կորուսանիցէ զարդարն ընդ ամբարշտին: Նախ եւ առաջին` զի ո'չ է արդար եւ ո'չ մի. զի ամենեքեան խոտորեցաք ՚ի միասին եւ անպիտանացաք. ապա չէ ' ինչ կարի չար, եթէ մահն` որում պարտապան եմք, այն մեզ վրիժաբար հասանիցէ: Յետ այնորիկ ապա` որպէս զարեւն եւ զանձրեւն եւ զամենայն բարութիւնս վայելեն արդարք եւ մեղաւորք, այսպէս եւ զբաժակ պատուհասին ՚ի միասին ըմպեն. իսկ իւրաքանչիւրոց պատիւն եւ պատուհասն առ հանդերձեալն պահի: Արդ` վասն զի այսպէս մինչեւ ցմեզ հաստատեալ են իրաւունք արարչին` անաչառ վարելով առ ամենեսեան, ընկալարո'ւք զակամայսդ որպէս կամաւոր. որով յայտնի լիցի իմաս տութեան եւ գի տութեան եւ հաւատոց ձերոց հանդէս. եւ զպարտական գոհաբանութիւնդ ձեր մատուսջի'ք նմա, որ մխիթարիչն է վհա տութեան սրտից:
       Զայսպիսի բանս սփոփանաց ընթերցեալ ապրեցելոցն ՚ի կործանմանէ քաղաքին Դունայ` ոչ սակաւ քաջալերեցան յանձինս իւրեանց: Նաեւ զի Սմբատ արքայ ինքնին եկեալ առ նոսա, իբրեւ հայր գութ ցուցանելով մխիթարական բանիւք սփոփէր զսիրտս նոցա . եւ քաջալերէր ձեռն արկանել ՚ի նորոգ ութիւն քաղաքին. որով յորդորեալ ամենեցուն նոցա` սկսան շինել զտունս եւ զապարանս, եւ կանգնել զքաղաքն, բազում ինչ ծախեալ եւ Սմբատայ ՚ի նորոգ ութիւն եկեղեցեացն, եւ ՚ի շին ութիւն բերդին:
       դ . Յետ այսորիկ առաւել եւս զօրացեալ Սմբատայ` տարածեաց զիշխանութիւն թագաւորութեան իւրոյ ՚ի բազում աշխարհս` յարեւմտից հիւսիսոյ մինչեւ ցԿարնոյ քաղաք. եւ անտի քերեալ, մինչեւ ՚ի սահմանս Կղարջաց եւ Եգերացւոց, եւ մինչեւ ցստորոտ մեծի լերինն Կովկասու, եւ մինչեւ ցՀունարակերտ. եւ անտի մինչեւ ՚ի տունս եւ ՚ի Շամքոր, եւ մինչեւ ՚ի Դուռն Ալանաց` առեալ եւ զամրոցն դրանն, ցուցեալ յամենայն տեղիս զմեծամեծ զօր ութիւնս զքաջ ութիւնս հնազանդ իւր ունելով զԱղուանս եւ զՎիրս, եւ զայլ բազում ազգս: Եւ այնչափ զօրացաւ իշխա նութիւն նորա, մինչեւ սփռիլ համբաւոյ նորին ՚ի հեռաւոր ազգս, եւ յանուանէ նորա սարսիլ. թէպէտ նա առաւել քաղցրութեամբ քան թէ բռնութեամբ վարէր զտէր ութիւն իւր:
       Իսկ ոստիկանն Ափշին տեսեալ զյաջողութիւնսն Սմբատայ , եւ զտարած ութիւն իշխան ութեան նորա յայնչափ տեղիս ՚ի վերայ բազում ազգաց, վառեցաւ մախանօք ընդդէմ նորա. եւ խորհէր առանց ինչ զգացուցանելոյ նմա` խզել զկապ հաշտութեանն, զոր եդ ընդ նմա: Ապա ժողովեալ զօր բազում յոյժ ` ետ հռչակ հարկանել, թէ հասեալ է առ նա հրաման յամիրապետէն` գնալ յայլ կողմանս: Հաւատացեալ այսմ համբաւոյ Սմբատ արքայ, եւ վստահացեալ ՚ի դաշն հաստա տութեան սիրոյ` կայր յանհոգս. մինչեւ եհաս Ափշինն անթիւ զօրօք ՚ի Նախջուան:
       Զայն տեսեալ Սմբատայ, եւ գիտացեալ զնենգութիւն Ափշնին` վաղվաղակի փութացաւ զօր գումարել. բայց ոչ ժամանեաց աճապարել յառաջ քան զնա, եւ գնալ ընդդէմ նորա. որպէս արար միանգամն: Վասնորիկ գրեթէ անճարացեալ` գնաց յամուր եւ յանառիկ տեղիս. եւ սփռեաց անտի հրովարտակ յամենայն կողմանս տէր ութեան իւրոյ` առ Հայս եւ առ օտար ազգս, փութալ հասանել վաղվաղակի առ ինքն: Եւ ահա գային եւ կուտէին յամ կողմանց նախարարք հայոց եւ այլոց ազգաց բազմութեամբ զօրաց. եւ ՚ի հիւսիսական կողմանց անհամար աղեղնաւորք եւ տիգաւորք. եւ ժողովեցան ՚ի գեօղն Վժան, որ էր ՚ի ստորոտ Արագած լերին:
       Այլ յորժամ սկսաւ Ափշինն խաղալ ՚ի Հայս, ՚ի խուսել Սմբատայ ՚ի նմանէ` Գէորգ կաթողիկոս գնաց ընդառաջ նորա ` աղաչել զնա, զի դադարեսցի ՚ի խորհրդոց իւրոց. եւ մի ' արեամբ զանգեսցէ զերկիրն: Իսկ ոստիկանն Ափշին առ երեսս պատուեալ զնա, եւ սիրով խօսեցեալ ընդ նմա, յղեաց զնա դաւաճանութեամբ պատգամաւոր առ արքայն Սմբատ` կոչել զնա առ ինքն: Եւ կաթողիկոսն ոչ գիտելով զմիտս նորա` չոքաւ առ Սմբատ, եւ աղաչեաց զնա երթալ առ Ափշինն, եւ խաղաղութեամբ վճարել զիրսն: Բայց Սմբատ ոչ էառ յանձն, զի գիտէր զնենգ ութիւն մտաց ոստիկանին, վասն զի յազգէ պարսից էր նա. նաեւ զի նախարարք հայոց` որք եկեալ էին առ նա, ոչ թոյլ տային նմա երթալ: Եւ թէպէտ այլք ոմանք բազում անգամ աղաչեցին զնա գնալ եւ խօսիլ ՚ի խաղաղութիւն, բայց այսու ամիւ ոչ եղեւ հնար շրջել զմիտս նորա. վասնորոյ եւ Գէորգ կաթողիկոս պարզամտութեամբ սրտի դարձաւ առ Ափշինն, եւ ծանոյց նմա զկամս Սմբատայ:
       Իբրեւ ետես Ափշինն, եթէ ոչ կարաց խաբել զՍմբատ, հրամայեաց կապել յերկաթի շղթայս զկաթողիկոսն, իբր թէ նորա յորդորմամբն չիցէ եկեալ Սմբատ: Եւ ապա չու արարեալ ինքն զօրօք իւրովք` եկն եմուտ ՚ի գեօղն Դողս, եւ եհար անդ զբանակ իւր. զի դիւրին էր նմա անտի մուտ գտանել պատերազմելոյ ընդ Սմբատայ:
       Եւ իբրեւ անցին աւուրք երէք, ՚ի հասանել նոցա առ իրեարս` գրգռեցաւ պատերազմն, եւ ճակատ յօրինեալ ընդդէմ միմեանց` յարձակեցան ուժգնութեամբ ՚ի կռիւ մարտի: Եւ սաստկացաւ հարուածն ՚ի վերայ զօրաց թշնամեացն. եւ անկան ՚ի բերան սրոյ քաջացն հայոց . եւ դիտապաստ սփռեցան յերեսս դաշտին իբրեւ զխանձողս: Իսկ մնացելոցն աճապարեալ ցան եւ ցիր անկան փախստեայ. եւ հազիւ կարացին զերծանիլ ՚ի բուն բանակն իւրեանց:
       ե. Յայսպիսի հարուածոց զահի հարեալ Ափշինն` առաքեաց առ Սմբատ հրեշտակս. եւ աղաչեաց զնա` վերստին հաստատել զուխտ հաշ տութեան եւ խաղաղութեան, տուեալ երդումն ոչ եւս քակտիլ ՚ի միաբանութենէ նորա: Եւ զի յառաջն ՚ի ձեռն նորա առաքէր Սմբատ զհարկ աշխարհին առ ամիրապետն, բազում թախանձանօք խնդրեաց ՚ի Սմբատայ, զի եւ այսուհետեւ զնոյն կարգ կալցի. եւ մի ' ամբաստանելով զնմանէ առ ամիրապետն` ՚ի ձեռն այլոյ ուրուք առաքեսցէ զհարկն. քանզի եւ ինքեան հասանէր անտի մասն ինչ: Դիւրաւ զիջաւ յաղաչանս ոստիկանին խաղաղասէրն. եւ արար զամենայն զոր խնդրեաց նա. եւ յաւել եւս առաքել առ նա բազում պարգեւս. եւ նա առ նա ըստ արքայական պատուոյ նորա:
       Եւ ապա յուղի անկեալ Ափշնի` դարձաւ յաշխարհ իւր. այլ նենգութեամբ ետ տանիլ յառաջնմէ զԳէորգ կաթուղիկոս նովին շղթայիւք. զոր եւ պահեաց առ իւր ՚ի բազում տառապանս ամիսս երկու. եւ ապա պահանջեալ ՚ի նմանէ գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ` խոստացաւ արձակել զնա: Եւ կաթողիկոսն առեալ ՚ի նմանէ նամակ երդման` գրեաց առ Յոհան վարդապետ. որ ունէր զհոգ կաթուղիկոսարանին, այն է Յովհաննէս պատմաբանն, որ գրէ զայսոսիկ. եւ ծանոյց նմա զբանս ոստիկանին: Եւ նա հրամանաւ Սմբատայ ժողովեալ ՚ի նախարարաց եւ յիշխանացն հայոց զխնդրեալս` ՚ի կաթողիկոսէն` առաքեաց առ Համամ իշխան արեւելից, զորմէ ասէ Ասողիկ. գ. 3. լինել արքայ Աղուանից. զի նորա ձեռօք անկասկած կատարեսցին իրքն: Եւ զի ոստիկանն Ափշին նորոգ հասեալ է յայնժամ ՚ի Փայտակարան քաղաք, եւ անտի ունէր ածել զկաթուղիկոսն յԱտրպատական, Համամ իշխանն աճապարեալ` ետ տանիլ զգանձսն առ ոստիկանն, յաւելեալ յայն եւ յիւրմէ բազում ինչ: Եւ դարձուցեալ առ ինքն զկաթողիկոսն` բազում խնամովք յղեաց ՚ի Հայս. զոր տեսեալ ժողովրդեանն` ուրախ եղեն յոյժ: